Fotosintezning sof mahsuldorligi deb bir kecha-kunduz davomida
o’simlik quruq massasining barglari yuzasi hisobiga ortish nisbatiga
aytiladi. Ko’pchilik o’simliklar uchun bu 5-12 g/m2 ga teng.
Fotosintez eng muhim fiziologik jarayonlaridan biri bo’lib,
o’simliklar tomonidan boshqariladi va ularning boshqa
funktsiyalariga ham ta‘sir etadi. Shuning uchun ham bu jarayonga
tashqi va ichki omillarning ta‘sirini o’rganish katta ahamiyatga ega.
O’simliklarning ontogenezida ham fotosintez jadalligi o’zgaradi.
Ko’pchilik o’simliklarda fotosintez jadalligi o’sishning
boshlanishidan to shonalash-gullash fazasigacha ortib boradi va
maksimal darajaga erishadi. Keyinchalik esa asta-sekin pasaya
boradi. Bu asosan o’simliklarning modda almashinuvi jarayonining
faolligi natijasidir.
Vegetatsiya davri qisqa bo’lgan efimer o’simliklari fotosintez jadal-
ligining maksimal darajasi mart oyining oxiri — aprel oyining bosh-
lariga, ya‘ni meva tugishning boshlanish davriga to’g`ri keladi.
Butasimon va daraxtsimon ko’p yillik O’simliklarning
boshlanishidan oldin sodir bo’ladi. Kuzga tomon fotosintez jadalligi
pasaya boradi.
O’simliklar yorug`likka munosabatiga ko’ra:
1. yorug`sevar
2. soyasevar guruhlarga bo’linadi.
1. Yorug`sevar (geliofit) o’simliklar cho’llarda dashtlarda hayot
kechirishga moslashgan ularda fotosintez jarayoni to’liq o’tishi
uchun yorug`lik kuchi to’liq, ya‘ni 100 yoki 50 % bo’lishi kerakligi
tajribalarda aniqlangan Ba‘zi o’simliklar jumladan Sudan
savannalarida tarqalgan Oq akatsiya bulutli kunlarda ya‘ni
yorug`lik nuri kamayganda va yomg`ir yoqqanda barglarini to’kadi.
Қuyosh chiqishi bilan yana barglari o’sib chiqadi.
Geliofit o’simliklarning barglari tuzilishi bilan ham yorug`likka
moslashgan bo’lib, barglari sertomir, ustki tuklari kup, og`izchavlar
kup bo’ladi. Ularning barg mezofilida ustunsimon hujayralari bir
biriga zinch joylashib xloroplastlar miqdori ko’p bo’lib, hajmi
kichikroq buladi.
2. Soyaga bardoshli o’simliklar guruhiga o’rmonda o’sadigan
o’tlar, butalar, moxlar, paporotnik kabi o’simliklar kiradi. Ular
yorug`likning 1/55 hatto 1/100 qismi berilganda ham fotosintez
jarayoni davom etadi. Shuningdek o’simlikning soyada va
yorug`likda o’sishiga qarab anatomik tuzilishi har xil bo’ladi. Shu
bilan birga xloroplastlar hajmi va miqdori turlicha bo’ladi.
Fotosintezni intensivligi asosiy fotosintetik organ barg dagi
hujayralarning holatiga bog`liq .
Fotosintez intensivligiga ta‘sir etuvchi ichki omillarning biri-
bargning yoshi, so’ngra barg og`izchalarining ochiq yoki yopiq
bo’lishi, xlorofil miqdori va assimiliyatsiyatlarning harakatlanib va
o’zgariib turishiga bog`liq.
Barg o’sishi bilan ma‘lum davrgacha fotosintez jadalligi ortib
boradi Barg qarishi bilan sekinlashadi.
Fotosintez va moddalar almashinish javrayonida hosil bo’lgan
mahsulotlar assimilyatlar deyiladi. Sintezlangan oddiy
uglevodlarning bir qismi nafas olishda sarflansa, qolgan qismi esa
birlamchi kraxmal va boshqa birikmalar hosil qilib, fotosintezni
davom etishini ta‘minlaydi. Simntezlangan organik moddalar turli
shakllarga o’tib o’simlik organlari bo’ylab harakat qiladi. Mevada
ham fotosintez bo’ladi . Pishmagan olma, nuxat mevalarida.
Yorug’lik. Yorug`lik fotosinteznnng asosiy harakatlantiruvchi kuchi
bo’lib, uning jadalligi va spektral tarkibi katta ahamiyatga ega.
