G’arb mutafakkirlarining notiqlik san’atiga doir o’gitlari

Logograflar ham sinegorlarga juda o‘xshash kishilar bo‘lib, aslida ularni ham sinegorlardan ajralib chiqqan muayyan ixtisosli kishilar, deb aytish mumkin.
Logograflar nutq matnlarini tuzuvchi yoki yozib beruvchi kishilar edi. Sinegorlar ham yozib, ham himoya qilgan bo‘lsalar, logograflar ko‘proq yozib berish bilan shug‘ullanardilar. Biroq bu ularning shaxsan nutq so‘zlashlarini istisno qilmasdi.
Bu kasb egalari o‘z ixtisosliklari taqozosiga ko‘ra huquqshunoslik, notiqlik va nutq matnini yozishda iqtidorli kishilar bo‘lganlar. Chunki ular qonunshunos mutaxassis, ta’sirchan, mantiqiy izchil va ishontiruvchi nutqlarning yozuvchisi, o‘rni kelganda notiq sifatida o‘z himoyalaridagi kishilarni keng omma oldida, demokratik sud oldida oqlab chiqishlari kerak edi. Zabardast notiqlar nutqiga o‘rganib qolgan afinaliklar va sud hay’ati oldida bu ishni bajarish juda mushkul bo‘lgan. SHuning uchun ham logografiya bilan eng bilimdon, zehni o‘tkir, tadbirkor kishilargina shug‘ullanganlar. Shunisi ham borki, logografiya bilan muvaffaqiyatli shug‘ullanib kelgan kishilarning ko‘pchiligi bora-bora yo yirik davlat arbobi darajasiga ko‘tarilgan yo yaxshigina badiiy ijodkor-yozuvchi bo‘lib yetishgan.¹
Yunoniston - jahon notiqlik san’atining yirik namoyandalarini yetkazib berdi. Perikl, Lisiy, Demosfen, Aristotel ana shular jumlasidandir.
Perikl yirik siyosiy arbobgina bo‘lib qolmay, ko‘zga ko‘ringan notiq ham edi. Perikl nutqlarining birorta matni ham bizga qadar yetib kelmagan. Lekin uning usta, ko‘zga ko‘ringan notiq bo‘lganligi haqida grek tarixchisi Fukidid ma’lumot beradi. Perikl nutqi fikrning chuqurligi, shaklning soddaligi, samimiyligi bilan, tinglovchilar ruhiyatini e’tiborga olganligi bilan xarakterlanardi.²
Eramizdan oldingi V asr oxiri va IV asr boshlarida yashab o‘tgan taniqli sud notiqlaridan biri Lisiy edi. U usta logograf ham bo‘lib, o‘z himoyasidagi ayblanuvchilarga nutq matnini yozib berardi. Lisiyning notiqligiga xos xususiyatlardan biri hamma notiqlar uchun zarur bo‘lgan usul-fikrni yangicha shaklga solishni juda oson egallaganligidir. U gapirishi lozim bo‘lgan kishining xarakterini, ijtimoiy ahvolini juda ham aniq tasvirlab beruvchi nutq matnini ishlab chiqishga usta ediki, bu nutq faqat o‘sha so‘zlovchigagina xos bo‘lardi.
Lisiyning notiq sifatidagi ikkinchi xususiyati, hikoyachilik san’atini egallab olganligidir. U har qanday voqelikni sodda, jonli, qiziqarli shaklda hikoya qilishga usta edi. Uning notiqlik san’atidagi uchinchi xususiyat uslubidagi aniqlik, soddalik va tabiiylik edi.¹
Qadimgi Yunonistonning buyuk notiqlaridan yana biri Demosfendir. Demosfen eramizgacha 384 - yilda tug‘ilib, 322 - yilda vafot etgan. U dastlab o‘zini himoya qiluvchi sud notig‘i sifatida tanilgan. Keyinchalik u logograflik qiladi.
Demosfen notiqlik san’atini o‘rganish uchun juda ko‘p vaqt sarflaydi. Unda jismoniy kamchiliklar mavjud edi, ovozi past va diksiyasi yomon bo‘lgan, kifti asabiy ravishda titrab turgan. Ma’lumotlarga qaraganda Demosfen ovozini o‘stirish uchun og‘ziga mayda toshlarni solib, dengiz qirg‘og‘ida nutq so‘zlardi va to‘lqin shovqin - suronini bosib ketishga harakat qilardi. Kiftning titrashidan qutulish uchun shiftga qilichni shunday ildiradiki, uning o‘tkir uchi kiftga yaqin turadi va kifti titragudek bo‘lsa, qilichning uchi tegib og‘ritardi. Shu yo‘sinda olib borilgan uzluksiz mashqlar Demosfenga jismoniy kamchiliklarni bartaraf qilishga imkon bergan. Tinimsiz mehnat tufayli u mashhur notiq bo‘lib yetishdi.
