G`aznaviylar davlati Reja

Termiz Davlat Universiteti
Tarix fakulteti Tarix yo`nalishi
O`zbekiston tarixi fanidan

MUSTAQIL ISH

Mavzu: G`aznaviylar davlati
Talaba: Xayitov Feruz
Guruh: 321

G`aznaviylar davlati

Reja:

1. 
   G`aznaviylar davlati siyosiy tarixi
   
2. 
   G`aznaviylar davlati istilochilik yurishlari
   
3. 
   Iqtisodiy va ijtimoiy hayoti
   

G`aznaviylarning siyosiy kuch sifatida yuzaga kelishi va yuksalishi masalasida ham biz sovet tarixshunosligidagi mavjud ba'zi bir harashlarni qabul qila ol-maymiz. Chunki ilgari G`aznaviylarni (demak, ularning zamonini ham), asosan, salbiy tomondan ko`rsatishga intilib kelingan, desak mubolag`a bo`lmaydi. Chunonchi, bu sulola asos topgan G`azna viloyati "isyonkor turk lash-karboshilari"ga boylik orttirish uchun qulay joy sifatida sharhlanib, o`z-o`zidan shu yerda kuchga kirgan va mazkur shahar (viloyat) nomila tanilgan G`aznaviylar sulolasi tarixi ham go`yo xuddi shunday maqsad yo`lida yuzaga kelgan va faoliyat ko`rsatganday bayon etilgan. Aslida esa tarixiy voqelik sabablari bir nechta.

Birinchidan, Ismoil Somoniydan keyin somoniylar orasidan har jiqatdan yetuk, yuqori darajada siyosat yurgiza oladigan arbob yetishib chiqqani yo`q. Buning oqibatida somoniylar o`z ichki, ya'ni sulolaviy imkoniyatlaridan ko`ra ko`proq mavjud siyosiy muhit qonun-qoidalariga bog`liq bo`lib qolganlar. Siyosiy muhitni esa bu vaqtda nufuzli lashkarboshilarsiz tasavvur qilib bo`lmasdi. G`azna viloyatidagi kuchlar siyosiy faolligining oshishi va borib-borib alohida bir sulola darajasiga ko`tarilishi ham xuddi shunday yirik lashkarboshilar nomi bilan bog`liq bo`lganini biz quyida yaqqol ko`ramiz.
Ikkinchidan, Turkiston mintaqasida siyosiy taraqqiyotning o`ziga xos tomonlaridan biri - bu davrda xuddi madaniy hayotdagi kabi bir qator o`ziga yarasha kuchli davlat arboblarining, siyosiy sulolalarning yuzaga chiqishidir. Gap shunday holning yaxshi-yomonligida emas, oqibatlaridan qat'i nazar, shunday vaziyat sodir bo`lgan va bu bilib qo`yilsa har jiqatdan foydalidir.
G`aznaviylar sulolasi qandaydir "o`ljaparastlik" ketidan emas, balki mintaqada kechgan ijtimoiy-siyosiy munosabatlar muhitida yuzaga kelganligiga doir gu-vohliklar manbalarda yetarli darajada topiladi. Yuqorida biz somoninlar saroyida yirik lashkarboshilar tutgan mavqe haqida aytib o`tgandik. 961 yili somoniy hukmdor Abdumalik o`limidan so`ng vazirlar taxtga marhumning o`g`lini o`tkazadilar. Bunga, manba tili bilan aytganda, "Somoniylar xonadoni uchun maq-tovga loyiq xizmatlar qilib kelgan hamda noiblik va lashkarboshilik yo`lini tutgan" Alptegin qarshilik qiladi. Shu tariqa davlat arkonlari va Alptegin o`rtasidagi muxoliflik kuchayib avjiga chiqadi. Lashkarboshi Buxoroni tark etadi. Hatto shundan keyin ham ziddiyatlar tugamay, oxirida Alitegin va Buxoro qo`shinlari o`rtasida to`qnashuv sodir bo`lib, buxorolik lashkar mag`lubiyatga uchraydi. Somoniylar xonadoni va Movarounnahr bilan aloqani uzgan Alptegin G`azna viloyatida o`z hukmronligini o`rnatadi. Uning vafotidan (963) so`ng G`aznada navbati bilan Amir Ishoq ibn Alptegin, Amir Bilgategin, Amir Piriy, Amir Sabukteginlar hukmronlik qiladilar. G`aznaviylar siyosiy sulolasiga asos solgan ham aslida ana shu Sabuktegin bo`ladi. Shu bilan birga G`aznaning mintaqa siyosiy markazlaridan biriga aylanishida birinchi salmoqli qadamni Alptegin qo`yganini ham esdan chiharmaslik kerak.
