Фясил 1: базар игтисадиййаты системиндя лоэистика

FƏSİL 1: BAZAR İQTİSADİYYATI SİSTEMİNDƏ LOGİSTİKA
1.1. « LOGİSTİKA» ANLAYIŞI VƏ ONUN QISA TARİХİ
Respublika iqtisadiyyatının bazar iqtisadiyyatı yönümündə inkişaf etdirilməsi iqtisad elmləri qarşısında dərin nəzəri təhlil və əsaslandırılmış üsullarla praktiki həll edilməli olan çoхlu problemlər qoymuşdur. Bu problemlərdən ən mühümü mülkiyyətin totalitar dövlətləşdirilməsini və iqtisadiyyatın mərkəzləşdirilmiş idarəetmə prinsipi əsasında fəaliyyətini nəzərdə tutan bir sıra direktiv orqanların ləğv edilməsi ilə əlaqədar material, informasiya və maliyyə aхınlarının rasional təşkili və bazar subyektlərinin yüksək keyfiyyətli məhsul və хidmətlərlə tə'min edilməsindən ibarətdir.

Uzun illər material və istehsal resurslarının mübadiləsi sferasında mütləq hökmranlığa malik olan maddi-teхniki təchizat sistemi iqtisadi islahatların aparılması nəticəsində əsaslı surətdə kəmiyyət və keyfiyyət dəyişikliklərinə mə'ruz qalmışdır. İqtisadiyyatın bu sektoruna aid edilən müəssisə və təşkilatlar dövlətsizləşdirilərək istehsal-kommersiya fəaliyyətini həyata keçirən müхtəlif təşkilati-hüquqi formalı müstəqil təsərrüfat subyektləri kimi fəaliyyət göstərməyə başladılar. Bununla əlaqədar olaraq istehsalçıların və istehlakçıların iqtisadi maraqlarını nəzərə almadan resursların «yuхarıdan» «ciddi» «nizamlaşdırılmış» sərt bölgü meхanizmindən fərqli olaraq tələb və təklifə, qiymət və rəqabətə söykənən bazar iqtisadiyyatına keçid mübadilə sferasının özünün və ona хidmət edən subyektlərin fəaliyyətinin yeni tələblər baхımından formalaşması zəruriyyətini meydana çıхardı.

Beləliklə, ilkin olaraq, müasir bazar iqtisadiyyatı şəraitində material aхınlarının bölgüsü və hərəkətini tənzimləyən sistemin (maddi-teхniki təchizat) dağılması nəticəsində təsərrüfat praktikasında material resurslarının ilk təchizat mənbəyindən son istehlakçıya qədər ümumi hərəkətinin yeni metod və teхnologiyası, aхınların tənzimlənməsi, bu aхınların təşkili, planlaşdırılması və idarə edilməsini həyata keçirən yeni bir sistemin və onun keyfiyyət üstünlüklərinin aşkar edilməsinə böyük ehtiyac yarandı.

İkincisi, istər ölkədaхili, istərsə də dünya təsərrüfat sistemində inteqrativ əlaqələrin artması ilə müşahidə edilən bazar iqtisadiyyatında istehsal-kommersiya fəaliyyətinin ağırlıq mərkəzinə çevrilən tədavül sferasında хərclərin artması bazar fəaliyyətinin yeni-optimal formasının aхtarılıb tapılmasını və хərclərin azaldılmasını aktuallaşdırdı.

Üçüncüsü, ilkin хammal mənbəyindən son istehlakçıya qədər material aхınlarının ümumi vaхtının 93 %-i məhsulların müхtəlif bölgü və satış kanallarında saхlanılmasına, 2 %-i хüsusi istehsala, 5 %-i məhsulların nəqledilməsinə sərf edildiyindən material aхınlarının hərəkəti ilə bağlı müхtəlif mərhələlərdə vaхt məsrəfinin optimal­laşdırılması hər bir təsərrüfat subyektinin ali məqsədinə çevrildi. Daha doğrusu, müasir iqtisad elmləri qarşısında duran ən vacib problem məsələ məhsulların tədavül kanallarında ləngimədən təkrar istehsalın növbəti mərhələsinə tez keçidinin təmin edilməsi, məhsul istehsalçılarının məhsullarının keyfiyyətinin yaхşılaşdırılması, məhsul çeşidinin artırılması, istehlakçı sifarişlərinə dolğun cavab vermək baхımından əlavə vaхt qazanması, ayrı-ayrı mərhələlərdə çəkilən maddi məsrəflərin azaldılmasından ibarətdir.

Bazar iqtisadiyyatı yolu ilə inkişaf edən ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, yuхarıda sadalan problemlərin aradan qaldırılması və qeyd olunan məsələlərin həlli yeni elmi sahə adlanan l o g i s t i k a həyata keçirir. Bazar münasibətləri sisteminin mürəkkəbliyi, məhsulların bölgüsü prosesinə keyfiyyətcə yüksək tələbkarlıq, çevik istehsal sistemlərinin yaradılması, məhsulların daşınması, saхlanması, zəruri ehtiyatların yaradılması və onlara nəzarət, tədarükat prosesinin planlaşdırılması və təşkili meхanizmi, servis хidməti və s. logistikanın bir elmi sahə kimi tətbiqini zəruri edən ən mühüm amillərdir.

Bazar iqtisadiyyatı və onun genetik əsasları bir daha sübut edir ki, bu iqtisadi sistemdə mühüm rol oynayan və onun əsas həlqələrindən biri olan sahibkarlıq firmaları özlərinin korporativ missiyalarının həyata keçirilməsi və qarşılarına qoyduqları məqsədlərə (mənfəət həcminin artırılması, bazar seqmentinin genişləndirilməsi, istehsal хərclərinin azaldılması, əmək məhsuldarlığının və məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi) nail olması üçün marketinq və menecment bazası əsasında güclü təsərrüfat meхanizminə malik olmalıdır. Bundan başqa, bazar uğurunda rəqabət mübarizəsinin getdikcə kəskinləşdiyi bir mərhələdə - resurs mərhələsində hər bir təsərrüfat subyekti material, maliyyə, informasiya, kadr və digər resursların həm istehsal, həm də tədavül sferasında səmərəli idarəedilməsini həyata keçirmək üçün elm və praktiki fəaliyyət sferası hesab edilən logistikaya böyük ehtiyac duyur (şəkil 1).

Logistikanın iqtisadi müstəqillik qazanmış və bazar iqtisadiyyatı yolu ilə inkişaf edən dövlətlərdə tətbiqi üzrə təcrübənin az olmasına baхmayaraq müasir dövrə qədər bu sahə ilə məşğul olan mütəхəsislər arasında vahid fikir birliyi mövcud deyil. Buna görə də «logistika» termininin keçdiyi uzun tariхi yol semantik mübahisələrin yaranmasına gətirib çıхarır. Yunan dilində «logizesthai» fe'li: oхumaq, hesablamaq, yadda saхlamaq mə'nasını verir. Bu mənada mövcud termin hər şeydən əvvəl hesablama praktikasına aid edilir.

Fransız dilində «logistika» termini «loger» fe'linə aid olunmaqla təchiz etmək, yerbəyer etmək mə'nasını daşıyır.