Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni
Yüklə 11,09 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.
- AYRIM HUDUDLAR PAXTA MAYDONLARI TUPROG‘I VA PAXTASI CHIGITINING AKTIVLIGINI ANIQLASH
|
Fe 3 O 4 ASOSIDA MAGNIT SUYUQLIKLARNING ELEKTR O'TKAZUVCHANLIGINI OSHIRISH USULLARI. Nurimov U.E., Sayfinov R.S. (SamDU), Bo’riyev S. (Sam Temurbeklar maktabi)
rivojlanib borishi natijasida yangi turdagi materiallar ga ehtyoj sezilmoqda. Shuning uchun yangi
turdagi smart materiallar sintez qilinmoqda. Xuddi shunday aqlli syuqlik – magnit syuqliklarni olinishi va ularning xususiyatlari keng soha vakillarini qiziqtirib kelmoqda. Bu magnit suyuqliklarni amalyotda keng qo'llashda termofizik va elektrokimyoviy xususiyatlari muhim ahamiyatga egadir. Biroq, magnit syuqliklarning bu parametrlari fanda juda kam o’rganilgan. Shu bilan birga, magnetit (Fe 3 O 4 ) asosidagi magnit syuqliklarning issiqlik o'tkazuvchanligi va elektr o’tkazuvchanligi deyarli o’rganilmagan. Biz shu maqsadda yangi tipdagi paramagnit xossaga ega bo’lgan magnetit asosidagi magnit syuqlikni sentiz qildik va uning muhim parametrlaridan biri hisoblangan elektr o'tkazuvchanligini o'rgandik. Bunda biz magnit syuqlikning turli konsentratsiyalarini (magnetitning suvdagi eritmasini hajmiy ulushlari) tayyorlab oldik. Magnit syuqlikning turli konsentartsiyalarini tayyorlash uchun quyidagicha formuladan foydalandik: Bu yerda, 1
- magnetitning massasi, 1 - magnetitning zichligi, 2
- suvning massasi, 2 - suvning zichligi. Yuqoridagiga asosan magnit syuqlikning 0,5%, 1,0%, 1,5%, 2,0% va 2,5% konsentartsiyali aralashmalariga ega bo’ldik. Shu konsentartsiyalar asosida uning elektr o'tkazuvchanligining temperaturaga bog’liqligi ham o’lchandi.
1-rasm. Fe 3 O
asosidagi magnit syuqlikning elektr o’tkazuvchanligini, temperaturaga va konsentratsiyaga bog’liqligi. % 100
2 2 1 1 1 1 m m m “Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr. 355
Yuqoridagi grafikdan foydalanib, magnetit asosidagi magnit syuqlikning elektr o’tkazuvchanligi 0,5%, 1,0%, 1,5%, 2,0% va 2,5% konsentratsiyalarida va 18 0 C, 35 0 C, 50
0 C temperaturalarda o’lchandi. Bunda magnit syuqlikning elektr o’tkazuvchanligi konsentratsiyasi va temperaturasi ortishi bilan deyarli chiziqli ravishda ortib bordi. Elektr o’tkazuvchanlikning eng past qiymati (4,1 mSm/sm) konsentratsiyaning 0,5% va temperaturaning 18 0 C ga mos keldi. Elektr o’tkazuvchanlikning eng yuqori qiymati (25,8 mSm/sm) konsentratsiyaning 2,5% va temperaturaning 50 0 C ga mos keldi. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. С.Такетоми, С.Тикадзуми. Магнитные жидкости. Москва–Мир, 1993 г (116- 117 s); 2. Р.Розенцвейг. Феррогидродинамика. Москва–Мир, 1989 (17-19 s); 3. В.Е.Фертман. Минск Магнитные жидкости. “Вышэйшая школа” 1988 г. (22 – 29 s); Э.Я. Блум, А.О. Цеберс «Магнитные жидкости. Новое в жизни, науке, технике». Сер.«Физика»; №4, 1-64, 1989
CHIGITINING AKTIVLIGINI ANIQLASH G.Axmedova, O.B.Mamatqulov, S.K.Yuldashev, M.Fayzullayeva Samarqand davlan universiteti
Atrof-muhitning ekologik, shuningdek, radioekologik tozaligi insonlar salomatligi omillaridan biri hisoblanadi. Atrof-muhit namunalarida aniqlanishi mumkin bo‘lgan radionuklidlarga uran-toriy tabiiy radioaktiv oilalari radionuklidlari, elementlar davriy sistemasidagi ko‘pgina kimyoviy elementlarning tabiiy radioktiv izotoplari ( 40 K, 87 Rb,
