I ВОВ. FUTBOL 0 ’YININING PAYDO BO’LISHI VA RIV OJLANISHI Futbol eng qadimiy o’yinlardan biridir. Inglizlaming e’tirof etishlaricha, oyoq bilan to’p o’ynash Britan orollarida IX asrdayoq juda mashhur bo’lgan. 1863 yil 26 oktabrda Londonda Angliya futbol uyushmasining tashkil etilishi paytida bu o’yinning 13 moddadan iborat bo’lgan ilk rasmiy qoidalari tasdiqlangan. Keyinchalik bu qoidalar boshqa barcha milliy uyushmalar uchun futbol o’yinining asosi bo’lib qoldi. Futbol o’yinining ilk qoidalarida belgilanishicha, maydon uzunligi 200 yard (183 metr) dan, kengligi 100 yard (91 metr) dan oshiq bo’lmasligi kerak. Darvozalar ikki ustundan iborat blib, ular orasida to’sin bo’lmagan va ustunlar orasidagi masofa 8 yard (7,32 m) bo’lgan. 1866 yilda balandlikni cheklash uchun ustunlar orasiga arqon tortib qo’yilgan. Yana 10 yil o’tib, bu arqonni yog’och to’singa almashtirishgan. Darvozabonning qo’l bilan o’ynashga haqqi yo’q edi. 1871 yilda o’ng qo’l bilan ynashga ruxsat berilgan, u ham bo’lsa faqat darvoza maydoni ichida. Darvozabonning jarima maydoni ichida ham qo’l bilan o’ynash huquqini qo’lga kiritishi uchun 30 yildan ko’proq vaqt kerak bo’ldi (1902). Uzoq vaqt mobaynida na jarima to’pi, na 11 metrlik zarba blgan. Qoidabuzarlik uchun erkin zarbalar bilan chegaralanib qolinaverardi. Nihoyat, 1891 yil eng qat’iy jazolardan biri - 11 metrlik zarba kiritildi, uni inglizcha so’zbilan "penalti" deb ataydilar. Futbol shakllanayotgan davrlarda jamoa sardorlari o’yin qoidalariga rioya qilinishini kuzatib turardilar. Futbol maydonida hakam 1880 yilda paydo bo’ldi, 1 yildan so’ng esa hakam ikkita yordamchisi bilan maydonga chiqa boshladi. Hushtak 1878 yilda kiritildi, bunga qadar hakam to’xtatish yoki o’yinni qayta boshlash uchun ovozdan yoki qo’l harakatlaridan foydalanardi. 0 ’sha yillarda barcha milliy futbol uyushmalari uchun qoidalar bir xil yoki majburiy bo’lmagan. Har bir uyushma o’z xohishiga ko’ra bu qoidalarga turli o’zgartirishlar kiritishi mumkin edi. Bu vaziyat xalqaro uchrashuvlar o’tkazish yoki xalqaro musoba-qalar tashkil etishda qiyinchiliklar tug’dirardi. 1882 yili to’p mustaqil futbol ittifoqlari, ya’ni Angliya, Shotlandiya, Uels va Irlandiya ittifoqlarining birlashuvi bo’lib tdi. Bunda yagona qoidalar qabul qilindi va futbol qoidalarida u yoki bu o’zgarishlami amalga oshirish huquqiga ega bo’lgan xalqaro Kengash tasdiqlandi
