Forobiv foz1l odamlar t o s h k e n t «o z b e k I s t o n m I l L i y e n s I k L o p e d I y a s i» d a V l a t L m I y n a s h r I y o t I 84(5U)1 a b u n a s r f o r o b I y. F 4 Fozil odam lar shahri

A R A S T U F A L S A F A S I
T a b i a t a n m o h i y a t kasb e tish g a vosita b o l u v c h i n arsa — r u h d i r
va r u h n i n g h o l a t i h a y v o n o t n i n g t a b i i y x is l a t l a r i g a u zv iy
b o g i i q d i r . R u h n i n g o 'z ig a qabul q iluvchi — kasb e tu v c h i tabiiy 
m o h i y a t i m o d d a b o 'l i b q o la d i. R u h o ' z fa o liy a tid a ( h a r a k a t i , 
t a ’s irid a ) f o y d a la n is h i u c h u n ta b ia t y o m o d d a , y o k i q u ro l 
b o 'l i b x iz m a t q ilad i. R u h iy j a v h a r d a m a v ju d b o 'l g a n ta b ia t 
ikki n a v g a ega: u l a r d a n b ir — m o d d a , ik k in c h isi — q u ro l. 
R u h iy j a v h a r d a m a v ju d b o 'lis h t a b i a t n i n g o ' z m o h i y a t i u c h u n
e m a s , balki r u h iy a t u c h u n m a v ju d d ir. T a b i a t n i n g asosiy fitriy 
xislati b ilan a s o s iy s in in g c h o 'r i s i va q u ro li b o 'l m i s h u n i n g
z u h u r i o r a s i d a farq b o 'l g a n i kabi r u h l a r o r a s id a h a m farq 
m a v ju d . A r a s tu avval, t a b i a t d a n kelib c h i q u v c h i h a r a k a t l a r
( t a ’sirlar) va ta b iiy j a v h a r g a b o g 'l i q b o 'l g a n o r a z l a r h a q i d a
q a n d a y s o 'z y u ritg a n b o 'l s a , x u d d i s h u n d a y ra v is h d a r u g 'd a n
k elib c h iq u v c h i h a r a k a t ( t a ’sirlar) va r u h iy a t ja v h a r i d a m a v ju d
r u h iy b o 'l g a n l a r i n u q t a i n a z a r i d a n — r u h h o sila si o r a z l a r
h a q i d a s o 'z y u rita d i.
T a b i i y ( t a b i a t ) j a v h a r l a r d a m a v j u d b a ’z i 
o r a z l a r
m o d d a l a r d a n ( m a t e r i y a d a n ) , b a ’zilari esa s h a k ld a n c h iq q a n la ri 
u c h u n , r u h iy j a v h a r l a r d a m a v ju d , - o r a z l a r m a x s u s x isla tla r 
b e ru v c h i m o d d a va shakl oqibatidir.
A v v a lo A r a s t u , r u h n i n g e n g b i r i n c h i x i s l a t l a r i d a n biri 
b o 'l m i s h g 'i z o ( o z iq a ) g a xos n a r s a n i t a d q i q eta d i. U , g 'i z o
n i m a tufayli r u h n i n g k u c h l a r i d a n , q o b iliy a tla r id a n biri b o 'l i b
q o la d i va qaysi b ir k u c h g a yoki r u h n i n g qaysi qism iga taalluqli, 
d e g a n m a s a la n i y o rita d i. U , a so siy r u h n i , c h o 'r i ( y o r d a m c h i )
va q u r o l b o 'l m i s h r u h d a n farq q ilad i. U , r u h va ru h iy k u c h l a r
o ' z faoliyatlari ( h a r a k a t l a r i ) d a f o y d a la n is h la ri u c h u n x iz m a t 
q ilu v c h i belgi va q o b iliy a tla r n i t a d q i q e ta d i. Y a n a u l a r n i n g
t a ’sirlarini - h a r a k a tla rin i h a m u k o 'r s a t i b o 't a d i : h a r a k a t 
( t a ’s i r ) l a r n i n g n e c h a tu ri b o r , h a r b i r a y r i m h a r a k a t o 'z i
n i m a d a n ib o ra t. H a y v o n l a r n i n g x illa rid a n biri va s h u r u h n i n g
b i r o r h a r a k a t i d a f o y d a l a n i l a d i g a n q a n d a y d i r b i r a ’z o o 'z i
q a n d a y b o ' l m o g ' i z a ru r.
S o ' n g r a A r a s t u o z i q - o v q a t v a i s h l a b c h i q a r i s h
m u a m m o l a r i n i k o 'r i b c h iq a d i. U n i n g fik ric h a , o z i q - o v q a t d a n
m a h r u m m a v ju d o t y a s h a y o l m a y d i ; o v q a t h a y o t fao liy a tin i 
t a ’m i n e ta d i. O v q a t n i n g b i r q is m i b e v o sita t a b i a t n i n g o 'z i d a n
147