48 Ca,
176 Lu,
115 In,
138 La va b.), kosmogen ( 7 Be,
14 C,
3 H,
32 P va b.) va texnogen ( 137 Cs,
90 Sr,
89 Sr,
144 Ce va b.) radionuklidlar kiradi [1]. Tabiiy radionuklidlar Yer paydo bo‘’lgandan beri Yer qobig‘ida mavjud bo‘lgan dastlabki radioaktiv elementlardir. Kosmogen radionuklidalar atmosferaning yuqori qatlamlarida kosmik nurlar tarkibidagi yuqori energiyali (10 9 –10 12 eV) neytronlar, protonlarning atmosfera havosi tarkibidagi gazlar (N, O, Ar va b.) atomlari yadrolari bilan reaksiyasiga kirishishidan hosil bo‘ladi va aerozol zarralariga, ho‘l tomchilarga yopishib yer sirtiga tushadi. Texnogen radionuklidlar yadro bo‘linishi mahsulotlari bo‘lib, atmosferada o‘tkazilgan yadroviy qurollar sinovlari, yadroviy qurilmalar avariyalari natijasida hosil bo‘ladi va turli ob-havo sharoitlari, suv oqimlari ta’sirida atrof-muhitga tarqaladi va tabiat namunalarini radioaktiv ifloslantiradi [1-2]. Radionuklidlar kishilar organizmiga tuproq-suv-havo-o‘simlik-ovqat mahsulotlari – kishilar biologik zanjiri orqali o‘tadi. O‘simliklar radionuklidlarning kishilar va hayvonlar organizmiga o‘tishida asosiy manbalardan biri hisoblanadi. O‘simliklar ko‘p sondagi oziq – ovqat zanjirida boshlang‘ich zveno vazifasini bajaradi. O‘simliklar radionuklidlarni aerozollar, eritmalar, gazlar holatlarida to‘plash xususiyatiga ega [2-3]. Yer usti o‘simliklarining radioaktivligi asosan ikki tashkil etuvchilar: aerozollar va tomirlari orqali shakllanadi. Birinchi tashkil etuvchi o‘simlikning Yer ustki qismi radioaktivligini belgilaydi. Havoda bo‘lgan radionuklidar o‘simlik barglarida, tanasining ustki qismlarida o‘tirib qoladi va singadi. Ikkinchi tashkil etuvchida o‘simliklar, daraxtlar, butalar tuproqdan tomirlari orqali suvda eriydigan radionuklidlarni ularning eritmasi holida to‘playdi. Uran, radiy, kaliy ham shunday to‘planadi. Tuproqdan to‘plash jarayoni sekin kechadi. Shuning uchun bunda, yarim yemirilish davri katta bo‘lgan radionuklidlarning to‘planishi ahamyatga ega [2]. Tabiat namunalarining, jumladan, o‘simliklarning radioaktiv ifloslanishi radionuklidlarning kishilar organizmiga o‘tish xavfini tug‘diradi. Radionuklidlarning kishilar organizmiga xavfsiz deb ruxsat etilgan chegaraviy miqdoridan ortiqcha o‘tishi kishilarning ortiqcha nurlanishiga olib keladi. Ortiqcha nurlanish sog‘lom organizmlarda hayot uchun xavfli bo‘lgan turli kasalliklarning (saraton, pushtsizlik va b.) paydo bo‘lishiga, rivojlanishiga, genetik o‘zgarishlarga sabab bo‘lishi mumkinligi aniqlangan. Atrof-muhit namunalarining radioaktivligi yuqori emas. Lekin tirik organizmga kichik dozadagi nurlanishning ustma-ust ta’siri organizmda yig‘iladi, to‘planadi. Bunday effekt kumulyatsiya deyiladi. Tirik organizmga har kuni 0,002-0,005 Grey bo‘lgan kichik dozadagi nurlanish ta’sir “Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr. 356