Demosfen nutqi uning xarakterini aks ettiruvchi oyna edi. Undagi kuchli vatanparvarlik tuyg‘usi nutqlarida o‘z ifodasini topardi.
Demosfendan keyin o‘zining notiqlik talanti bilan nom chiqargan Aristotel eramizdan oldingi 335-yilda notiqlik san’ati nazariyasi - «Ritorika» asarini yaratdi.
Bu asar uch qismdan iborat:
1. Nutq xizmat qilishi lozim bo‘lgan tamoyillar tahlili.
2. Notiq uchun zarur bo‘lgan shaxsiy xususiyat va qobiliyat.
3. Notiq nutqida qo‘llaniladigan nutq texnikasi, nutq usullari.
Aristotel nutq uslubiga alohida e’tibor beradi. Aristotelning notiq uslubi haqidagi fikrlari hozirgi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas. U notiq nutqi uslubining layoqatliligi, uning aniqligi bilan belgilanadi, deb juda to‘g‘ri ko‘rsatadi. Agar nutq aniq bo‘lmasa, notiq o‘z maqsadiga erisha olmaydi, tinglovchilarga keraklicha ta’sir etolmaydi. Taniqli faylasuf, ayrim notiqlar nutqida epitet, o‘xshatish, metafora va boshqalarning o‘rinsiz qo‘llanishini qoralaydi va ularni to‘g‘ri qo‘llay bilish nutqning ta’sirchanligini oshirishda muhim ahamiyatga ega ekanligini aytadi.¹
Rim notiqlik san’ati Yunon notiqlik san’atining davomi sifatida yuzaga keldi. Rimdagi iqtisodiy va siyosiy o‘sishning xarakteri notiqlik san’atining yangi tipini yaratdi.
Yunonistonda bo‘lganidek, Rimda ham notiqlikning, asosan, uch turini ko‘rsatish mumkin: sud notiqligi - oqlovchi va qoralovchi, siyosiy notiqlik, maqtov notiqligi. Bulardan tashqari, Yunonistonda bo‘lganidek, notiqlik san’atini o‘qitish uchun xizmat qiluvchi o‘quv - mashq notiqligi ham mavjud edi.
Rimda urushning kuchayib ketganligi harbiy sarkardalar nutqining rivojlanishiga ham imkon berdi.
Rimlik notiqlardan biri eramizdan ilgari III - II asrlarda yashab o‘tgan davlat arboblaridan Mark Partius Kato yoki Katondir. Katon notiq sifatida nutq san’ati nazariyasi va amaliyoti masalalari bilan maxsus shug‘ullangan.
Keyinchalik Rimda aka-uka Tiberiy va Kay Grakx, Mark Antoniy, Mark Tulliy Sitseron kabi taniqli qator notiqlar yetishib chiqadiki, bular ichida eng buyuk va so‘zamoli notiq Sitseron edi. Sitseron va Demosfen qadimgi notiqlarning eng buyuklari edi. Demosfen ko‘proq o‘zining siyosiy notiqligi bilan shuhrat topgan bo‘lsa, Sitseron sud notiqligi bilan tanildi. Albatta, Sitseron nutqlari siyosiy jihatdan ham kuchli edi. Rimda, umuman, siyosiy tomonni chetlab o‘tgan birorta ham yaxshi notiq bo‘lmagan.
Sitseron timsolida notiqlik san’atining nazariyasi hayot tajribasi va nazariyasi bilan muvaffaqiyatli ravishda qo‘shib olib borildi. U notiqlik san’ati nazariyasining ayrim tomonlarini ishlab chiqibgina qolmay, o‘z notiqlik chiqishlari bilan buni tajribada isbot etdi. Sitseron nutqining muvaffaqiyatli chiqishi uchun notiq quyidagilarga alohida e’tibor berishi lozimligini ko‘rsatadi:

1. Notiqning o‘ziga ishonchi mustahkam bo‘lishi kerak. Buning uchun esa notiq o‘z nutqida olg‘a suriladigan fikrga to‘la ishonch hosil qilishi lozim.

