G. M. K. Djabbarova, Z. A. Mamatova, U. R. Yusupova, I. I. Karimova, S. O. Mirzakulov oliy nerv faoliyati va
Shartli refleks miqdori shartsiz va shartli ta’sirotlar kuchiga bog‘liq
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4.8. Ikkinchi va uchinchi tartibdagi shartli reflekslar
|
4.7. Shartli refleks miqdori shartsiz va shartli ta’sirotlar kuchiga bog‘liq
ekanligi Bir xil sharoitda hayvondagi shartli refleks miqdori uning vujudga kelishi uchun asos bo‗lgan shartsiz refleks kuchiga, shuningdek shartli ta‘sirot kuchiga bog‗liq. Masalan, tovush bilan ta‘sir etib turib, itning oyoq terisiga juda kuchsiz elektr toki bilan ham ta‘sir etilsa, vujudga keltirilayotgan shartli refleks zaif, omonat bo‗lib chiqadi. Bordi-yu, shartsiz ta‘sirot kuchi oshirilsa, kuchliroq va barqaror himoyalanish refleksi vujudga keladi. Shartli refleks miqdori shartsiz ta‘sirot kuchiga bog‗liq ekanligini tekshirib, shartsiz stimulning absolyut kuchi emas, balki shu stimul tufayli yuzaga chiqadigan qo‗zg‗alish intensivligi hal qiluvchi rol o‗ynashi aniqlandi. Masalan, tajribadan oldin to‗yg‗izilgan itda ovqatlanish shartsiz reflekslari susaygan bo‗lib, shartli refleks miqdori shunga yarasha kamayadi. Shartsiz ta‘sirot kuchi doimo bir xilda turganda shartli refleks miqdori signal ta‘sirotning jismoniy kuchiga bog‗liq. Bu kuch qancha ortiq bo‗lsa, shartli refleks o‗shancha kuchli bo‗ladi. I.P. Pavlov ana shu ma‘lumotlarga asoslanib, kuch nisbatlari qonunini ta‘riflab bergan. Bu qonun shartli refleks miqdori shartli ta‘sirot kuchiga to‗g‗ridan-to‗g‗ri bog‗liq ekanligini ko‗rsatadi. Ammo, «kuch qonuni» faqat muayyan doirada amal qiladi — har qanday shartli ta‘sirot uchun kuch chegarasi bor, bu chegaradan o‗tgach ta‘sirotni kuchaytirish 127 shartli reaksiyaning susayishiga sabab bo‗ladi. 4.8. Ikkinchi va uchinchi tartibdagi shartli reflekslar Shartli refleksni shartsiz refleks asosidagina emas, ilgari vujudga keltirilgan boshqa shartli reflekslar negizida ham hosil qilish mumkin. Ayni vaqtda tajribalar quyidagicha o‗tkaziladi. Shartsiz ta‘sirot, masalan, ovqat berish bilan bir vaqtda qandaydir tashqi indifferent signal ham qo‗llaniladi. Shu signalga, masalan, qo‗ng‗iroq tovushiga doir shartli refleks vujudga keltirilgach va mustahkamlangach, qo‗ng‗iroq tovushiga yangi indifferent signal ham qo‗shiladi, masalan, terisi qashiladi. Bu holda avval terini bir necha sekund qashib turiladi, so‗ngra qo‗ng‗iroq tovushi qo‗shiladi. Shu ish bir necha marta takrorlanadi. Ilgari teri qashilganda hech ovqat berilmay, faqat boshqa shartli signal qo‗llanilgan bo‗lsa, endi terini qashish shartli refleksni vujudga keltira boshlaydi. Signalni shartsiz ta‘sirot bilan birga qo‗llanish orqali vujudga keltirilgan shartli reflekslar birinchi tartibdagi shartli reflekslar deb ataladi. Tashqi indifferent signal (misolimizda — terini qashishni) ilgari birinchi tartibdagi barqaror shartli refleksni vujudga keltirgan shartli signal (qo‗ng‗iroq tovushi) bilan birga qo‗llanish asosida hosil qilingan shartli reflekslar esa ikkinchi tartibdagi shartli reflekslar deb ataladi (45-rasm). Ikkinchi tartibdagi shartli refleksni hosil qilish uchun shu shartli refleksni yuzaga chiqaradigan signal birinchi tartibdagi shartli signaldan kamida 10—15 sekund ilgari ta‘sir etishi zarur. Indifferent signalni ikkinchi tartibdagi shartli signal (ta‘sirlovchi) bilan birga qo‗llanib, itda uchinchi tartibdagi shartli refleksni vujudga keltirish mumkin. Hayvon oyog‗iga elektr toki bilan ta‘sir etib, himoyalanish harakat reflekslarini vujudga keltirish tajribalarida uchinchi tartibdagi shartli refleksni hosil qilish mumkin bo‗ldi. Itda to‗rtinchi tartibdagi shartli reflekslarni vujudga keltirib bo‗lmaydi. Bolalarda oltinchi tartibdagi shartli reflekslar tasvir etilgan. |