G. M. K. Djabbarova, Z. A. Mamatova, U. R. Yusupova, I. I. Karimova, S. O. Mirzakulov oliy nerv faoliyati va

 III BOB. AVTONOM (VEGETATIV) ASAB TIZIMI 
Avtonom asab tizimi – markaziy va periferik asab hujayra tuzilmalari 
majmuidan iborat bo‗lib, ular barcha tizimlarning adekvat reaksiyasi uchun zarur 
bo‗lgan organizmning ichki hayotining funksional darajasini boshqaradi. Yuksak 
umurtqali hayvonlar avtonom asab tizimi anatomik jihatdan orqa va bosh miyada 
yotuvchi yadroli hosilalar, asab gangliylari va asab tolalari bilan namoyon bo‗ladi. 
Avtonom asab tizimi 
simpatik, parasimpatik 
va
 
metasimpatik
qismlarga 
bo‗linadi. Ushbu qismlarga bo‗lish ma‘lum bir funksional va tarkibiy asosga ega (3-
jadval). O‗z navbatida, ushbu qismlarning har birida, yagona prinsipning parallel 
joylashgan apparatining mavjudligi avtonom asab tizimi qismlarini rivojlanishini, 
ehtimol parallel bo‗lganligini ko‗rsatadi. Evolyusiya jarayonida, ushbu apparatda, har 
bir qism uchun o‗ziga xos bo‗lgan, lekin yagona asab tizimidan rivojlangan maxsus 
xususiyatlar ishlab chiqilgan. Metasimpatik qismda sensor apparat hosil bo‗lishi 
kuzatilgan, ritmni shaxsiy boshqaruvchisi, interneyronli qayta ishlovchi tarmoq va 
shaxsiy mediatorli ta‘minotga ega effektorli neyron paydo bo‗lgan. Boshqacha qilib 
aytganda, ijrochi a‘zolarning devorlarida joylashgan tuban reflektor markazlar paydo 
bo‗lgan. Simpatik va parasimpatik qismlarda orqa miya va shaxsiy markazlarning 

---

98 
orqa va bosh miya yadrolari, hamda yuksak markaz – gipotalamik bo‗lim ishtirokida 
yoylar paydo bo‗lgan. 
Sut emizuvchi hayvonlarda avtonom asab tizimi hujayralarining embrional 
manbai bo‗lib, ganglionar plastinka xizmat qiladi va ular, oqibat natijada simpatik va 
parasimpatik asab tizimlarini beruvchi bo‗limlarga bo‗linadi. Ularning periferik 
qismi, hamda metasimpatik asab tizimi, neyroblastlarni ichki a‘zolar devorlariga 
keyinchalik migrasiyasi natijasida hosil bo‗ladi.
Avtonom asab tizimini somatik asab tizimidan ajratib turuvchi asosiy belgisi, 
uni odam idrokiga bo‗ysinmasligidir. Somatik asab tizimi organizmni tashqi muhit 
bilan afferent va efferent aloqalarini ta‘minlasa, avtonom asab tizimining asosiy 
vazifasi ichki muhit barqarorligini saqlashdan iborat.