Zikr qilinganidek, Alptegin somoniylar aloqani uzgan bo`lishiga qaramay, somoniilar G`aznada mujassamlashgan va quloch yoyib borayotgan siyosiy-harbiy kuchga doimo ehtiyoj sezib kelganlar. Buning yaqqol isbotini Sabuktegin va somoniy Nux III (976-997) o`rtasida Kesh atrofida bo`lib o`tgan uchrashuv (bunda Sabuktegin Nuxni qo`llab-quvvatlashi haqida va'da bergan), yo bo`lmasa 994 yili somoniylarning eng ashaddiy dushmanlaridan Abu Ali Simjuriyning tor-mor eti-lishida Sabuktegin tutgan asosiy o`rin orqali ko`rish mumkin. Sabukteginning obro`-e'tibori so`nggi yillarda shu darajada yuqori bo`lganki, u "dinu davlat himoyachisi (Nosir ad-din va ad-davla)" faxriy unvoni bilan mashhur edi.
G`aznaviylarning ham rasman, ham amalan siyosiy kuch sifatida tan olinishi 996 yilga to`g`ri keladi. Yuqorida ko`rib chiqilganidek, qoraxoniylar bir necha marta Buxoroga tahdid soladilar. Tilga olingan yili esa Sabuktegin somoniylarni qoraxoniylar "changali"dan saqlab qoladi. Somoniy Nux III raqib oldidagi zaif-ligini sezgan holda unga murojaat qiladi. Sabuktegin esa Buxoroni qo`lga olib, qoraxoniylar bilan kelishuvga imzo chekadi. Bunga ko`ra Amudaryodan janubda joylashgan barcha viloyatlar Sabukteginning nomiga muhrlanadi. Uning vafotidan (997) keyin avvaliga taxtga bir oz muddat uning o`g`li Ismoil va 998 yildan esa bosh-qa farzandi Mahmud chiqadi. G`aznaviylar qudrati va shuhratini oshirgan hukmdor ham aslida ana shu Mahmud hisoblanadi. Chunonchi, uning hukmronligi davrida (998-1030) Xorazm, Xuroson, Seyiston, Kobul, G`azna, Shimoliy Hindiston kabi viloyatlar va makonlar qaznavinlar izmida bo`lgan. Mahmudning o`limidan so`ng taxtga uning o`g`li Muhammad o`tiradi, vaholanki, undan katta o`g`li (Mas'ud) ham bor edi. O`sha zamonda yozilgan manbalar sharhiga ko`ra, Mahmud taxtni kichik o`gli Muhammadga vasiyat qilish bilan birga, unga "Akang Mas'ud bilan qarama-qarshilikka borma, agar u senga qarshi chiqsa, urushib yurma, (bekor) nobud bo`lasan", degan. Haqiqatan ham tez orada Mas'ud va Muhammad o`rtasida muxolifat yuzaga keladi. Mas'udning Muhammaddan ustun bo`lganligini zamondosh tarixchilar ham tan oladilar. Xullas, shu yilning o`zidayoq Mas'ud taxtni egallaydi.
