Fiziologiyasi va gigiyenasi

Nerv m arkazlari haqida tushuncha. 
Markaziy asab tizimining 
reflektor faoliyati haqidagi ta'lim ot nerv markazlari haqidagi tu- 
shunchalar bilan tanishtirdi. Organizmdagi m a'lum reflektor aktni 
bajarilishida yoki u yoki bu funksiyalarni boshqarilishida ishtirok 
etuvchi markaziy asab tizim ining neyroniarini yig'indisiga 
nerv
markazi
deyiladi.
Nerv markazlari markazi} asab tizimining turli qismlarida jo y ­
lashgan funksiyalarni boshqarilishida va reflektor reaksivalarda ke- 
lishilgan holda ishtirok etuvchi murakkab funksional birlashmalar. 
ya'ni «neyronlar ansambli» shaklida ko'z oldimizga keladi.
Nerv markazlari markaziy asab tizimidagi sinapslar va ularni 
tashkil qiluvchi neyronlar zanjiriningg tuzilishlari orqali m a'lum
xususiyatlarga ega bo'lgan qo'zg'aH shlarni o'tkazilishi bilan 
aniqlanadigan qator xossalari bilan xarakterlanadi.
Q o‘z g ‘alishlarni m arkaziy asab tizim idagi sinapslar orqali
o ‘tkazilishi. 
M arkaziy asab tizim ida qo'zg 'alishlar faqat bir to ­
monga o'tkazilishi qayd qilinadi. Bu xususiyat sinapslarning funk­
siyasi bilan bog'liq; bu sinapslarda q o 'zg 'alish faqat bir tomonga 
o'tkazilish imkoniga ega q o 'zg 'alish paytida o'tkaziladi. Sinapsorti 
membranasiga mediator ajratuvchi nerv uchlaridan boshlanadi.
Q o'zg'atuvchi sinapsorti potensiali teskari yo'nalishda tarqal- 
maydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Markaziy asab tizimidagi sinapslarda qo'zg'alishlarning sekin- 
lashtirib o'tkazilishi qayd qilinadi. M a iu m k i. nerv tolalari b o ‘ylab 
juda tez o'tkaziladi. Sinapslardan q o 'z g ‘alishni o 'tish tezligi nerv 
tolalari bo'ylab tish tezligidan qorayib 200 m artaga past. Bunday 
holat. ya'ni qo'zg 'alishn i sinapslardan o'tish paytida nerv uchla- 
ridan kelgan im pulslar shaklidagi mediatorlarni ajratilishi uchun 
vaqt sarflanishi hisobiga yuz beradi: sinaptik bo'shliq orqali sinaps- 
orti membranasiga mediatorning diffuziyasiga ushbu mediatorning 
ta'siri ostida yuzaga keladigan sinaps potensialni qo'zg'atuvchi- 
sidir.
Markaziy asab tizim ida unga keluvchi impulslarni o'zining rit- 
miga aylantirishi ritmlarni transformatsiyasi yuz beradi. Bu paytda 
unga tushayotgan im pulslarning chastotasini sekinlashishi ham tez- 
lashishi ham kuzatilishi mumkin. M arkazga intiluvchi neyronlar- 
ni yakka qo'zg'alishlariga javob tariqasida markaziy asab tizimi 
markazdan qochuvchi neyronlar bo'yicha bir-birini orqasidan 
m a'lum vaqt oralig'ida qator impulslar yuboradi. Ritmlarni trans- 
formatsion sinapslar orqali qo 'zg'alishni berilish xususiyatlari bi­
lan bog'liq.