---

A B U N A S R F O R O B IY
o l i n a d i , b a ’zi q i s m i e sa b o s h q a n a r s a l a r b ila n a r a l a s h i s h
vositasida tashkil to p a d i. U , o ‘sim lik la r n i m a d a n o z iq a olishini 
va h a y v o n la r n i m a d a n o z iq a olishini tu sh u n tira d i. H a y v o n la rd a
birlari b o s h q l a r i n i y e b , ik k in c h ila ri o ‘s im lik yeb, u c h i n c h i l a r i
t a x m i n a n o ‘s i m lik la r q a n d a y o z i q a o ls a la r sh u y o ‘s i n d a o z iq a
o la d ila r.
A r a s tu y a n a , o z i q a b o 'l u v c h i n a rs a , j i s m l a r n i n g n a v la rim i, 
d a s t l a b d a n u la r o z iq a s ifa tid a fo y d a la n is h g a ta y y o r b o 'l g a n m i
y oki u la r k o i n o t n i n g b ir q ism i b o 'l g a n l a r i u c h u n b u j i s m l a r
faqat o 'z la r i u c h u n g i n a y a r a tilg a n m ila r , sh u larni tu s h u n tir a d i. 
A g a r j i s m l a r o z i q a u c h u n y a r o q l i b o ' l s a l a r y o k i u l a r d a n
o z iq la n s a b u h o la t m a ’l u m m a v j u d o t l a r m a v ju d iy a tig a y o r d a m
b e r a d i . B u m a s a l a l a r t a d q i q o t i , b u n d a n o l d i n g i t a h l i l g a
o 'x s h a y d i. Va u n d a : u n s u r l a r o ' z - o ' z l a r i u c h u n m a v j u d m i l a r
y o k i u l a r d a n b o s h q a h o s i l a j i s m l a r y a r a t i l i s h l a r i u c h u n
m a v j u d m i l a r , d e g a n m a s a l a k o 'r i b ch iq ila d i.
B u n a r s a la r A r a s tu t o m o n i d a n a w a l i d a n k o 'r i b c h iq ilg a n , 
a m m o u sh b u so h a d a u k a m o la tg a erisha o lm a d i, c h u n k i, koin o t 
h o l a t l a r i d a n i m a m u h i m r o q , d e g a n savol y u z a s i d a n u n d a h a r
xil zid fik rlar bor.
A ra s tu s o g 'l o m l i k va k asallik n i h a m d a u la r n in g h a r bir 
a y rim xilini te k s h ira d i.
U , s o g 'l o m l i k n i n g q a n d a y d i r b ir xilini va k a sa llik la rn in g
b i r xilini k o 'r i b c h i q a d i . U l a r q a n d a y s a b a b ila, n e g a , n i m a d a
va n i m a d a n p a y d o b o 'lis h in i o 'r g a n a d i . B u la r n in g h a m m a s i n i
r u h iy j a v h a r t a b i a t d a n va m a x s u s r u h iy j a v h a r la r g a xos ta b ia t 
k u c h la r id a n oladi. S h u n i n g u c h u n , b irin c h i asos ru h g a a y lan ib
k e tish i e h t i m o l i b o r , c h u n k i r u h — ta b ia t tufayli b o r b o 'l g a n ,
h a m o ' z m a q s a d i ila — o 'z i r u h n i m o d d a g a e ris h tir a d ig a n
n a r s a n i n g s a b a b id ir. T a b i a t h a m , m o d d a n i n g ta y y o rla n is h ig a
bois b o 'l m i s h xoslik h a m , t a b i a t n i n g o 'z i d a b o 'l i b m o d d a n i
ta y y o r l o v c h i t a b i a t k u c h l a r i h a m - h a m m a s i , r u h g a ega 
b o 'l m i s h n a rs a g a ta a llu q lid ir.
S h u n d a y qilib. a m a l d a g i ( h a r a k a t d a g i ) a so s va m a q s a d g a
a l o q a d o r b a r c h a n a r s a la r , b i r b u t u n h o l d a r u h n i tashkil etadi.
Bular h a q id a unin g “ Salom atlik va kasallik h a q id a ” risolasida 
y o z ilg a n .
148

---