Ilgarilari ham ko`p marta ko`rganimizdek, odatda, biron-bir sulola tarixida muayyan ma'noda bekamu ko`st, doimo "oshig`i olchi" siyosatchi tarix sahnasiga bir marta chiqadi. G`aznaviylar ham bundan mustasno emasdilar. Shuning uchun ham Mas'ud davri (1030-1041) asosan Mahmud sa'y-harakatlari bilan qo`lga kiritilgan natijalarni saqlab qolish yo`lidagi urinishlar yillari bo`ldi, desak to`g`ri bo`ladi. Birinchidan, 1034 yili Xorazm G`aznaviylar ta'sir doirasidan chiqadi. Ikkinchidan esa Xurosonda boshqa bir siyosiy sulola - saljuqiylarning kuchayib borishi ham xuddi mana shu Mas'ud davriga to`g`ri kelgan. 1035 yilgi kelishuvga binoan Mas'ud saljuqiylarga (Yabg`u, To`g`ril, Dovud boshliq qabilalarga) Niso, Farova, Dehiston viloyatlarini maskan va yaylov sifatida berishga majbur bo`ladi. Vaqt o`tishi bilan kuch-qudrat orttirgan saljuqiylar 1038 yili Nishopurni egallaydilar. Shu yilgi Saraxs atrofidagi Mas'ud bilan jangda maqlub bo`lishlariga qaramay, ko`p o`tmay - 1040 yili Marv va Saraxs oralig`idagi Dandoniqonda saljuqiylar G`aznaviylarga chunonam zarba beradilarki, shundan so`ng Sabuktegin avlodlari o`zlarini o`nglay ololmaydilar. Xuroson qo`ldan ketadi. Garchi Mas'ud o`g`li Mavdud (1041 - 1049) o`z xonadonining ilgarigi mavqeini tiklashga uringan bo`lsada, buning uddasidan chiqolmagan. Chunki fursat qo`ldan ketgandi. G`aznaviylar bundan buyon faqat G`azna viloyati va Shimoliy Hindistondagina hukm yurgizishga qodir bir hududiy sulolaga aylanib qolganlar. Biroq nima bo`lganda ham 1187 yilga qadar ular o`z faoliyatlarini to`xtatganlari yo`q Mavduddan so`ng sulolaga navbati bilan Ali, Abdurashid, Ibrohim, Mas'ud II, Arslonshoh, Bahromshoh, Xisravshoh, Xisrav Maliklar yetakchilik qilganlar.
G`aznaviylar davri boshqaruv tizimi o`zining murakkabligi bilan diqqatni jalb etadi. U ko`p jihatdan somoniylar, qoraxoniylar zamonidagi davlat boshqaruvi tizimlariga yaqin va o`xshash. Bu tabiiy hol. Chunki ilgari ham ta'kidlab o`tganimizdek, har qanday boshqaruv tizimi (shakli) mavjud ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma'naviy-madaniy sharoitga bog`liq bo`ladi. Boshqa tomondan esa G`aznaviylar hukmronligi ostida bo`lgan Xuroson, Seyiston, Kobul, G`azna kabi' viloyatlar mintaqaning ajralmas tarkibiy qismlari bo`lib kelganliklarini nazarda tutsak, boshqaruvchilik taraqqiyotidagi o`xshashliklar, yaqinliklar sababi ma'lum bo`ladi.
Demak, boshqaruv tizimining markazida dargoh va devonlar (vazirliklar) turgan. Avvallari ham ko`rilganidek, dargohga oliy hukmdor (g`aznaviy hukmdorlar "Amir" unvoniga ega bo`lganlar) hayoti va faoliyati bilan aloqador xizmatlar, amallar kirgan. Ular orasida "hojiblik" xizmati alohida e'tiborga loyiq. G`aznaviylar davri bo`yicha manbalarda biz hojiblikning quyidagi shakllariga duch keldik: ulug` hojib, saroy hojibi, navbatchi hojib, hojib-jomador. Ulug` hojib nafaqat boshqa hojiblar orasida, balki umuman mamlakat va davlat hayotida alohida mavqega ega bo`lgan. Bunga ishora beruvchi bir necha misollar keltiramiz. Mahmudning o`limidan keyin Muhammadning taxtga o`tirishiga bosh-qosh bo`lgan va, qisqa muddatga bo`lsada, boshqaruv ishlarini o`z ixtiyorida mujassamlashtirgan ham ulug` hojib Ali Qarib bo`ladi. Rasmiy marosimlarda ulug` hojib oliy hukmdorga eng yaqin joyni egallagan. Unga g`oyat muhim vazifalar yuklatilgan. Katta ahamiyat kasb etuvchi janglarda ulug` hojibga qo`shinning eng salmoqli va mas'uliyatli qismiga boshchilik qilish vazifasi yuklatilgan. Masalan, oliy hukmdor markazni boshqarsa, sipohsalor o`ng qanotga, ulug` hojib esa chap qanotga qo`mondonlik qilgan. Ulug` hojib o`ta jiddiy harbiy yurishlar, maxsus saralangan qismlarni tekshirish, ta'minotini joyiga qo`yish tadbirlarida ham faol bo`lgani ma'lum. Oliy hukmdor va ulug` hojiblararo munosabatlar nechog`lik bo`lganligini shundan ham ko`rish mumkinki, Mas'ud ulug` hojib Ali Qaribga yo`llagan bir maktubida unga "fozil (ulug`) hojib, birodar" deb murojaat qiladi. Saroy hojibining vazifasi tushunarli - u saroy eshikog`asi bo`lgan.
