«Fiziki və kolloid kimya-1»

Ekstraksiya — iki faza arasında, bir çox hallarda iki qarışmayan 
mayelər arasında (adətən su və üzvi həlledici arasında)maddənin fiziki-
kimyəvi paylanma prosesi və maddələrin uyğun ayrılma, parçalanma və 
qatılaşdırma üsuludur. Paylanma qanununa görə qarışığın hər hansı bir 
komponentinin ikinci maye fazaya keçmə dərəcəsi K
i
–nin vahiddən nə 
qədər fərqli olmasından asılıdır. Əgər sistem maye halındadırsa, proses 
maye ekstraksiya adlanır. Qazın maye ilə ekstraksiyası fiziki adsorbsiya, 
bərk maddənin maye tərəfindən ekstraksiyası isə yuyulma adlanır. 
 
 

---

39 
Məhlulların donma və qaynama temperaturları. 
Ebuloskopiya və krioskopiya. Məhlulların
osmos təzyiqi. 
Donma temperaturunda məhlul və təmiz bərk həlledici tarazlıqda olur. 
Məhlulun 
donma 
temperaturu 
təmiz 
həlledicinin 
donma 
temperaturundan aşağı olur. Çünki bərk həlledici və məhlul üzərindəki 
buxar təzyiqlərinin bərabərliyi daha aşağı temperaturda müşahidə olunur. 
Müəyyən temperaturda mayenin bütün həcmində baş verən buxarlanma 
prosesinə qaynama deyilir. Qaynama o zaman başlayır ki, qabarcıq daxilindəki 
doymuş buxarın təzyiqi mayenin səthindəki xarici təzyiqə bərabər olur. Təcrübə 
göstərir ki, qaynama zamanı mayenin və onun üzərindəki buxarın 
temperaturu dəyişmir. Mayenin qaynadığı temperatur qaynama temperaturu 
adlanır
. 
Qaynama temperaturu mayeyə edilən xarici təzyiqdən asılıdır. 
Xarici təzyiq artdıqda qaynama temperaturu yüksəlir, əksinə, xarici təzyiq 
azaldıqda qaynama temperaturu da aşağı düşür. 

 Qaynama — mayenin bütün həcmində 
buxar
 əmələgəlmə hadisəsi. 
Qaynama zamanı doymuş buxarla dolu olan qabarcıqlar hidrostatik və 
atmosfer təzyiqlərinə üstün gələrək mayenin səthinə çıxıb dağılır və həmin 
buxarı fəzaya buraxır. Qaynama temperaturu mayenin növündən və xarici 
təzyiqdən asılıdır. Məsələn, su 1 atmosfer təzyiqində 100°S-də qaynadığı 
halda 15,5 amosfer təzyiqdə 200°S-də qaynayır. Xarici təzyiq sabit olduqda 
qaynama zamanı mayenin temperaturu dəyişmir və ona verilən istilik 
miqdarı tamamilə buxar əmələ gəlməsinə sərf olunur. həmin təzyiq 
artdıqca qaynama temperaturu da artır və onun ən böyük qiyməti böhran 
temperaturuna bərabər olur. Saf maye öz qaynama temperaturundan 
yuxarı temprlara qədər qızdırıla bilir və bu zaman qaynama baş vermir. 
Belə maye ifrat qızmış maye adlanır. Bu hal metastabildir. Həmin mayeni 
tərpətdikdə və ya ona başqa qatışıqlar əlavə etdikdə qaynama dərhal 
başlayır.
Temperatur, əsasən, dərəcə Selsi (°C) ilə, bəzən isə Farengeyt (°F) 
ilə ölçülür. Temperaturun bu iki ölçü vahidləri arasında əlaqə vardır. 
Selsini Farengeytə çevirdikdə: F = 95.C + 32 düsturundan,
Farengeyti Selsiyə çevirdikdə: C = 59. (F-32) düsturundan istifadə edilir. 
Osmos təzyiqi canlı orqanizmlərdə böyük əhəmiyyətə malikdir. Canlı 
orqanizmlərdə toxumaların quruluşu, bitkilərdə turqor hadisəsi , bitkilərin 
yarpaqlarının quruluşu osmos təzyiqi ilə əlaqədardır. Bitkilərdə osmos 
təzyiqinin qiyməti 2-50 atmosfer, bəzi səhra bitkilərində 100 atm-ə qədər 

---

40 
olur. İnsanda qanda osmos təzyiqinin qiyməti 7,5-8,1 atm.olur. İnsanda 
osmos təzyiqini böyrəklər tənzim edir. İnsanda turş və ya duzlu yemək 
yeyəndə susuzluq hissinin yaranması osmos təzyiqinin nəticəsidir. İnsanda 
osmos təzyiqinin qiymətini dəyişməmək üçün venaya tibbi preparatlar 
izotonik məhlullar halında daxil edilir. Osmos təzyiqinin qiyməti molyar 
qatılıqdan asılı olduğu üçün o əsilində məhlulun vahid həcmdə olan 
hissəciklərinin sayından asılı olmalıdır. Vahid həcmdə belə hissəciklərin 
sayı çox olduqda, osmos təzyiqidə artmalıdır. Buna əsasən molyar 
qatılıqları eyni olan məhlulların eyni həcmdə eyni sayda hissəcikləri 
olduğundan osmos təzyiqləri də eyni olmalıdır. Eyni osmos təzyiqinə 
malik olan məhlullara