qilganda ham qonda o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Shuning uchun ham tabiat namunalarining, insonlar iste’mol qiladigan, kundalik turmushda ishlatilatadigan mahsulotlarning tarkibida uchrashi mumkin bo‘lgan radionuklidlar miqdorini aniqlash kishilarning radiatsion xavfsizligini ta’minlashda ekologik, shuningdek radioekologik nuqtai nazardan ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. Mamlakatimiz iqtisodiyotida muhim bo‘lgan o‘simliklardan biri paxta o‘simligidir. Paxtani qayta ishlashdan hayotiy jarayonlar uchun zarur bo‘lgan iste’mol qilinadigan, kundalik turmushda ishlatiladigan turli xil mahsulotlar olinadi. 100 kg paxtadan 62 kg chigit va 37 kg tola olinadi. Chigitni qayta ishlashdan kishilar iste’mol qiladigan paxta yog‘i, shulxa, kunjara va boshqa mahsulotlar olinadi. Chigit mag‘zi tarkibida 24% dan 29% ga qadar moy bor. Chigit chiqindilari qayta ishlanib, ulardan olinadigan lok, sellyuloza, va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarishda foydalaniladi. Paxta yog‘i tabiiy hamda gidrogenlangan holda margarin, iste’mol qilinadigan yog‘lar, sovun, alif moyi va boshqa mahsulotlar tayyorlashda ishlatiladi [4]. Ushbu ishda turli hududlar (Samarqand viloyati Pastdarg‘om, Ishtixon, Jomboy tumanlari) tuproqlarining radionuklid tarkibi va paxta chigitlarida to‘planishi mumkin bo‘lgan 137
Cs va 40 K, 226 Ra,
232 Th radionuklidining solishtirma aktivligi gamma-spektrometrik usulda aniqlanadi. Namunalar va o‘lchash usuli: Tekshirish uchun olingan tuproq va shu tuproqda o‘sgan chigit namunalari xona haroratida quritildi, chet jinslardan tozalandi va maydalandi. Namunalar gamma- spektrlarini o‘lchashlar o‘lchami 63x63 mm, energiya bo‘yicha ajrata olish qobiliyati 137
Cs
radionuklidining 661 KeV energiyali gamma chizig‘ida 10% bo‘lgan NaI(Tl)-kristalli ssintillatsion gamma-spektrometrda amalga oshirildi. Radioaktivligi past bo‘lgan tabiat namunalarining radioaktivligini o‘lchashda o‘lchash geometriyasini, effektivligini, o‘lchash vaqtini oshirish ishonchli natijalar olishda muhimdir. Shu maqsadda gamma-spektrlarni o‘lchash 2π ga yaqin geometriyani ta’minlaydigan Marinelli idishidan foydalanildi. Tarozida tortilgan namunalar navbati bilan Marinelli idishiga to‘ldiriladi. Idish detektorga kiygizildi. Bunda namunalar detektorning usti va yon tomonlarida bir tekis qatlamda joylashadi. Gamma-spektrlarini o‘lchash vaqti 2 soatni tashkil qildi. O‘lchangan spektrlarni qayta ishlashda OMASN to‘plamidagi 226 Ra,
232 Th,
40 K va
137 Cs etalon radioaktiv manbalardan foydalanildi. Namunalar gamma-spektrida kuzatilgan fotocho‘qqilar energiya bo‘yicha identifikatsiya qilindi va aniqlanayotgan radionuklidning fondan farq qiladigan fotocho‘qqisining yuzasi, shu radionuklidning etaloni spektridagi fotocho‘qqisi yuzasiga taqqoslangan holda nisbiy usuldan foydalanib solishtirma aktivligi hisoblandi. Bunda analitik fotocho‘qqilar ularning kvant chiqishlari, yarim yemirilish davrlari hisobga olingan holda tanlandi. Tekshirilgan namunalarning gamma-spektrlarida tabiiy radioaktiv izotop 40 K ning 1460 KeV energiyali fotocho‘qqisi yaqqol namoyon bo‘lgan. Uran-238 radioaktiv oilasiga tegishli 214
Pb (295, 351 KeV), 214 Bi (609, 1120, 1764 KeV) va toriy-232 oilasi yemirilish zanjiriga kiradigan 228 Ac (911, 968 KeV) radionuklidlarning fotocho‘qqilari sezilarli darajada, 208
Tl (2614 KeV) kuchsiz holda hosil bo‘lgan. Foydalanilgan ssintillyatsion detektorning energiya bo‘yicha ajrata olish qobiliyati 10% bo‘lganligi sababli texnogen radionuklid 137
Cs ning 661 KeV energiyali fotocho‘qqisi 209
Bi ning 609 KeV energiyali fotocho‘qqisi bilan qo‘shilgan holda hosil bo‘lgan, bundan 137 Cs ning fotocho‘qqisini ajratib olish uchun kompyuterga maxsus dastur kiritilgan bo‘lib, 137