Hojibga kelsak, fikrimizcha, hojiblik, umuman olganda, qandaydir bir ijtimoiy-siyosiy tabaqa sifatida ko`proq namoyon bo`ladi. Faraz qilish mumkinki, o`z davri uchun hojiblik ritsarlik tushunchasiga yaqin bo`lsa ajab emas. Masalan, manbalarda shunday ma'lumotlarga ham duch kelamizki, ular kengroq mulohaza qilinsa, mazkur faraz beasos emasligi ravshan bo`ladi. "Tarixi Mas'udiy"da o`qiymiz: "Amir Abdu-razzoq... viloyat amirligi xal'atini kiydi... Uning ikki g`ulomiga esa qora (chakmon) berdilar, hojiblik uchun". "hojib Badr va hojib Erteginlarga ikkita qimmatbaqo xal'at berdilar. Badrga ulug` hojiblik (xal'ati), Erteginga esa g`ulomlar boshlig`i (xal'ati) berildi". Hojiblar bir vaqtning o`zida shihna yo sipohsalor mansabiga ega bo`lganlarini ham eslatib o`tish joizdir. (hojiblar odatda qora chakmon va ikki uchli kuloh kiyib yurganlar.)
Dargoh faoliyatida sipohdor (saroy xizmatchisi), davotdor (oliy hukmdor shaxsiy hujjatlari, yozuv-chizuvi bilan bog`liq ishlarga bosh-qosh xizmatchi), pardador (mahram, sir saqlovchi, pinhona vazifalarni bajaruvchi), martabador (saroydagi o`rta darajadagi amaldor), farrosh (saroydagi kichik xizmatchilardan), xazinachi, jomaxona (kiyim-kechak saqlanuvchi xona) boshlig`i kabi mansab va xizmatlarning ham o`z o`rni bo`lgan.
Devonlar (vazirliklar) ijroiya idoralari bo`lganligi o`z-o`zidan tushunarli. Manbalarda bunday devonlardan beshtasining nomi tilga olinadi: Vazir devoni, ya'ni bosh vazir devoni; harbiy ishlar devoni; diplomatik va boshqa rasmiy tadbirlar, hujjatlarni rasmiylashtirish, tuzish devoni; hisob-kitob, ya'ni moliya devoni; pochta-xabar devoni. Mazkur devonlarning vazifalari haqida ilgari ham so`z yuritganimiz uchun bu borada yana to`xtalib o`tirmaymiz. Garchi manbalarda mushriflik (davlat nazorati), muxtasiblik devonlari tilga olinmasada, ammo joylarda shunday xizmatlar mavjudligidan ularning markaziy devonlari ham bo`lgan, degan xulosa chiqadi (masalan, shahar mushrifi, viloyat mushrifi mansablari bo`lganligi aniq).
Viloyat boshlig`ini voliy deganlar va uni oliy hukmdor tayinlagan. Viloyat ijroiya boshqaruv ishlarini amid olib borgan. Shahar boshlig`ini rais deb ataganlar. Shahar miqyosida shihna, kutvol (qal'a komendanti), sohibi devon (ma'muriy boshqaruvchi) kabi amaldorlar ham faoliyat ko`rsatganlar.
Bilamizki, G`aznaviylar, ayniqsa, Mahmud davrida qudratli qo`shinga ega bo`lganlar. Oliy qo`mondonlik hukmdorning o`z ixtiyorida bo`lganligi tabiiy. Bosh
qo`mondonlikka (sipohsalor) esa sulolaning eng ishonchli, asosan, shu xonadon namoyandasi tayinlangan. Masalan, Mahmud bunday mansabga ukasi Muhammad Yusufni loyiq topgan. Yuqori darajadagi harbiy lashkarboshilar salor, o`rta darajadagilari sarhang deyilib, oxirgilari hayllarga (bir necha o`n otliqlarga) boshchilik qilganlar. Harbiylar o`z pochta, qozilik xizmatlariga ega edilar.
G`aznaviylarning ham saralangan jangovor qismlari (gvardiya) bor edi, ammo ular to`g`ridan-to`g`ri dargoh ixtiyorida bo`lgan.