Q o'zg'alishning jam lanishi nerv markazlari uchun xos b o ig a n
hodisadir. Bu xususiyat birinchi b o iib I. M. Sechenov tomonidan 
1863- yilda tushuntirib berilgan. Kuchi bo'yicha zaif q o 'zg 'a- 
lishlar markaziy asab tizimida koTinarli reflektor reaksiyasini cha- 
qirmaydi. Faqatgina pog'ona kuchiga teng b o ig a n qo'zg'alish- 
lar reflektorli javob chaqirishi mumkin. Agarda bir vaqtda va bir 
necha retseptorli qismlarda zaif q o 'zg 'alish lar ta'sir ko'rsatib tursa 
(masalan. terining bir necha joyida) yoki zaif qo'zg'atuvchilar bir 
retseptorga k o 'p marta ta'sir etsa (uzoq muddatda), qo 'zg 'alishlar­
ning yig'ilishi. ya'ni summasiyasi tufayli javob reflektor reaksiva 
yuzaga keladi.
Bu hodisaning asosida neyronlar tanasida sinapsorti potensialla- 
rini qo 'zg'atuvchi summasiya jarayoni yotadi. Qoida bo'yicha yak­
ka impulslarga javob shaklida nerv uchlaridan ajratiladigan media­
tor porsiyasi, sinapsorti potensiallarini q o 'zg 'atish uchun juda kam
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bo'lsada, nerv hujayralari membranasi depolarizatsiyasi uchun ye- 
tarlidir. Bunday depolirazatsivalanish bir vaqtning o 'zid a neyron 
tanasida joylashgan bir necha sinapslar qo'zg'atilganida yoki bitta 
sinapsga nerv impulslari seriyasi berilganida yuz berishi mumkin. 
Bu paytda sinapsorti potensiallari bir-birini orqasidan jam lanadi, 
qachonki jam langan potensiallar summasiyasi pog'ona o'lcham iga 
ega bo'lganidan keyin harakat potensialining tarqalishi boshlanadi.
Q o 'z g 'atish to'xtatilganidan kevinoq reflektorli reaksiya tuga- 
maydi, aksincha. markaziy asab tizim idan yana m a'lum vaqt mo- 
baynida ishchi organga (effektorga) nerv impulslari tushib turadi.
Bu faolivatdan keyingi holat deb qaraladi. Faoliyatdan keyingi 
holat, odatda, q o 'zg 'atish qancha kuchli b o 'lsa u shuncha davomli 
bo'ladi va u shuncha uzoq muddatda retseptorlarga ta'sir k o 'rsa­
tadi.
Izolatsiya qilingan nerv tolalaridan farq 1 i o'laroq, nerv m arkaz­
lari yengilgina charchaydi. Nerv markazlarining charchashi, odat­
da, retseptorlar uzoq muddat davom ida qo'zg'atilganida reflektor 
javoblarning sekin-asta pasaya borishi va. nihovat. uning to 'lig 'ich a 
to'xtashi bilan namoyon bo'ladi. Qayd qilishlaricha nerv m arkazla­
rining charchashi neyronlararo sinapslardanqo'zg'alishni berilishi- 
ni buzilishi bilan bog'liq. Bu paytda nerv uchlarida sintezlangan 
mediatorlar zaxirasining kamayishi yuz beradi va sinapsorti m em ­
branasining mediatorlarga sezuvchanligi pasayadi.
Q o 'z g ’alishdan keyin markaziy asab tizimining ritmik q o 'z g 'a - 
lishlari natijasida kelib chiqqan navbatdagi q o 'zg 'atish katta sa­
mara beradi yoki javob reaksiyasini avvalgi darajada saqlab turish 
uchun navbatdagi q o ’zg ’alishni kam miqdordagi kuchi talab qilina­
di. Nerv markazlarining bu xususiyati progoreniya deb nom oldi.
Progoreniya paytidagi yengillashuv samarasi q o'zg'alishning 
dastlabki ta'siridayroq sinapsoldi membranasidagi m ediatorlar pu- 
fakchalarini harakatlanishi kuzatiladi va keyingi qo ’zg'atishlar 
paytida mediator sinaptik bo'shliqqa juda tez ajrab chiqadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---