Cs aktivligini hisoblab beradi. Radionuklidlar solishtirma aktivliklarini aniqlashda o‘lchash natijalarining nisbiy xatosi tuproqlarda 10-14%, chigitda 16-19% ni tashkil qildi. Natijalar quyidagi jadvalda keltirilgan, Bk/kg larda. T/r
Tekshirilgan namunalar 226
Ra
232 Th
40 K
137 Cs
1 Ishtixon tumani Tuprog‘i 41,216
38,062 621,08
14,96 Chigiti
8,419 6,872
304,69 3,735
2 Pastdarg‘om tumani
Tuprog‘i 35,011
40,731 708,24
16,637 Chigiti
11,97 9,556
605,49 5,203
3 Jomboy tumani Tuprog‘i 42,198 35,695
796,83 14,979
Chigiti 9,03
7,405 407,54
4,006 “Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr. 357
Jadvaldan ko‘rish mumkinki, tekshirilgan tuproqlar va shu tuproqlarda o‘sgan paxta chigitining radioaktivligi asosan 40 K, 226 Ra,
232 Th tabiiy radionuklidlar hamda qisman texnogen radionuklid 137 Cs
bilan aniqlanadi. Tuproqlarda aniqlangan radionuklidlarning intensivliklari ularning chigitlardagi intensivligidan yuqori. Tuproqlarda va chigitlarda eng yuqori aktivlik 40 K ga to‘g‘ri keladi: tuproqlarda A ( 40 K)=621-796 Bk/kg, chigitlarda A ( 40 K)=304-605 Bk/kg oraliqda o‘zgaradi. Buning sababini kaliy elementining yer qobig‘ida katta miqdorda
(2,4%) tarqalganligidan, tuproqlarga kaliyli o‘g‘itlar bilan turlicha ishlov berilishidan, chigitlarda esa kaliyning to‘planishi uning tuproqdagi miqdoriga proporsionalligidan deb qarash mumkin. Kaliy elementi tirik organizimlar hayot faoliyatida zaruriy element hisoblanadi. O‘simliklarda ayniqsa uglevod va oqsillar almashinuvida kaliy ahamiyatli darajada o‘rin tutadi, fermentlar funksiyasini boshqarishda qatnashadi, oziq-ovqat maxsulotida kaliyning yetarlicha bo‘lmasligi yosh organizmning o‘sishini keskin sekinlashtiradi. Organizimda asab to‘qimalarining faoliyati undagi kaliy miqdoriga bog‘liqligi aniqlangan. Kaliy tirik organizmlarda modda almashinuviga ahamiyatli darajada ta’sir qiladi [2]. 226
Ra radionuklidi 238
U radioaktiv oilasiga mansub bo‘lib, u minerallar kristall panjarasidan tashqarida joylashganligi sababli tog‘ jinslaridan nisbatan osonroq ajraladi. Turli tuproqlarda aniqlangan 226
Ra aktivliklari orasidagi farq ahamiyatli emas, (35-42) Bk/kg, bu esa 226
Ra ning tuproqlardan yuvilib chiqishining pastligi bilan tushuntirilishi mumkin. Xuddi shunday, chigitlarda aniqlangan 226
Ra aktivliklari farqi ham e’tiborli emas (8-11) Bk/kg, bu esa 226
Ra ning chigitda to‘planishi uning tuproqdagi miqdoriga proporsionalligini ko‘rsatadi. 232 Th ning turli tuproqlarda aniqlangan aktivliklari qiymatlari ham bir-biriga yaqin – (35-40) Bk/kg, chigitlarda ham 232
Th aktivliklari farqi e’tiborli darajada emas – (7-9) Bk/kg. Bunday natijalardan aytish mumkinki, chigitda aniqlangan 40 K, 232 Th,
226 Ra radionuklidlarining miqdori, ularning tuproqdagi miqdoriga deyarli proporsional, lekin tuproqdagi miqdoridan bir necha marta kichik: 226
Ra 3-5, 232
Th 4-5, 40 K 1,2-2 marta. Turli mikroelementlarning, jumladan radionuklidlarning o‘simliklarda to‘planishi ko‘p faktorlarga bog‘liq: tuproq tarkibidagi radionuklidlar miqdoriga, o‘simliklarning o‘zining biologik xususiyatlariga, tuzilishiga, tuproqning kimyoviy tarkibiga, sug‘oradigan suvlardagi elementlar miqdoriga va boshqa faktorlarga bog‘liqligi olimlar tomonidan aniqlangan [3]. Tekshirilgan namunalar gamma-spektrida aniqlangan texnogen radionuklid 137