G`aznaviylarning tashqi aloqalari masalasida ikki narsaga e'tibor berish lozim: ularning mintaqa hududidagi munosabatlari va mintaqadan tashqaridagi aloqalari. G`aznaviylarni mintaqaning Movarounnahr, Farg`ona, Yettisuv, Sharqiy Turkiston qismlarida hukmron bo`lgan qoraxoniylar bilan munosabatlari haqida yuqorida bir qadar to`xtalib o`tgandik. 1001 yilgi Mahmud qaznaviy va Nasr qoraxoniy o`rtasidagi kelishuvga binoan Amudaryo ikki tomon manfaatlarini ajratib turuvchi chegara hisoblangan.
Garchi bu ahdnoma keyinchalik bir necha marta (asosan qoraxoniylar tomonidan) buzilib turgan bo`lsa-da, umuman olganda, daryo ikki tomon uchun chegara bo`lib qolavergan. Buning sababini quyidagicha tushuntirish mumkin. G`aznaviylar uchun xuddi o`zlari kabi kuchga to`lib turgan qoraxoniylar bilan munosabatlarni keskinlashtirishdan ko`ra Xorazm va Shimoliy Hindistonni bo`ysundirish ham real, ham moddiy jihatdan ancha nafli edi. Buni shundan ham bilib olsa bo`ladiki, Mahmudning o`zi Shimoliy Hindistonga bir necha marta harbiy yurish uyushtirgan, Xorazmni bo`ysundirgan (1017 yili). Shu ma'noda Mahmud ko`proq uzoqni o`ylaydigan, mintaqadagi umumiy siyosiy vaziyatni yaxshi biladigan siyosatchi sifatida gavdalanadi. Ham hududiy, ham siyosiy-harbiy, iqtisodiy jihatlardan o`ziga yarasha qudratga ega bo`lgan qoraxoniylar bilan birdaniga keskin siyosat yurgizish kaltabinlik bo`lardi. Shimoliy Hindistonda, keyinchalik Xorazmda erishilgan siyosiy-harbiy yutuqlardan so`ng esa G`aznaviylar qoraxoniylar bilan nafaqat tengma-teng raqobatlasha oladigan, balki ulardan ustunroq mavqega ham yetishadilar. Saljuqiylar bilan munosabatda ham Mahmud uzoqni ko`zlab ish tutadi. Garchi bu vaqtda saljuqiylar yetuklik darajasidan yiroq bo`lsalarda, lekin umuman jiddiy harbiy kuch sifatida Xurosonga xavf tug`di-rishlari mumkin edi. Ayniqsa, Mahmudning Shimoliy Hindistonga uyushtirgan yurishlari chog`ida bunday xavf voqelikka aylanishi ehtimolga yaqin bo`lgan. Shu-ning uchun ham u 1025 yili turk-o`g`iz urug`laridan bir qismiga (to`rt ming chodir) Xurosondan manzil beradi. Keyinchalik Mas'ud davrida ular kuchayib, qaznaviy-larga qaqshatqich zarba beradilar.
Shimoliy Hindiston bilan aloqalarga kelsak, sovet tarixshunosligida bu o`lkaga nisbatan G`aznaviylar tutgan siyosat bosqinchilik, o`ljaparastlik, talon-torojlik xatti-harakatlari orqali tushuntirib kelingan. Fikrimizcha, bunday yondashuv ko`p ham to`qri emas. Chunki Shimoliy Hindiston, birinchidan, o`z davrida mintaqaning tarixiy tarkibiy qismi bo`lgan. Ikkinchidan, markazlari G`azna bo`lgan G`aznaviylar uchun Shimoliy Hindiston qo`shni o`lka bo`lgani tabiiy. Xuroson yo Seyistonga nisbatan ularning intilishlari va umuman siyosatlari qanchalik tabiiy bo`lsa, Shimoliy Hindistonga nisbatan ham shunday edi. Uchinchidan, G`aznaviylar ta'sir doirasida bo`lgan Shimoliy Hindistondagi mahalliy sulolalar, siyosiy kuchlarning mustaqillikka intilishlari, ularga qarshi kurashish, qarshilik ko`rsatishlari ham oddiy hol bo`lgan. Shularni nazarda tutgan holda G`aznaviylarning Xorazm yo Shimoliy Hindistonga harbiy yurishlarini o`sha davr siyosiy, iqtisodiy, xalqaro munosabatlari orqali baholash maqsadga muvofiq bo`ladi. Albatda, biz har doimdagidek to`kilgan qon va ko`rilgan talafotlarni oqlay olmaymiz.
