G. M. K. Djabbarova, Z. A. Mamatova, U. R. Yusupova, I. I. Karimova, S. O. Mirzakulov oliy nerv faoliyati va

4.10. Bosh miya po‘stlog‘ida kuzatiladigan tormozlanish jarayonlari 
Asab tizimining boshqa qismlari singari, bosh miya yarim sharlarining 
po‗stlog‗ida ham qo‗zg‗alish va tormozlanish jarayonlari bo‗lib turadi. Po‗stloqning 
qo‗zg‗alishi shartli reflekslar hosil bo‗lishiga, tormozlanishi esa ularning yo‗qolishiga 
olib keladi. Po‗stloqda ikki xil tormozlanish farq qilinadi: 1. Shartsiz (tashqi). 2. 
Shartli (ichki) tormozlanish. 
Shartsiz tormozlanishning o‗zi ikkiga bo‗linadi: 1. Tashqi tormozlanish; 2. 
Chegaradan chiqqan tormozlanish. Tashqi tormozlanish miya po‗stlog‗ida shartli 
refleks markazi bilan bir qatorda boshqa markaz kuchli qo‗zg‗alganida kuzatiladi. 
Chunki kuchli qo‗zg‗algan markaz o‗ziga nisbatan kuchsizroq qo‗zg‗algan 
markazlarni tormozlaydi. Shartli refleksni tormozlaydigan markaz, shu shartli 
refleksning markazidan tashqarida bo‗lganligi uchun ham, tormozlanishning bu xili 
tashqi tormozlanish
deyiladi. Masalan, itda so‗lak ajratish shartli refleksi hosil 
qilmagan bo‗lsa, shu itdan so‗lak ajratayotgan paytda unga mushukni ko‗rsatsak, 
so‗lak ajralishi to‗xtaydi: shartli refleks tormozlanadi. Bu vaqtda mushukni ko‗rish 
tegishli markazning qo‗zg‗alishiga sabab bo‗ladi va bu so‗lak ajratish markazini 
tormozlaydi. Shuningdek, sigirlar sog‗ilayotganida odatdagi sharoitning o‗zgarishi - 
shovqin-suron ko‗tarilishi, begona odamlar paydo bo‗lishi sut berish refleksining 
tormozlanishiga sabab bo‗ladi. Ichki a‘zolardan kelayotgan ta‘sirotlar ham shartli 
refleksni tormozlab qo‗yadi. Masalan, qovuqning haddan tashqari to‗lib ketishi, 
qusish va boshqalar shartli reflekslarni tormozlay oladi. Tormozlanish jarayonining 

---

132 
kuchi asab markazlarining holatiga bog‗liq. Juda ochiqqan, ya‘ni ovqatlanish markazi 
kuchli qo‗zg‗algan hayvonda bu markazni nihoyatda kuchli qo‗zg‗algan boshqa 
markazgina tormozlay oladi, xolos.
Shartli refleks shartli ta‘sirot bilan doimo bir zayilda mustahkamlanib turmasa, 
shartli tormozlanish paydo bo‗ladi. Bu vaqtda tormozlanish mustahkamlanmay 
qolgan shartli refleks markazining o‗zida paydo bo‗ladi. Tormozlanish shartli 
refleksning o‗z markazida paydo bo‗lganligi tufayli, u ichki tormozlanish ham 
deyiladi. Shartli tormozlanishning to‗rtta xili bor: 
1.