Gauss tipidagi kvadratur formulalar va ularning tadbiqi

II. BOB. GAUSS TIPIDAGI KVADRATUR FORMULALAR

2.1 Gauss kvadratur metodi.

Buyuk matematik Gauss kvadratura nazariyasiga butunlay yangi va juda muhim g’oyani kiritdiki, u amaliy analizning tub sohalari rivojlanishi uchun asos bo’lib qoldi. Faraz qilaylik, ba’zi bir integrallanuvchi funksiya o’zgaruvchining uzluksiz oraliqni har bir nuqtasida emas balkim, shu oraliqda yotuvchi maxsus tanlangan nuqtalarda berilgan bo’lsin. Biz bu yerda faqat chekli oraliqni qaraymiz. Shuning uchun uni darhol normalab qo’yamiz.
Oraliqni
(2.1.1)
ga keltiramiz va nuqtalar ham qaysikim, funksiya berilgan oraliqda tegishli bo’lsin. Umuman olganda ning katta bo’lishidan qat’iy nazar,
, , …, (2.1.2)
ordinatalar funksiyani aniqlash uchun yetarli emas. Lekin biz funksiyani oraliq nuqtalari uchun integrallashga harakat qilamiz. Shu maqsadda ning darajali funksiyalaridan foydalanamiz. Biz shunday darajali ko’phad topishimiz mumkinki , u ham nuqtalarda qiymatga ega bo’ladi. Odatda chekli ayirmalarni hisoblashda berilgan nuqtalar teng taqsimlangan qilib bo’laklanadi.
Gaussning g’oyasi shundan iboratki nuqtalarning holatini oldindan belgilamasdan o’shancha sondagi ordinatalar bilan yuqori aniqlikka erishish mumkinligi kabi, bu yerda nuqtalar shunday joylashtiriladiki, natijada eng yaxshi natijalar olinadi. Bu yo’lda Gauss kvadratur formulalarning nafaqat eng yuqori aniqlikka erishdi, balkim bu jarayon ko’phadlar bilan teng taqsimli interpolyatsiyalashda xavfdan ham holidir. Qaysikim bu xavf u davrda ham ma’lum emasdi. Faraz qilaylik interpolyatsiyalash nuqtalari tamoman erkin bo’lsin va biz bu nuqtalarda qiymatlarni qabul qiladigan ko’phadni topamiz. Bu masalani hal qiladigan formula Lagranjning interpolyatsion formulasi sifatida ma’lum. U
. (2.1.3)
fundamental ko’phadni qurishga va uni ketma-ket har bir ta ikki hadliga bo’lishga asoslangandir.
Shunday qilib biz quyidagi xossalarga ega bo’lgan
(i=1,2,…,n), (2.1.4)
ko’phadni oldik . nuqtadan tashqari barcha nuqtalarda nolga teng, da esa birga teng. Agar - Kroneker simvolini kiritsak, ya’ni
, (2.1.5)
Bu holda qurish mumkinki ,
, (2.1.6)
ko’phad qo’yilgan shartni qanoatlantiradi: ya’ni nuqtalarda qiymatlarni qabul qiladi .
- ko’phadning yagonaligi shu dalildan kelib chiqadiki, ko’phad bilan ikkinchi gipotetik ko’phad o’rtasidagi ayirma birga nuqtalarda nolga aylanadi. Lekin ayirma ham yana darajali ko’phad bo’lib, u esa aynan nolga aylanmasdan tadan tub ildizga ega bo’lmaydi, bu esa

ekanligini bildiradi.
Endi agar biz ni funksiyaga yetarlicha yaqinlashgan deb hisoblasak,
, (2.1.7)
amaliyotda noma’lum egrilik ostidagi yuzaga ega bo’lamiz. Berilgan ayrim taqsimlangan nuqtalar uchun ko’phadlar bir qiymatli aniqlangan va shuning uchun ham
, (2.1.8)
aniq integrallar ba’zi bir sonli qiymatlarga ega bo’ladiki, qaysikim ular uchun jadvallar tuzish mumkin.
Bizni qiziqtiruvchi yuza uchun bu qiymatlar tamoman funksiyaning tabiatiga bog’liq emas.
Oldingi nuqtalarni o’zgartirmasdan yangi qo’shimcha nuqtani qo’shamiz. Qo’shimcha ikki hadni kiritib, - qo’shimcha ko’phadni xosil qilamiz. (2.4) ta’rifdan uchun kelib chiqadiki, ko’phad ko’phadga proporsionaldir, qaysikim yangi ko’paytuvchi qisqarib ketadi. Xuddi shunday yangi ordinata ko’paytiriladigan vaznli vaznli ko’paytuvchi
, (2.1.9)
aniq integralga proporsionaldir.
Shunga o’xshash, agar yangi
(2.1.10)
nuqtalarni ularni ordinatalari bilan kiritsak, u holda ularga mos