G`aznaviylarning mintaqadan tashqaridagi aloqalari haqida so`z ketsa, Arab xalifaligi bilan munosabatlar to`g`risida to`xtalishga to`g`ri keladi. G`aznaviylar shu zamonga kelib ilgarigi qudratini yo`qotgan xalifalik hurmatini o`rniga qo`yishga harakat qilganlar. Zero, bu ularning manfaatlariga mos kelar edi. Ya'ni, birinchidan, Arab xalifaligi shunchalar zaif ediki, mintaqadagi biroi-bir siyosiy sulola (masalan, qoraxoniylar, xorazmshoxlar va G`aznaviylarning o`zlari ham) uni real qudrat sifatida tan olmasdi. Demak, xalifalik tomonidan g`aznavinlarga qarshi harbiy xavf-xatar yo`q edi. Aksincha, Mas'udning tili bilan aytganda, "Agarda xalifalik dargohiga hurmatimiz bo`lmaganda edi, nochor Bag`dodga otlanib haj yo`lini xoli qilib qo`yardik... Agar otamiz qazo qilmay, Xurosonga qaytishga majbur bo`lmaganimizda, albatta, bugun Misr va Shomda (ham hukmron) bo`lardik". Ikkinchidan, mintaqaning o`zida ham G`aznaviylarning raqiblari yetarli edi. Yana bir, hatto zaif, ammo ochiqdan-ochiq dushman orttirish ortiqchaligi tushunarli. Uchinchidan, Arab xalifaligining mintaqaga qo`li yetmasa ham, "tili" yetardi. Ya'ni mintaqadagi siyosiy kuchlarni bir-biriga gij-gijlash, fisqu-fasod urug`larini sochish uning siyosatiga aylanib qolganini biz somoniylar davrida ham ko`rgandik. G`aznaviylar esa xalifalikka "hurmat" bilan qarab, o`zlariga nisbatan har qanday buzg`unchilik harakatlarini bartaraf etdilar va hatto undan raqiblariga qarshi foydalanish imkonini ham chetga surib qo`ymadilar.
Tashqi aloqalar haqida so`zni xorijiy mehmonlarni qabul qilish marosimiga oid quyidagi lavha bilan tugallasak. Bayon 1032 yilda Mas'udning Arab xalifaligining oliymaqom elchisini qabul qilishi haqida. "Tong yorisha boshlagan zamon to`rt ming saroy g`ulomi (ya'ni gvardiya - A.Z.) amirlik saroyining ikki tarafidan bir necha qator bo`lib saf tortdilar. (Shundan) ikki ming nafari ikki uchli kuloh (kiyib) va o`nta popugi (osilib turgan) kamar (taqib) olgandilar. Har bir g`ulom kumush gurzi (tutib turardi). Qolgan ikki ming (g`ulom) to`rtta par qadalgan qulohda edilar. Bellaridagi kamarga o`qdon, qilich, kamonni tugib turuvchi qayish mahkamlangan, har bir g`ulomning qo`lida kamon va uchtadan o`q. Barcha (to`rt ming g`ulom) qimmatbaho nafis ipaklikdan (tikilgan) chakmonda edi. Xos g`ulomlardan uch yuztasi amir (ya'ni oliy hukmdor - A.Z.) o`tirgan supa yaqinida har tomondan saf tortib turardilar. Ularning kiyimlari yanada ko`rkam (bo`lib) (boshlarida) ikki uchli kuloh, kamarlari zardan, gurzilari ham zarrin. (Oralaridan) bir necha kishining kamarlari javohirlar bilan bezatilgandi. Yana ellik-oltmish nafar (g`ulom) nariroqda Dilmon saroyi o`rtasida qalqon bo`lib turardilar. Dargoh ulug`lari, viloyatlar voliylari, hojiblar - barchasi ikki uchli kulohda, zar kamarlar taqib olganlar.