Yorug`lik spektridagi faol (400-700 nm) nurlarning 80-85 foizini
barglar yutadi. Lekin shundan fakat 1,5-2 foizi fotosintez uchun
sarflanadi, ya‘ni kimyoviy energiyaga aylanib, organik moddalar
tarkibida (makro-ergik bog`larda) to’planadi. Qolgan energiyaning
45 foizi transpiratsiya uchun va 35 foizi issiklik energiyasiga aylanib
sarflanadi.
A.S.Famintsinning ko’rsatishicha (1880), fotosintez eng past
yorug`likda, hatto kerosin lampasining yorug`ligida ham bo’lishi
mumkin. Ayrim olimlarning-ko’rsatishicha, fotosintez kechki
nomozshom va ba‘zi minta-qalardagi yorug kechalarda (ok. tun)
kuchsiz bulsa ham davom etadi.
Ko’pchilik o’simliklarda fotosintez tezligi yorug`likning jadalligiga
bog`liq. U to’la quyosh yorugligining 1 gacha oshib boradi.
Yorurliksevar o’simliklarda esa tuda kuyosh yorugligining 1 gacha
oshib boradi. Yorug`lik kuchining bundan oshib borishi fotosintezga
kamroq ta‘sir etadi.
Fotosintezning yorug`likka tuyingan (maksimal) holati o’simlik tur-
lariga bog`liq. Bu daraja yorug`liksevar o’simliklarda ancha yuqrri,
soyaga chidamlilarda esa past bo’ladi. Masalan, ayrim soyaga
chidamli o’simliklarda (marshantsiya moxida) Fotosintezning
yorug`likka tuyingan holati yorurlik 1000 lk bo’lganda yuz beradi,
yorug`liksevar o’simliklarda esa 10000-40000 lk.da yuz beradi.
Ko’pchilik qishloq xujalik ekinlari ham yorurliksevar o’simliklar
guruhiga kiradi. Yorug`likning maksimal darajadan yuqori bo’lishi
xlorofillarning va xloroplastlarning buzilishiga sababchi bo’lishi
mumkin, natijada o’simliklarning maxsuldorligi kamayadi.
Eng yuqori yorug’likda fotosintez jadalligi o’simliklarning nafas
olish tezligidan sezilarli darajada baland bo’ladi, ya‘ni fotosintez
uchun yutilgan CO
2
ning miqdori nafas olish jarayonida ajralib
chiqqan CO
2
ning miqdoridan ko’p bo’ladi. Yorug`likning pasayib
borishi natijasida esa CO
2
lar urtasidagi farq ham kamayib boradi.
Fotosintez jarayonida yutilgan CO
2
ning miqdori bilan nafas
olishdan ajralib chikdan CO, ning miqdori bir-biriga teng bo’lgan
yorug`lik darajasi - yorurdikning kompensatsiya nuqtasi deyiladi.
Yorurlikning kompensatsiya nuktasi soyaga chidamli o’simliklarda
kuyosh yorurligining 1 foizda, yorurliksevar o’simliklarda 3-5
foizida sodir bo’ladi.
Yorug`likning fotosintezdagi samaradorligiga boshqa omillar ham
ta‘sir etadi. Masalan, xavodagi CO
2
ning miqdori kam va xarorat
past bo’lganda yorug`lik jadalligining oshib borishi juda kam ta‘sir
etadi. Havo tarkibidagi CO
2
ning miqdori bilan yorug`likning
birgalikda oshib borishi fotosintez tezligini ham oshiradi.
Fotosintezda yorug`lik nurlarining spektral tarkibi ham muhim rol
o’ynaydi. Spektrning kizil nurlari ta‘sirida fotosintez jadalligi eng
Yuqorii darajada kechadi. Chunki bu nurlar bir kvantining
energiyasi 42 kkal/molga teng bo’lib, xlorofill molekulasini
kuzgalgan xrlatga o’tkazadi va energiyasi fotoqimyoviy reaktsiyalar
uchun tula foydalaniladi. Spektrning ko’k qismidagi nurlarning bir
kvantida 70 kkal/mol energiya bo’lib, uni qabul qilgan xlorofill
molekulasi kuzgalgan xrlatning Yuqorii darajasiga o’tadi va to
fotoqimyoviy reaktsiyalarda foydalanguncha bir qismi issiklik
energiyasiga aylanib atrofga tarkaladi. Shuning uchun ham bu
nurlarning unumliligi kamrok bo’ladi. Lekin fotosintez uchun eng
ko’pay bo’lgan kizil nurlarga tuyingan kizil nurlar hisobida 20 foiz
ko’k nurlar qushilsa, fotosintezningtezligi oshadi.
Dostları ilə paylaş: |