Cs ning uch xil hududdan olingan tuproqlardagi aktivligi oz bo‘lsada farq qiladi (14-16) Bk/kg. Buning sababi turli mamlakatlar tomonidan o‘tkazilgan yadroviy qurollar sinovlarida hosil bo‘ladigan 137
Cs shamollar, yomg‘irlar, suvlar oqimi orqali turli hududlarga turlicha tushgan bo‘lishi mumkin. Jadvaldan 137 Cs ning chigitlarda to‘planishi miqdori uning tuproqdagi miqdoriga proporsionalligini ko‘rish mumkin, lekin chigitda to‘planishi tuproqdagi miqdoriga nisbatan 3-4 marta kichik. Tadqiqotlardan aniqlangan natijalar radionuklidlarning turli hududlar tuproqlarida qanday miqdorda tarqalganligi to‘g‘risida ma’lumot olishga imkon beradi. Tuproqlarda aniqlangan 40 K, 226 Ra,
232 Th tabiiy radionuklidlarning solishtirma aktivliklari orasidagi farqning ahamiyatli darajada emasligi, yillar davomida tabiiy radionuklidlarning turli hududlar tuproqlarida deyarli bir xilda tabiiy ravishda tarqalganligidan dalolat beradi. Kaliy aktivligining turli hududlar tuproqlaridagi farqini ahamiyatli darajada deyish mumkin. Tuproqlarga kaliyli o‘g‘itlar bilan ishlov berish turlicha bo‘lganligidan deb fikrlash mumkin. Radionuklidlarning chigitlarda to‘planishi esa ularning tuproqdagi miqdoriga deyarli proporsional. Radionuklidlarning aniqlangan miqdori ularning xavfsiz deb belgilangan chegaraviy miqdoridan yuqori emas. Adabiyotlar: 1. Азимов А.Н., Алибеков А., Базарбаев Н.Н., Муминов И.Т. и др. Радионуклиды в почвах адыров Каратюбинских гор. // Препринт АН РУз Институт Ядерной физики, Р-У-691 Ташкент, 2010. – С.4-15. 2. Перцов Л.А. Ионизирующие излучения биосферы. – Москва: Атомиздат, 1973. – С.25-27. 3. Василенко И.Я. Биологическое действие продуктов ядерного деления. – Москва: Бином, 2011. – С.50-54. 4. O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. 10-tom. – Toshkent, 2012. – 220-225-b.
“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr. 358
ENERGIYA TEJASH SAMARADORLIGI-XALQ FAROVONLIGINI TA’MINLAYDI M. Holdorov, B.Omonov. Farg’ona davlat universiteti
Energiyani tejashning asosiy maqsadi-texnik jihatdan bajarish mumkin bo‘lgan, iqtisodiy asoslangan va sotsiologik hamda ekologik jihatdan qo‘llash mumkin bo‘lgan choralarni tadbiq qilish yo‘li bilan energiya resurslardan yanada samaraliroq foydalanishdir. Buning uchun tabiiy resurslar qazib olingandan iste’mol qilgunga qadar oraliqda yuqori energetik foydali ish koeffitsienti bilan ta’minlanishi kerak. Hozirgi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi davrida ishlab chiqarishni pasayishi, inqirozni kuchayishiga, aholining yashash sharoitini yomonlashuviga sabab bo‘ladi. SHuning uchun mamlakatimiz birinchi Prezidenti I.Karimov o‘zining «Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari» nomli risolasida inqiroz ta’sirini kamaytirish yo‘llaridan biri, «Iqtisodiyotimizning raqobatdoshligini yanada kuchaytirish, aholi farovonligini yuksaltirish ko‘p jihatdan bizning mavjud resurslardan, birinchi navbatda, elektr va energiya resurslaridan qanchalik tejamli foydalana olishimizga bog‘liqdir» deb aytib o‘tgan [1, 2]. Iqtisodiy yuksalish har tomonlama energiya iste’mol qilishining o‘sishi bilan bog‘liqdir. Energiyaning narxi, energiyadan oxirgi stadiyada qanday foydalanishga bog‘liqdir. Narx belgilash energiyani tejashda muhim omil