Saroy tashqarisida martabadorlar turardilar. Fillarning soni ham ko`p edi. Lashkar esa shay bo`lib, qimmatbaho nafis ipaklik kiyimda, soyabonlar (ostida), (har bir qism) o`z qurol-yarog`i, belgilari bilan bir-birlariga qarama-qarshi tomonlarga saflangandilar, (xuddi) shular orasidan elchi o`tishi kerak edi. Elchini boshlovchi bezatilgan otlarni olib ko`pchilik hamrohligida (tashqariga qarab) yuradi. (U yerda) elchini otga mindiradilar. (So`ng) uni boshlab keldilar. (Shunda) burg’u, katta-kichik nog’oralar ovozi yangrab ketdiki, go`yo qiyomat kuni kelganday (deysan kishi). Elchini ana shunday ulug’vor takalluf bilan kuzatib bordilar. Bunday (qabul marosimini) u umrida ko`rmagandi. G’oyatda hayratga tushgan holda u ko`shkka qadam qo`ydi. Amir (ya'ni oliy hukmdor - A. 3.), Olloh undan rozi bo`lsin, supa oldida taxtda o`ltirardi. Xalifa elchisi salom berdi. U qora (kiyimda) edi. Javobni ulug’ xoja Ahmad Hasan berdi. Amir yonida undan bo`lak qech kimsa o`ltirmagandi qolgan barcha tik turardi. Hojib Abu Nasr elchining tirsagidan tutib o`ltirishga undadi...".
G`aznaviylarning mintaqa madaniy hayotida tutgan roli haqida gapirarkanmiz, XI asr fan va madaniyati taraqqiyoti va olamshumul yutuqlarida ular hukmfarmo bo`lgan makon va zamonning o`rni katta bo`lgan. Albatta, buning sababini eng avvalo mintaqaning an'anaviy fan va madaniyat o`chog’i bo`lib kelganligi bilan bog’lash mumkin. Shu bilan birga, fikrimizcha, bunda g’aznaviylar sulolasi namoyandalarining mazkur sohaga bo`lgan munosabatlari, shaxsiy imkoniyatlari omili ham kam o`rin tutmagan. Chunonchi, Mahmud g’aznaviy ona tilisi turkiydan tashqari fors, arab, hatto pahlaviy tillarini ham mukammal bilgan, she'r bitgan. Shuning uchun ham bo`lsa kerak Mahmud va umuman G’aznaviylar hukmronlik qilgan markazlar o`z davrining madaniy muhitida eng oldingi o`rinlarda turganlar. Farruxiy, Unsuriy, Manuchehriy, Utbiy, Gardiziy, Bayhaqiy, Nosir Xisrav kabi mashhur shoirlar, tarixchilar, olimlar G’aznaviylar homiyligida faoliyat ko`rsatganlar. Buyuk ajdodimiz Abu Rayhon Beruniy ham g’aznaviylar saroyida ilm bilan shug’ullanib o`zining ko`plab mashhur asarlarini, jumladan, "Hindiston", "Geodeziya", "Xorazmning mashxur kishilari", "Mas'ud qonuni", "Mineralogiya", "Saydana"ni g’aznada yozgan.
G`aznaviylar bilan yana bir mashhur madaniyat arbobining nomi bog’liq. So`z Abulqosim Fardavsiy haqida. Fors adabiyotining daho shoirlaridan hisoblanmish Firdavsiy hammaga ma'lum "Shohnoma" asarini o`ttiz yildan ortiq vaqt ichida yozib tugatib, o`sha zamon tartib-qoidalariga ko`ra davr sultoni Mahmudga taqdim etadi. Mahmud bu ulkan she'riy asar (60 mingdan ziyod baytdan iborat) uchun taomilga ko`ra shoirni taqdirlashi va hurmatini o`rniga qo`yishi kerak edi. Ammo u bunday qilmaydi. Ba'zi bir adabiyotlarda buning uchun Mahmudni qoralash qonun tusiga kirib qolganligini nazarda tutib, bu masalaga ravshanlik kiri-tishga harakat qilaylik. Firdavsiy o`z xalqi farzandi va kuychisi sifatida tabiiy ravishda Eronzamin va eron xalqini madh etadi. Va bunda eronliklarning tarixi va
fazilatlari (donoligi, shijoati va hokazo) masalasini yoritishda ularga turonliklarni qarshi qo`yadi. Bugungi kun tili bilan aytganda asarda turonliklar salbiy "qahramonlar" sifatida gavdalanadilar. Turkiynasab hukmdor sifatida Mahmud buni qabul qilolmasligi tabiiy edi. qaysi hukmdor o`z xalqiga qarshi ruhda bitilgan asarni taqdirlagan Bunday yo`q- Shuning uchun bu borada Mahmudni ayblash tarixiy haqiqatga va umuman mantiqqa ziddir.
