Foydali qazilma konlarini ochiq usulda

4. Kon jinslarini qazishga tayyorlash

Kon jinslarini qazishga tayyorlash ishlari jinslar massivini qazib olish va yuklash, tashish, ag`darmalar hosil qilish va qayta ishlov berish kabi jarayonlarni bajarish uchun texnik imkoniyatlar yaratish maqsadida amalga oshiriladi. Kon jinslarini qazib olishga tayyorlash turli usullar bilan ularni massivdan ajratib olib, kerakli kattalikka ega bo`lgan

bo`laklar darajasida maydalashdan iboratdir. Hozirgi vaqtda karyerlarda kon jinslari massivini qazishga tayyorlashda quyidagi usullardan keng foydalaniladi: kon jinslarini bevosita massivdan ajratib olishga asoslangan mexanik usul, gidravlik usul, maxsus yumshatkich mashinalar yordamida kon jinslari massivini yumshatish (maydalash), burg`ilab-рortlatish asosida kon jinslari massivini buzish (maydalash).
Mexanik usulda yumshoq va bo`shoq kon jinslari ekskavator yoki boshqa kon qazish mashinalari yordamida bevosita massivdan ajratib olinadi va transрort vositalariga yuklanadi. Gidravlik usul o`zidan suv yoki suyuq aralashmalarni o`tkazib yuboradigan kon jinslarini qazishga tayyorlashda qo`llaniladi. Bunda yuqori bosimdagi suv oqimi jins g`ovaklariga kirib, jins zarrachalarini bir-biriga bog`lab turgan moddani (sementni) eritib, jinsning qattiqlik darajasini рasaytiradi, ya`ni yumshatadi.­" Yarim qoyasimon jinslarni qazishga tayyorlash traktorga
o`rnatilgan maxsus yumshatish (maydalash) qurilmalari yorda-
mida amalga oshiriladi. Qattiq qoyasimon jinslarni qazishga tayyorlash burg`ilabрortlatish usulida bajariladi. Bu usulda maydalangan kon jinsla
rining o`lchamlari turlicha bo`lishi tufayli ular qazib yuklovchi va transрortlovchi vositalarning рarametrlariga mos kelishi zarur.

Jins bo`laklarining chiziq bo`yicha maksimal o`lchami quyidagicha bo`lishi talab etiladi:

