Fondların (kapitalların) və məqsədli maliyyələşmə və daxilolmaların uçotu

Kapital ehtiyatları- müəssisədə müəyyən məqsəd üçün saxlanılan və mülkiyyətçilər (səhmdarlar) arasında bölüşdürülməsi mümkün olmayan qazanılmış kapitalın hissəsidir.
Bölüşdürülməmiş mənfəət – mülkiyyətçilər (səhmdarlar) arasında bölüşdürülməsi mümkün olmayan qazanılmış kapitalın hissəsidir.
Səhmlərin buraxölması üzrə məsrəflər- müəssisənin səhmlərinin və digər kapital ehtiyatlarının buraxılması üçün birbaşa və xüsusi olaraq çəkdiyi məsrəflərdir.
Əhəmiyyətli səhv- bir və ya neçə əvvəlki dövrlər üzrə maliyyə hesabatlarının öz təqdimat tarixinə artıq etibarlı hesab edilə bilməyəcəyinə səbəb olan cari dövrdə aşkar edilmiş səhvdir.
“Kapitalda dəyişikliklər haqqında hesabat üzrə” 2 nömrəli MMUS-də kapitalın hərəkəti üzrə aşağıdakı əməliyyatalrı nəzərdə tutur:

• 
  müəssisənin yaradılması, səhmlərin buraxılması və ödənilməsi;
  
• 
  yeni səhmlərin buraxılması və ya artıq buraxılmış səhlərin geri alınması və müəssisələr və səhmdarlar arasında yaranan sair əməliyytalar;
  
• 
  dividendlər və digər analoji ödənişlər;
  
• 
  kapital üzrə ehtiyatların yaradılması və istifadəsi;
  
• 
  mənfəət və zərər haqqında hesabatda tanınmayan kapitala edilən düzəlişlərin
  

tanınması.
2 nömrəli MMUS-a əsasən Mühasibat balansında və Kapitalda dəyişikliklər haqqında hesabatda aşağıdakı kompanentlər əks etdirilməlidir:

• 
  ödənilmiş nizamnamə kapitalı;
  
• 
  emissiya gəliri;
  
• 
  geri alınmış kapital(səhmlər);
  
• 
  kapital ehtiyatları;
  
• 
  bölüşdürülməmiş mənfəət;
  

Kapitalın ayrı-ayrı kompanentlərinin (növlərinin) uçotu üçün Hesablar Planında aşağıdakı hesablar nəzərdə tutulmışdur: 301”Nominal (nizamnamə) kapitalı”, 302 “Nominal (nizamnamə) kapitalının ödənilməyən hissəsi”, 311 “Emissiya gəliri”, 321 “Geri alınmış kapital (səhmlər)”, 331 “Yenidənqiymətləndirmə üzrə ehtiyat”, 332 “Məzənnə fərqləri üzrə ehtiyat”, 333 “Qanunvericilik üzrə ehtiyat”, 334 “Nizamnamə üzrə ehtiyat”, 335 ”Sair ehtiyatlar, 341 “Hesabat dövrünün xalis mənfəəti(zərəri)”, 342 “Uçot siyasətində dəyişiklik və əhəmiyyətli səhvlərlə bağlı mənfəət(zərər) üzrə düzəlişlər”, 343 “Keçmiş illər üzrə bölüşdürülməmiş mənfəət (zərər)” və 344 ”Elan edilmiş dividendlər”.
Səhmdar cəmiyyətlərinin və digər müəssisələrin nizamnamə kapitalının yaradılması və dəyişilməsi Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinə və digər normativ sənədlərə, milli mühasibat uçotu standartlarına (məsələn 2 nömrəli MMUS və s.) və mühasibat uçotunun Hesablar Planına uyğun olaraq aparılır.


4. Kommersiya təşkilatları dövlət qeydiyyatından keçdikdən sonra təsis sənədlərinə müvafiq olaraq təsisçilərin vəsaitləri hesabına yaradılan nizamnamə kapitalının məbləği 301 nömrəli hesabın kreditində və 221, 223, 224, 225 və s. hesabların debeninə, həmçinin 301 nömrəli hesabın kreditində və 302 nömrəli hesabın debetində, səhmdar cəmiyyəti olmayan müəssisələrdə isə təsisçilərin paylarının faktiki daxil olması 221, 223, 224, 225, 101,111, 121və s. hesabların debetinə, 302 nömrəli hesabın kreditinə yazılmaqla əks etdirilir.
Müəssisələrin nizamnamə kapitalına xarici təsisçilərin pay üzrə qoyuluşları aşağıdakı qaydada əks etdirilir:

1. 
   xarici təsisçilərin nizamnamə kapitalına olan borcunun məbləğinə
   

DT 302
KT 301

2. 
   xarici təsisçidən pul vəsaitlərinin daxil olması zamanı:
   

DT 221, 222, 223 və s.
KT 302

3. 
   müsbət məzənnə fərqinin məbləğinə
   

DT 302
KT 332 ( qeyri-səhmdar mülkiyyət formalı müəssisələrdə)
DT 221, 222, 223 və s.
KT 332

4. 
   mənfi kurs fərqinin məbləğinə
   

DT 332
KT 302
Maliyyə hesabatlarının tərtibi tarixinə nizamnamə kapitalının ümumi həcmindən onun ödənilməyən hissəsi çıxılmalıdır.9
Kommersiya təşkilatlarında nizamnamə kapitalının artması və ya azalması (səhmdar cəmiyyətlərindən başqa) yalnız təsisçilərin qərarına əsasən müəssisənin nizamnaməsində və digər təsis sənədlərində müvafiq dəyişikliklər edildikdən sonra həyata keçirilə bilər.
Nizamnamə kapitalının artması zamanı 301 nömrəli hesab kreditləşdirilir və nizamnamə kapitalının artma mənbələrini uçota alan hesablar (məs. 341, 343, 302 və s.) isə debetləşdirilir.
Nizamnamə kapitalının azalması zamanı 301 nömrəli hesab debetləşdirilir və 302, 321 nömrəli hesablar isə kreditləşdirilir.
Səhmdar cəmiyyətlərində nizamnamə kapitalının uçotu
Səhmdar cəmiyyətlərində nizamnamə kapitalı səhmlərin buraxılması və satılması yolu ilə formalaşdırılır. Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinə görə səhmdar cəmiyyətlərində təsisçilər(səhmdarlar) cəmiyyətin qeydiyyatına qədər nizamnamə kapitalına olan pay şəklində borcunu tam həcmdə ödəməlidir. Bu zaman aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib edilir:
DT 221, 222, 223, 224 və s.
KT 301
Əgər nizamnamə kapitalına pay şəklində qeyri-pul aktivləri ilə təqdim edilən hallarda, onlar 2 nömrəli MMUS-a əsasən ədalətli dəyərlə qiymətləndirilməlidir. Bu zaman aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib edilir:
DT 101, 111, 121, 201, 205 və s.
KT 301


5. Səhmdar cəmiyyətlərində nizamnamə kapitalı minimal həcmə malik olur. Səhmlərin ilkin yerləşdirilməsi (satışı) zamanı onlar nominal dəyərindən aşağı olmamaqla satıla bilər. Əgər səhmlərin pərakəndə satış qiyməti onların nominal dəyərindən çox olarsa, emissiya gəliri yaranır və uçotda DT 221, 222, 223, 224 və s. KT 301 yazılışı ilə əks etdirilir.
Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinə görə Səhmdar Cəmiyyətləri nizamnamə kapitalını yeni səhmlərin buraxılması, onların nominal dəyərinin artırılması hesabına artıra bilərlər. Bu zaman aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib edilir:

1. 
   DT 101, 111, 121, 201, 221, 222. 223, və s.
   

KT 301- daxil olan aktivlərin məbləğində

2. 
   DT 221, 222, 223, və s.
   

KT 311- emissiya gəlirinin məbləğinə
2 nömrəli MMUS-a uyğun olaraq Səhmdar Cəmiyyətinin dövlət qeydiyyatından keçdikdən sonra buraxılan səhmlərin dəyərinin ödənilməsi müəyyən müddətə qədər həyata keçirilməyə bilər. Başqa sözlə, səhmdarların nizamnamə kapitalına qoyuluşları üzrə debitor borcları yarana bilər. Həmin məbləğ uçotda belə əks etdirilir:
DT 302
KT 301
Maliyyə hesabatlarının tərtibi tarixinə nizamnamə kapitalının ümumi həcmindən onun ödənilməyən hissəsi çıxılmalıdır.
Bu uçotda aşağıdakı yazılış tərtib edilir:
DT 301
KT 302
Nizamnamə kapitalının ödənilməyən hissəsi haqda informasiya mühasibat balansda və kapitaldakı dəyişikliklər haqqında hesabatda əks etdirilmir. Səhmdar Cəmiyyətləri belə bir ətraflı informasiyanı mühasibat hesabatına kapitaldakı dəyişikliklər haqqında əlavədə əks etdirməlidir.
Əgər səhmlərin pərakəndə satış qiyməti onların nominal dəyərindən aşağı olarsa, onda fərq məbləği emissiya güzəşti kimi (əgər qanunvericilik bunu inkar etmirsə) əks etdirilməlidir. Belə olan zaman uçotda aşağıdakı yazılış tərtib edilir:
DT 101, 111, 121,201,221,223 və s.
KT “Emissiya güzəşti“ hesabı (hesab planında belə bir hesab yoxdur)
KT 301
Qanunvericiliyə əsasən SC-nin nizamnamə kapitalı səhmlərin nominal dəyərinin azaldılması, onların ləğv edilməsi və onların geri alınması yolu ilə azaldıla bilər. SC-nin nizamnamə kapitalının azaldılması uçotda aşağıdakı yazılışlar tərtib edilməklə əks etdirlir:

1. 
   səhmlərin nominal dəyərinin azaldılması üzrə məbləğin ödənilməsi zamanı
   

DT 301
KT 221, 223

2. 
   ödənilmiş nominal kapitalın azaldılması zamanı
   

DT 301
KT 302

3. 
   geri alınmış səhmlərin dəyərinə
   

DT 321
KT 221, 223 və s.
Geri alınmış səhmlər ləğv edilən zaman uçotda belə əks etdirilir:
DT 301
KT 321

2 nömrəli MMUS-n 27-ci maddəsinə uyğun olaraq əgər geri alınmış və ləğv edilmiş səhmlərin nominal dəyəri onların dəyərinin ödənilməsi üçün (geri alınan zaman) istifadə edilən məbləğdən az olduqda, onda həmin fərq emissiya gəliruinin azalldılmasına yönəldilir və bu zaman belə əks etdirilir:

1. 
   DT 321 - səhmlərin geri alınması üzrə çəkilmiş faktiki xərclərin məbləğinə
   

KT 221, 223 və s.- səhmlərin geri alınması üçün sərf edilmiş pul
vəsaitlərinin faktiki məbləğinə

2) DT 301

KT 321 – ləğv edilmiş səhmlərin nominal dəyəri üzrə məbləğinə
3) DT 311
KT 321 –səhmlərin alış dəyərinin onların nominal dəyərindən artıq olan
məbləğinə.
Əgər geri alınmış səhmlər yenidən satılarsa, onda belə mühasibat yazılışı tərtib edilir:
DT 101, 111, 121, 201, 221, 223 və s.
KT 321
Geri alınmış səhmlərin onların alış qiymətindən artıq qiymətlə satılması zamanı aşağıdakı yazılış tərtib edilir ( 2 nömrəli MMUS maddə 26).

DT 221, 223 və s.

KT 321
KT 311
6. 2 nömrəli MMUS-a əsasən kapital ehtiyatlarına aşağıdakılar aid edilir:

• 
  Yenidənqiymətləndirmə üzrə ehtiyatlar;
  
• 
  Məzənnə fərləri üzrə ehtiyatlar;
  
• 
  Qanunvericilik üzrə ehtiyatlar;
  
• 
  Nizamnamə üzrə ehtiyatlar;
  
• 
  Sair ehtiyatlarlar.
  

Yenidənqiymətləndirmə üzrə ehtiyatlar 7 nömrəli MMUS və 2 nömrəli MMUS –a əsasən müəyyən olunur və uçota alınır. Yenidənqiymətləndirmə üzrə ehtiyatlar
Yenidənqiymətləndirmə nəticəsində amortizasiya olunan uzunmüddətli aktivlərin balans dəyərinin artması zamanı yaradılır.
Bu zaman uçotda aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib edilir:
1) DT 101
KT 331

2. 
   DT 111
   

KT 331
Əgər uzunmüddətl aktivlərin qiymətinin ucuzlaşdırılması baş verərsə, onda qiymətin aşağı salınması üzrə məbləğ yenidənqiymətləndirmə üzrə ehtiyatların azaldılmasına silinir və uçotda belə əks etdirilir:
1) DT 331
KT 101
2) DT 331
KT 111
Əgər ucuzlaşdırılma üzrə məbləğ yenidənqiymətləndirmə üzrə ehtiyatların məbləğindən çox olarsa, onda ucuzlaşdırılma üzrə məbləğin bir hissəsi yenidənqiymətləndirmə üzrə ehtiyatların azaldılmasına, digər hissəsi isə maliyyə nəticələrinin azaldılmasına silinir və ya həmin məbləğ mənfəət və zərər haqqında heabatda tanınır və uçotda belə əks etdirilir:
1) DT 731-2
KT 101
2) DT 731-2
KT 111
Uzunmüddətl aktivlərin xaric olması zamanı yenidənqiymətləndirmə üzrə ehtiyatın məbləği bölüşdürülməmiş mənfəətə birləşdirilir və uçotda belə əks etdirilir:
DT 331
KT 341
Məzənnə fərqləri üzrə ehtiyatlar konsolidə edilmiş hesabatların tərtibi zamanı, yaradılır və uçotda belə əks etdirilir:

1. 
   müsbət məzənnə fərqi olan zaman
   

DT 221, 223 və s.
KT 332

1. 
   mənfi məzənnə fərqi olan zaman
   

DT 332
KT 221, 223 və s.

Səhmdar Cəmiyyətlərində ehtiyat kapitalı həm qanunvericilik üzrə və həm də nizamnaməyə əsasən yaradıla bilər. Qanunvericilik üzrə ehtiyat kapitalı yaradılan zamanı uçotda belə əks etdirilir:

DT 801 ” Ümumi mənfəət (zərər) ”
KT 333 “ Qanunvericilik üzrə ehtiyat”
Ehtiyat kapitalı nizamnaməyə əsasən yaradılması zamanı uçotda belə əks etdirilir:
DT 341, 343
KT 334 “ Nizamnamə üzrə ehtiyat”
Ehtiyat kapitalı hesabat ilinin zərərlərinin örtülməsinə, öz səhlərinin səhmdarlardan geri alınmasına, dividendlərin ödənilməsinə və s. məqsədlərə sərf oluna bilər.


7. 2 nömrəli MMUS-ə əsasən bölüşdürülməmiş mənfəət səhmdarlar (mülkiyyətçilər) arasında bölüşdürülə bilən qazanılmış kapitalın bir hissəsi hesab edilir. Başqa sözlə desək bölüşdürülməmiş mənfəət dedikdə mahiyyətcə təsisçilərə (səhmdarlara) dividend şəklində ödənilməyən və kommersiya təşkilatının(Səhmdar Cəmiyyətinin) dövriyyəsində qalan mənfəət başa düşülür.
Bölüşdürülməmiş mənfəət müəssisənin ümumi mənfəəti ilə istifadə edilmiş mənfəət arasındakı fərq kimi formalaşdırılır. Bu fərq hesabat dövrünün xalis mənfəəti (zərəri) adlanır ki, onun uçotu 341 “Hesabat dövrünün xalis mənfəəti (zərəri) ” hesabında aparılır. O hesabat dövrünün dekabr ayının son dövriyyəsi üzrə müəyyən olunur. Xalis mənfəətin hesabat dövrünün dekabr ayının son (yekun) dövriyyəsi üzrə silinməsi 801 “Ümumi mənfəət (zərər)”hesabının debetində 341 “Hesabat dövrünün xalis mənfəəti (zərəri)” hesabınin isə kreditində əks etdirilir. Xalis və ya bölüşdürülməmiş mənfəətin istifadəsi 341 “Hesabat dövrünün xalis mənfəəti (zərəri)” hesabın debetində, kapital ehtiyatlarını uçota alan 333, 334,335, 344 və s. hesabların kreditində uğəks etdirilir.
İstifadə edilməmiş xalis mənfəət hesabat dövrünün sonunda 341 “Hesabat dövrünün xalis mənfəəti (zərəri)” hesabından 343 “Keçmiş illər üzrə bölüşdürülməmiş mənfəəti (zərəri)” hesabına silinir, yəni DT 341 KT 343 yazılışı ilə uçotda əks etdirilir.
343 nömrəli hesabının kreditində uçota alınmış keçmiş illər üzrə bölüşdürülməmiş mənfəətin bölüşdürülməsi 333, 334, 335, 341, 344 və s. hesabların kreditində əks etdirilə bilər. Başqa sözlə desək, bölüşdürülməmiş mənfəətinin istifadəsi 343 “Keçmiş illər üzrə bölüşdürülməmiş mənfəəti (zərəri)” hesabın debetində və 333, 334, 335, 341, 344 və s. saylı hesabların isə kreditində
əks etdirilməklə uçota alınır.
8. Müəssisə hesabat dövrü ərzində kapitalda dəyişikliklərin həcmi və səbəbləri
haqqında informasiyanı əks etdirən Kapitalda dəyişikliklər haqqında hesabatı
təqdim etməlidir. Kapitalın komponentləri, bu standartda göstərildiyi kimi, ayrıca maddələrlə maliyyə hesabatlarında təqdim edilməlidirlər.
Mühasibat balansındakı və Kapitalda dəyişikliklər haqqında hesabatdakı kapital maddələrinin təsnifatı istifadəciyə müəssisənin kapital ehtiyatlarının, kapitalın tərkibinin və quruluşunun, eləcə də, kapitalın ayrı-ayrı komponentlərinin bölüşdürülməsi üzrə məhdudiyyətlərinin qiymətləndirməsinə imkan verməlidir.
Hesabat dövru ərzində müəssisənin kapitalında baş verən aşağıdakı
dəyişikliklər haqqında məlumatlar Kapitalda dəyişikliklər haqqında hesabata daxil
edilməlidir:
a) hesabat dövründə xalis mənfəət və ya zərər;