   
   

2. Nutq to‘liq isbotli dalillarga ega bo‘lishi kerak.

   
   

3. Materialni to‘plash nutqqa tayyorgarlikning asosidir.

   
   

4. Materialni to‘g‘ri joylashtirish-ekspozitsiyaga alohida e’tibor berish lozim. Joylashtirish shunday bo‘lsinki, u materialni butunlay o‘zlashtirib olishga yengillik yaratsin. Buning uchun esa nutqni aniq qismlarga bo‘lish lozim.

   
   

5. Har qanday sohada ham nutqning muvaffaqiyatini bilish hal etadi. Agar notiq o‘z nutqi qaratilgan sohani yaxshi bilmasa, u qanchalik san’atkor bo‘lmasin, o‘z tinglovchisini jalb etolmaydi.

Sitseronning notiqlik san’ati nazariyasi va tarixiga oid uchta asari ma’lum: «Notiqlik haqida», «Notiq» va «Brut» (yoki «Taniqli notiqlar haqida»).¹
Rim notiqlik san’atining buyuk nazariyotchilaridan biri Kvintiliandir. Mark Fabiy Kvintilian notiqlik san’atida yirik notiq va nazariyotchi sifatida shuhrat qozongan. Uning «Notiq bilimi haqida» nomli asari mavjuddir. Kvintilian Sitseron va boshqa Rim notiqlari fikriga qo‘shilgan holda, hamma notiq birinchi navbatda bilimli bo‘lishi lozimligini aytadi. Shuningdek, u notiq axloqiy olijanob bo‘lishi lozim, busiz hech qachon haqiqiy notiq darajasiga ko‘tarila olmaydi, deb biladi.
Kvintilian Rimdagi notiqlik maktabining asoschisi hisoblanadi. Ungacha notiqlik bilimini berish xususiy maktablarda amalga oshirilgan.
Umuman qadimgi Yunoniston va Rimning notiqlik san’ati tajribalari o‘rta asr va keyingi davr notiqlarining vujudga kelishida muhim rol o‘ynaydi.
O‘rta Osiyo xalqlari, jumladan, o‘zbek xalqi ham qadimdan so‘zga chechan, badiiy didli kishilarni qadrlab kelgan. O‘sha davrda notiqlik san’ati - voizlik, notiqlar - voiz, nutq esa va’z deb atalgan.
O‘rta Osiyo xalqlari, xususan, IX-XV asrlarda dunyo madaniyati taraqqiyotining eng oldingi, yetakchi saflarida turish darajasiga ko‘tarila oldi. O‘rta asr fani, madaniyati Xorazmiy, Farg‘oniy, Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, Koshg‘ariy, Jomiy, Navoiy, Bobur kabi ulug‘ siymolarning nomlari bilan xarakterlanadi.
Bu mutafakkir, shoir, san’atkorlar yashagan davr Sharq tarixida Uyg‘onish davri deb ataldi. Bu davrda madaniyat, san’at, ilm - fan ravnaq topdi. Fan va madaniyat targ‘ibotchilari - voizlar yetishib chiqdi. Voizlikni qadrlovchi fikrlar vujudga keldi.²
Kaykovusning XI asr Sharq pedagogikasi tarixida G‘oyat qimmatli asarlar qatorida turuvchi «Qobusnoma»sida ham notiqlik sharhlari uchun alohida bob ajratilganligi bu san’atga bo‘lgan, uning san’atkoriga bo‘lgan qiziqishning orta borganligini ko‘rsatadi. «Qobusnoma»ning
«Suxandonlik bilan baland martabaga ega bo‘lish haqida» deb nomlangan yettinchi bobida va hunarni egallashga bag‘ishlangan oltinchi bobida notiqlik sirlariga doir bildirilgan mulohazalar nafaqat o‘sha davrda, balki hozirda ham katta ahamiyatga ega.
Kaykovus hamma hunarlar ichida so‘z hunari-notiqlikni a’lo deb biladi. U notiqlikni egallashning yo‘li, birinchidan, «tinimsiz mehnat, o‘rganishdir», deydi.