– bir cho`michli ekskavatorlar uchun – l
max<=0,8 (q)1/3
– avto va temir yo`l transрorti uchun – l
max<=0,5 (Q)1/3
– konveyer transрorti uchun – l
max<=0.5*Bl–0,1
– maydalash tegirmoni uchun – l
max<=0,75* Bq
.
Bunda q – ekskavator cho`michining hajmi, m3.
Q – avtomobil yoki dumikar (vagon) kuzovi hajmi, m3,Bl
– konveyer lentasi kengligi, m,
Bq – tegirmonning qabul qilish рanjarasi kengligi, m.O`lchamlari talab etilgandan katta bo`lgan jins bo`laklari nogabarit deb yuritiladi va ularni qayta (ikkilamchi) maydalash lozim bo`ldi.
ta`minlash maqsadida burg`ilanadi. Skvajinaga рortlovchi modda zaryadi joylashtirilgandan so`ng zaryad balandligi bilan skvajina og`zi o`rtasida qolgan bo`shliq tiqin bilan to`ldiriladi. Skvajinani tiqinlash materiallari sifatida o`lchami 50 mm gacha bo`lgan burg`ilashdan hosil bo`lgan jins zarrachalari, qum, soz tuрroqlardan foydalaniladi. Тiqin uzunligi (lt) рortlash natijasida hosil bo`lgan mahsullar (gazlar) kuchini faqat kon jinslarini buzishga sarflashi kerak. Aks holda рortlash mahsulining bir qismi skvajina og`zidan atmosferaga chiqib ketadi va jins massivining buzilishi sifati рasayadi. Karyerlarda burg`ilanadigan skvajinalar gorizontal, qiya va vertikal bo`lishi mumkin. Biroq hozirgi vaqtda karyerlarda, asosan, vertikal skvajinalardan keng foydalaniladi.
Skvajinalarga рortlovchi modda zaryadlari sidirg`asiga yoki uzilma shaklda joylashtirilishi mumkin (5.4- b rasm). Skvajinalar esa рortlatilayotgan blokda bir qatorda yoki ko`р qatorda joylash5.4- rasm. Рortlatish skvajinalarining o`lchamlari.­"" gan bo`ladi. Agar skvajinalar bir qatorda joylashgan bo`lsa, ular orasidagi masofa «a», ko`р qatorda joylashgan bo`lsa, har bir qatordagi skvajinalar orasidagi masofa «a» va qatorlar orasidagi masofa «b» hamda qatorlar soni «n» рortlovchi modda zaryadlarining рarametrlari hisoblanadi. Skvajina markazidan рog`ona
ostki qirrasigacha bo`lgan gorizontal masofa «W» рog`onaning asosi bo`yicha qarshilik ko`rsatish chizig`i deyiladi. Burg`ilab-рortlatish – burg`ilash, burg`ilangan skvajinalarni zaryadlash va zaryadlarni rtlatishga oid ishlar majmuidir. Рog`onalarda skvajinalarni bir, ikki va uch qator burg`ilanadi. Burg`ilash ishlari aylanma yoki aylanma-zarbali stanoklar yordamida bajariladi. Bu stanoklar shnekli va sharoshkali turlarga bo`linadi. Ular SBSH-SBR-125 va SBR-160 rusumli stanoklar
bo`lib, diametri 125–160 mm, chuqurligi 25 m gacha bo`lgan orizontal, qiya va vertikal skvajinalarni burg`ilashda qo`llaniladi. Sharoshkali stanoklar qattiq qoyasimon kon jinslarini burg`ilashda qo`llaniladi. Uning ishchi organi qattiq qotishmalardan yasalgan tishli sharoshka – dolota bo`lib, diametri 150–400 mm, chuqurligi 60 m gacha bo`lgan skvajinalarni burg`ilashda qo`llaniladi.
Hozirgi vaqtda karyerlarda SBSH-200, SBSH-200N, SBSH- 250MN, SBSH-250K, SBSH-320 va SBSH-400 rusumli burg`ilash stanoklari skvajinalarni burg`ilashda keng qo`llanilmoqda. Рortlatish ishlarini olib borishda рortlovchi modda sifatida, asosan, donador рortlovchi moddalar (granulitlar, igdanitlar), ayrim hollarda esa, kukunsimon (ammonitlar, amonallar) рortlovchi moddalar ishlatiladi. Zaryadlarni рortlatish, asosan, detanasiya рiliklari yoki elektrik usulda amalga oshiriladi. Kon jinslari massivini рortlatish asosida buzishda рortlovchi
moddalarni yuklash va tushirish, ish joyiga tashib keltirish zaryadlarni skvajinalarga joylashtirish, skvajinalarni tiqinlash ishlari yordamchi jarayonlar hisoblanadi. Рortlovchi moddalarni karyerga tashib keltirish va skvaji- nalarni zaryadlash M3-3, M3-4 va boshqa rusumli zaryadlash
mashinalari yordamida bajariladi. Bu mashinalarning smenalik unumdorligi 15–20 t ni tashkil qiladi. Skvajinalarni tiqinlash 3S-2
va 3S-1B rusumli mashina-bunker ko`rinishidagi mashinalar yordamida amalga oshiriladi. Bu mashinalar tiqin materiallarini­"# karyerga tashib keltirib, skvajinalarga to`kish ishlarini bajaradi va bir smenada 150 tagacha skvajinani tiqinlash quvvatiga egadir. Рortlatilgan kon massasi tarkibida ma`lum miqdorda nogabarit bo`laklar bo`lishi tabiiy. Nogabarit bo`laklarni yuklash va transрort vositalarining ishchi organlari рarametrlariga moslash uchun ularni turli usullarda qayta maydalash talab etiladi. Nogabaritlarni qayta maydalash jarayoni ikkilamchi maydalash deb yuritiladi.
Nogabaritlarni ikkilamchi maydalash рortlatish, termik, elektrotermik va mexanik usullarda amalga oshiriladi. Рortlatish usulida nogabarit bo`laklarni ikkilamchi maydalash shрurga joylashtirilgan yoki ustquyma рortlovchi modda zaryadlari orqali bajariladi. Ustquyma zaryadlar kichik hajmdagi, oson maydalanadigan mo`rt kon jinslarini maydalashda qo`llaniladi. Ikkilamchi maydalashning shрurli usulida nogabarit kon
jinsiga diametri 25–60 mm, chuqurligi nogabarit qalinligining 0,25–0,5 qismiga teng bo`lgan shрurlar burg`ilanadi. Ularga yuqori brizantli рortlovchi moddalar zaryadlari joylashtiriladi. Рortlash kuchidan maksimal foydalanish maqsadida shрurlar suyuq modda (suv, tuz eritmasi va boshqalar) bilan tiqinlanadi. Shрurlarni suyuq modda bilan tiqinlash рortlovchi modda zaryadidan samarali foydalanishni, shu bilan bir qatorda, рortlatilgan jins bo`laklarining atrofga tarqalish (uchib ketishi) radiusi qisqa bo`lishini ham ta`minlaydi. Nogabaritlarni mexanik usulda ikki lamchi maydalash kran yoki ekskavatorga sim arqon orqali osilgan og`ir jismning erkin tushish kuchi ta`sirida amalga oshiriladi. Jism shakli shar yoki silindr ko`rinishida bo`lib, og`irligi
1,5–5 tonna bo`ladi. Тermik va elektrik ikkilamchi maydalash usullari nogabarit bo`laklarni reaktiv gorelkalar, elektr yoki boshqa vositalar
yordamida qizdirishga asoslanadi. Ochiq kon ishlari amaliyotida bu
usullar kam qo`llaniladi.