vaznlar
(2.1.11)
integral bilan aniqlanadi, bu yerda ayrim darajali ko’phadlardir. Ixtiyoriy ko’phad, darajali funksiyalarning chiziqli superpozitsiyasidan iborat ekanligidan, agar quyidagi integrallarni qanoatlantirsa, bu hamma vaznlar avtomatik ravishda nolga aylanadi.
, (2.1.12)
haqiqatdan ham bizning talablarimiz gacha borib,
, (2.1.13)
integral shartining bajarilishidir.
Natijada bizning boshida berilgan ta nuqtani ixtiyoriy ravishda qo’shsak ham baribir hech bir yangi ordinata oldingi natijalarni o’zgartirmaydi.
Oldingi natija shundan iboratki, xuddi biz ta ordinata bilan ish ko’rib, haqiqatdan esa biz ta ordinatadan foydalanamiz, yangi qurilgan ordinatalar esa hisoblanayotgan yuzaga hech nima tushmaydi.
Bu jarayonda biz

yigindiga ta hadni tejaymiz. Bu fikrlashlar yuqoridagi mulohazalar uchun yetarlicha emasdir. To’liqroq bo’lishi uchun quyidagi mulohazani tavsiya etamiz.
Haqiqatdan ham yangi nuqtalarning berilishi nafaqat yangi ko’phadlarni qo’shadi, hatto oldingi ko’phadlar ham o’zgaradi, har bir yangi nuqta ga qo’shimcha ko’paytuvchini kiritadi.
Shunday qilib, yangi ta nuqtalarning kiritilishi oldingi ko’phadni
, _(2.1.14)
ko’phadga aylantiradi.
Yuqoridagi mulohazalarning haqiqat ekanligi shakli o’zgartirilgan ko’phadlarning quyidagi xossalarga ega ekanligidan kelib chiqadi:

endi bu xossalarni isbotini ko’ramiz.
Birinchi xossa bevosita munosabatdan kelib chiqadi. Ikkinchisi uchun esa

dan foydalanamiz.
Bundan shuni xulosa qilamizki, tenglikning o’ng tomonidagi qo’shimcha ko’paytuvchilarni ko’paytirishni ko’rinishda tasvirlash mumkin ekan, bu yerda darajali ko’phad. (2.1.13) shartning kuchiga asosan 2⁰ - tenglik bajariladi. Isbotlangan 1⁰ va 2⁰ lar ko’rsatadiki yangi ordinatalar oldingi olingan natijalarni o’zgartirmaydi.
Muhimrog’i shundan iboratki, bizlar qo’shimcha ordinatalarni bilishimiz shart emas.
,
yigindi ordinata yordami bilan shunday aniqlikdagi yuzani beradiki, agar biz - ordinata olsak ham o’zgarmaydi.
(2.1.13) - tipdagi integral shart ortogonallash sharti deyiladi. Biz ko’rsatamizki, ko’phad darajali funksiyalarga ortogonaldir. Bunday shartlarni oldin ortogonal funksiyalar sistemasini ko’rib chikkanda o’rganganmiz.
Biz Yakobi ko’phadlarini tekshirib chiqdikki, u (2.1.13) shart ma’nosida ko’phad darajasidan past bo’lgan barcha ning darajalariga ortogonallik xossalariga egadir. Ammo ortogonallik sharti umumiy holda yana vazn ko’paytuvchini ham integral ostiga oladi . Faqat maxsus hollarda “Lagranj ko’phadlari” da bu vazn ko’paytuvchi birga teng bo’ladi va shunday qilib, ortogonallik oddiy ortogonallikka aylanib qoladi. Shunday qilib, funksiyani tanlash masalasi hal qilinadi.
Gauss metodi ni - Lagranj ko’phadlari bilan mos qo’yishni talab qiladi: bu ko’phad ildizlari bizga shunday nuqtalarni beradiki, qaysikim funksiya qiymatlari berilgan bo’ladi. koeffisentlarning sonli qiymatlari bilan birga shu ildizlarning juda aniq jadvallari borki, u (2.8) formula bilan hisoblanadi.