G`aznaviylardavrida qurilish, ma'rifiy ishlarga ham katta e'tibor berilgani ma'lum. G’azna, Balx, Ni-shopur, Shimoliy Hindiston shaharlarida madrasalar, masjidlar, xonaqohlar, saroylar ko`plab qurilgani manbalarda o`z aksini topgan. Madrasalarda turli sohadagi fanlardan dars berilgan, ilmi toliblar uchun o`z zamonasida boy hisoblangan kutubxonalar eshigi doimo ochiq bo`lgan. Gʻaznaviylar davlatida boshqaruv tizimi oʻzining murakkabligi bilan diqqatni jalb etadi. boshqaruv tizimining markazida dargoh va devonlar (vazirliklar) turgan. Dargohga oliy hukmdor faoliyati bilan bogʻliq xizmatlar va amallar kirgan. Gʻaznaviylar davrida hojiblik xizmatining oʻrni alohida eʼtiborga loyiq. Dargoh faoliyatida sipohdor (saroy xizmatchisi), davotdor (oliy hukmdorning hujjatlarini yurituvchi), pardador (mahram; xufiya ishlarni bajaruvchi), martabador (saroydagi oʻrta amaldor), xazinachi, joma xona va farrosh kabi mansab va xizmatlarning oʻrni katta boʻlgan.
Devonlar ijroiya idoralari boʻlib, oʻsha davr manbalarida 5 ta devon nomi uchraydi. Ular vazir devoni (bosh vazir devoni); harbiy ishlar devoni; elchilik va boshqa rasmiy tadbirlarni yuri-tish devoni; moliya devoni; pochta-xa-bar devoni.
Viloyat boshligʻini voliy deganlar va uni oliy hukmdor tayinlagan. viloyatlardagi boshqaruv ishlarni amid olib borgan. Shahar boshligʻini rais deb ataganlar. Shahar miqyosida shih-na, kutvol (qalʼa komendanti), sohibi devon (maʼmuriy boshqaruvchi) kabi amaldorlar ham faoliyat koʻrsatganlar.
Gʻaznaviylar davlati qudratli harbiy qoʻshinga ega edi. Oliy qoʻmondonlik hukmdorning ixtiyorida boʻlgan. Bosh qoʻmondon – sipohsolor esa sulolaning eng ishonchli vakili yoxud shu xonadon aʼzosi hisoblangan. Mas, Mahmud Gʻaznaviy sipohsolor mansabiga ukasi Muhammad Yusufni loyiq topgan. Yuqori darajadagi harbiy lashkar-boshilar salor, oʻrta darajadagilari sarhang deyilgan. Harbiylar oʻz pochta-xabar va qozilik xizmatlariga ega boʻlgan. Gʻaznaviylar qoʻshinida harbiy kemalar (daryo va dengiz floti) ham mavjud edi.
Gʻaznaviylar davlatida ilm-fan va madaniyat, xususan, adabiyot rivojlangan. Mahmud Gʻaznaviy ona tilisi turkiydan tashqari fors, arab, hatto pahlaviy tillarini ham mukammal bilgan va oʻzi sheʼrlar bitgan. Uning saroyida 400 dan ortiq olim, shoir va sanʼatkorlar toʻplanib, faol ijod bilan shugʻullanishgan. Abu Rayhon Beruniy, shuningdek, Farruxiy, Unsuriy, Manuchehriy kabi shoirlar, Nosir Xusrav, Utbiy, Gardiziy, Bayhaqiy shular jumlasidan boʻlib, Gʻaznada yashashgan. Beruniy oʻzining "Qonuni Masʼudiy" va Bayhaqiy oʻzining "Taʼrixi Masʼudiy" asarlarini Masʼud Gʻaznaviyga bagʻishlashgan. Firdavsiy mashhur "Shohnoma" dostonini Mahmud Gʻaznaviyga taqdim etgan. Biroq buyuk tabib Abu Ali ibn Sino Gʻaznaga – sulton saroyiga borishdan bosh tortgan. Shim. Hindistonni islomlashtirish va turklashtirish jarayoni aynan Gʻaznaviylar davridan boshlangan.
Gʻaznaviylar davlatida qurilish va meʼmorchilikka ham katta eʼtibor qaratilgan. Gʻazna, Balx, Nishopur, Lohur va boshqa shaharlarda koʻplab madrasalar, masjidlar, xonaqolar, saroylar va bogʻlar qurilgan, kutubxonalar faoliyat koʻrsatgan. Xususan, poytaxt Gʻazna shahri gullab-yashnagan.