Ikkinchidan, nutqing go‘zal bo‘lsin, - deydi. «So‘zning ikki tomoni bordir: biri go‘zal tomoni, ikkinchisi xunuk tomonidir. Xalq oldida gapiradigan so‘zing go‘zal bo‘lsin, bu so‘zni xalq qabul qilsin».
Uchinchidan, har bir fikrni ifodalashda tinglovchi qalbiga to‘g‘ri yo‘l topa bilish, shaklga e’tibor berish masalasi.
To‘rtinchidan, har bir so‘z to‘g‘ri va asosli bo‘lmog‘i lozimligini uqtiradi.
Beshinchidan, har bir nutq ma’lum ilmiy asosga ega bo‘lsagina, ta’sirchan bo‘ladi. Ya’ni nutq qaratilgan predmetni yaxshi o‘rganib chiqish lozimligini ta’kidlab: «Bilmagan ilmdan gapirmagil. Bilmagan ilm ma’rifatni bilaman deb, da’vo qilsang hech narsa hosil bo‘lmaydi va behuda zahmat chekasan», - deydi. Nutqni egallashdan maqsad xalq diliga yo‘l topa bilishdir, deb biladi muallif va «agar ko‘ngillarga sevimli bo‘lishni istasang, xaloyiqning maqsadini so‘zla», - deydi.¹
Umuman musulmon sharqi madaniyatining salmoqli zarvaraqlarini tashkil etuvchi notiqlik san’ati tarixiga oid talaygina manbalar bor bo‘lsa-da, ulardan hech biri Alisher Navoiy qoldirgan meros kabi qimmatli va boy emas.
Alisher Navoiy o‘z davrining buyuk mutafakkiri, so‘z ustasi bo‘lish bilan birga kishilarga yaxshi so‘z bilan ta’sir eta bilish san’atini juda ham qadrlovchi, ulug‘lovchi, bunday san’at ustalariga e’tibor qilib, ehtirom ko‘rsatuvchi bir shaxs edi. Navoiy omma o‘rtasida yaxshi nutqning ta’siri va tarbiyasini ham chuqur his etadi. Notiqlikdagi yaxshi va yomon tomonlarni ko‘ra bilish va ularni farqlay olishga chaqiradi:
To‘tiyu shorik agar notiqdurur,
Har biriga o‘zga bir mantiqdurur.
Alisher Navoiy «Mahbub ul-qulub» nomli falsafiy asarining 24-faslini «Nasihat ahli va voizlar zikrida» deb ataydi va bunda voizlik san’atiga, va’zga, voizga o‘z munosabatini bildiradi.²
Navoiy voiz qanday kishi bo‘lishi kerakligi haqida shunday fikr yuritadi: «Voiz Haq so‘zni targ‘ib qilishi, Payg‘ambar so‘zidan chetga chiqmasligi kerak, eng avval uning o‘zi Haq va payg‘ambar yo‘liga kirishi, so‘ngra esa nasihat bilan elni ham shu yo‘lga solishi lozim. O‘zi yurmagan yo‘lga elni boshlamoq - musofirni yo‘ldan adashtirib biyobonga tashlamoq va sahroda uni yo‘qotmoqdir. O‘zi mastning elni hushyorlikka chaqirishi - uyquchi kishining odamlarni bedorlikka da’vat etganiga o‘xshash bir narsadir». Demak, voiz, avvalo, o‘zi shariat va tariqat yo‘liga kirgan notiq bo‘lishi kerak ekan.
Navoiy nazdida, «Va’zxon shunday bo‘lishi kerakki, uning majlisiga bo‘sh kirgan odam to‘lib chiqsin, to‘la kirgan odam esa yengil tortib, xoli qaytsin. Voiz olim va halol ish ko‘ruvchi bo‘lsa, uning nasihatidan chetga chiqqanlar gunohkor bo‘ladi. Agar u boshqalarga buyursa-yu, o‘zi qilmasa, uning so‘zlari hech kimga ta’sir etmaydi va foyda keltirmaydi. Voiz bilimdon, halol ish ko‘ruvchi, sidqu sadoqat bilan faoliyat ko‘rsatuvchi shaxs bo‘lishi bilan birga, xalqning ruhiyatini yaxshi biladigan, xalqning dardi bilan yashaydigan bo‘lishi kerak. Ana shundagina uning va’ziga yurak-bag‘ri g‘am-alamga, dardu tashvishlarga to‘lib kirgan kishi dardlaridan forig‘ bo‘lib, ko‘ngli bo‘shab, yengil tortib chiqadi. Qalbida ma’naviy ruhiy bo‘shliq bo‘lgan odam esa bunday voizning suhbatidan olam - olam ma’naviy zavq olib, ko‘ngli, shuuri fikriy nurga to‘lib chiqadi.