bo‘lib xizmat qilishi kerak. Energiya narxini quyidagi faktorlarga mos holda qarab chiqish zarur: yoqilg‘ini yonish issiqligi, shu bilan bir qatorda energetic resurslardan samarali foydalanishga harakat qilish lozim. Energiya narxini ko‘tarilishi, iste’molchilarni energiya bilan ta’minlash va energiya iste’mol qilishni birgalikda olib borish yo‘llarini axtarishni, yangi texnologik echimlarni axtarib topishni va ularni ishlab chiqarishga tadbiq qilishni taqazo qiladi. Mamlakatlarning hukumatlari, bozor iqtisodiyoti mexanizmiga moslashishi va energiyadan samarali foydalanishni rag‘batlantirish choralarini qabul qilishlari o’z samarasini berishi horij davlatlarda kuzatilgan. Quyidagi tadbirlar ma’lum bir darajada energiya tejamkorligini ta’minlaydi:
energiya isrofini kamaytirish;
energiyani tejashga yo‘naltirilgan texnik echimlarni rag‘batlantirish;
bir turdagi energiya resurslarini boshqa turdagi energiya turi bilan siqib chiqarilishi;
energiya iste’mol qiluvchi qurilmalar uchun milliy standartlarni kuchga kiritish;
noan’anaviy va boshqa energoresurslar to‘g‘risidagi ilmiy izlanishlarni mablag‘ bilan ta’minlash [3]. Elektr energiyasini tejash bo‘yicha qonunlar qabul qilish, o‘tkaziladigan tadbirlarni mablag‘ va soliq to‘lashdagi ba’zi imtiyozlar bilan rag‘batlantirish mumkin. Masalan, sanoat uchun ishlab chiqarishni tadbiq qilish lozim. Energiya iqtisod qiluvchi maishiy uskunalar ishlab chiqarish bo‘yicha tuzilgan dasturlarni rag‘batlantirishi lozim. Kombinatsiyalashgan issiqlik va elektr energiyasi ishlab chiqaruvchi ishlarni olib borish zarur. Bu ishlar energiyani juda ko‘p tejash imkonini beradi. Sanoat korxonalaridan tashlanayotgan past temperaturali issiqlikni, ikkinchi marta markaziy isitish tizimlarida qo‘llashni kengaytirish lozim. Dastlabki hisoblarga qaraganda, metallurgiyada 11 % ga yaqin, sellyulyuza qog‘oz sanoatida 4- 12 %, sopol va shisha mahsulotlari ishlab chiqarishda 8 %, alyuminiy ishlab chiqarishda esa 6 % energiyani tejash mumkin ekan. Transportning rivojlanishi neft mahsulotlariga juda bog‘liqdir. SHuning uchun transportdan energiyani iqtisod qilish bo‘yicha ko‘riladigan choralar, juda katta yoqilg‘ini tejashga olib keladi. Buning uchun mashinalarning yoqilg‘isining iqtisod qilish imkoniyatini oshirish va yoqilg‘i sarfini kamaytirish lozim. Katta miqdordagi energiya binolarda sarflanadi: isitish, issiq va sovuq suv uzatish, sun’iy iqlim yaratish va boshqalar. Qurilish sektorlariga, qurilish texnikasining yaxshilangan turlarini, energiya iqtisod qiluvchi binolar va jihozlarni qurish uchun “Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr. 359
material va jihozlarni tadbiq qilish zarur. Binolarda temperaturani termostatik yo‘l bilan tartibga solishni amalga oshirish zarur. Energiya tejashning katta qismi, takomillashtirilgan innovatsion texnologiyalarni tadbiq qilish jarayonida amalga oshiriladi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. I.Karimov “Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari”, Toshkent, 2009.-56 b. 2. I.Karimov “O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida havfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari”, Toshkent,1997.-128 b. 3. T.Majidov “Noan’anaviy va qayta tiklanuvchi energiya manbalari”, Toshkent, 2014.
Yüklə 11,09 Mb. Dostları ilə paylaş:
|