b) ayrı-ayrı maddələr uzrə və ümumi məbləğ şəklində kapitalda birbaşa ucota

alınmış gəlirlər və xərclər;
c) əsas cəmiyyətin və azlıq təşkil edən mülkiyyətcilərin payları ayrı-ayrı
göstərilməklə, hesabat dövrü üzrə ümumi gəlirlər və xərclər ((a) və (b)
bəndlərində əks olunmuş məbləğlərin cəmi);
c) müvafiq Milli Mühasibat Ucotu Standartlarına uyğun olaraq, kecmiş illərin
bölüşdurulməmiş mənfəətinin ilin əvvəlinə olan qalıqlarına düzəlişlər kimi
qeydə alınan ucot siyasətində dəyişikliklərin və əhəmiyyətli səhvlər uzrə
düzəlişlərin ümumi məbləği;
d) aşağıdakı məlumatlar Kapitalda dəyişikliklər haqqında hesabata aid qeydlərdə
acıqlanmalıdır:
- mülkiyyətcilər tərəfindən kapitala pay qoyuluşu və mulkiyyətcilər arasında
kapitalın boluşdurulməsi uzrə əməliyyatlar;
- hesabat dovrunun əvvəlinə və sonuna bölüşdürülməmiş mənfəətin qalıqları
və hesabat dövrü ərzində bu maddə üzrə dəyişikliklər;
- hesabat dovrunun əvvəlinə və sonuna ödənilmiş kapitalın hər bir tərkib
hissəsinin (ayrılıqda səhmlərin sinifləri üzrə) və hər bir kapital ehtiyatının
qalığının uyğunlaşdırılması və hesabat dövrü ərzində bu maddələrdəki
dəyişikliklər.
Qeyd edilənlərlə yanaşı səhmlərin sinifləri uzrə ayrılması şərtilə, müəssisənin
maliyyə hesabatlarına əlavə edilmiş qeydlərdə acıqlanmalıdır:
a) hər səhmin nominal dəyəri və ya səhmlərin nominal dəyərlərinin olmadığı
faktı;
b) buraxılmış səhmlərin sayı;
c) hesabat dövrünün əvvəlində və sonunda buraxılmış, ödənilmiş və ödənilməmiş
səhmlərin sayının uyğunlaşdırılması;
ç) dividendlərin odənilməsi və mulkiyyətcilərin iştirak paylarının geri alınması
ilə bağlı məhdudiyyətlər də daxil olmaqla, müvafiq səhmlər sinfinə xas olan
hüquqlar, imtiyazlar və məhdudiyyətlər;
d) müəssisənin ozunə, torəmə və asılı muəssisələrinə məxsus səhmlərin sayı;
e) opsion və səhmlərin satışı uzrə müqavilələrin dəyəri və şərtləri göstərilməklə,
həmin müqavilələrin yerinə yetirilməsi ücün saxlanılan səhmlərin sayı;
ə) səhmlərin gələcəkdə geri alınması üzrə razılaşdırılmış öhdəliklər haqqında
məlumat;
f) girov kimi ücüncü tərəflərə verilmiş səhmlər haqqında məlumat;
g) müəssisənin hər bir kapital ehtiyatının mahiyyətinin və məqsədinin təsviri;
ğ) hər bir səhm üzrə müvafiq dividendlərin məbləği daxil olmaqla, maliyyə
hesabatının təqdim edilmə tarixi ilə hesabat düvrünün sonu arasındakı zamanda
təklif və ya elan edilmiş, lakin maliyyə hesabatlarında əks etdirilməmiş
dividendlərin məbləği;
h) hər hansı yığılmış imtiyazlı dividendlərin tanınmayan məbləği.
Səhmdar cəmiyyət olmayan muəssisələr yuxarıda gostərilən maddələrə ekvivalent olan məlumatları acıqlamalıdır.