Alisher Navoiyning muxlisi, shogirdi va do‘sti bo‘lgan Husayn Voiz Koshifiy Sharqning mashhur allomalaridan biri bo‘lgan. U axloq, tarix, tasavvuf, nujum (astronomiya) riyoziyot, fiqh sohalariga doir qirqdan ortiq asar yaratgan. Uning «Futuvvatnomai sultoniy», «Axloqi Muhsiniy», «Javohir ut - tafsir», kabi o‘nlab asarlari besh yuz yildan beri sharqona odob, va axloq dasturi sifatida yurtma-yurt, qo‘lma - qo‘l o‘qib kelinmoqda.
Husayn Voiz Koshifiyning nutqlari o‘zining jozibadorligi bilan har qanday kishini jalb qila olgan. Aytishlaricha, uning bunday so‘z san’atidagi mahoratini Alisher Navoiy bilan birga Sulton Husayn Boyqaro ham yuksak baholagan va ular o‘z asarlarini aholi o‘rtasida rasmiy ijro etish lozim bo‘lgan paytlarda bu ishga Husayn voizni munosib ko‘rganlar. 898 (1492) - yil 8 - noyabr kuni buyuk shoir, Navoiyning ustozi Abdurahmon Jomiyning dafn marosimida Alisher Navoiy o‘zining bag‘ishlov she’rini o‘qib eshittirishni, shu marosimda va’z aytgan Husayn voizga topshirganligi buning dalilidir.¹
Alisher Navoiy o‘zining «Majolis un-nafois» asarida Xo‘ja Muayyad Mehnagiy, Mavlono Riyoziy, Muin voiz kabi yana bir qancha voizlar haqida ham atroflicha fikr bildiradi.
Shuningdek, mumtoz merosimizda axloq-odob o‘rgatuvchi voizning o‘z odobi haqida ko‘p fikr yuritiladi. Abu Homid Muhammad ibn Muhammad al - G‘azzoliyning «Oxiratnoma» asarida ham shunday. G‘azzoliy voizlarning voizi bo‘lib, voizlarga dastur ul-amal tariqasida pand-nasihat aytadi. U voizning tili – nutqiga, voizning uslubiga alohida e’tibor qaratadi: «Mabodo, va’z o‘qitishdan boshqa ilojing qolmasa, ikki narsada ehtiyot bo‘l: birlamchi-so‘zlaring ortiqcha ibora-yu ishoratlar, asli puch hikoyatlaru ma’nisiz baytlar ila yasangan, ya’niki sertakalluf bo‘lmasin! Chunki Olloh taolo takalluf qiluvchilarga g‘azab qiladi, ularni do‘st tutmaydi. Haddan tashqari sertakalluflik voizning batamom xarob, qalban g‘aflatda ekanidan dalolat qiladi». Darhaqiqat, notiqning nutqi asosiy maqsadga qaratilgan, har qanday ortiqcha so‘z va iboralardan xoli bo‘lishi kerak. Aksariyat notiqlar nutqlarini sertakalluf, jimjimador so‘z va iboralar bilan bezashga harakat qiladilar. Ular nutqlarining chiroyli bo‘lishini istaydilar va uning tashqi chiroyiga zo‘r beradilar. Aslida esa nutqqa chinakam zeb beradigan narsa fikrdir. Voizni eshitimli qiluvchi omillardan biri hayotiy va ibratli hikoyatlar va baytu g‘azallar bilan omixta gapirishdir. Albatta, me’yorni unutmaslik lozim.