O'zbek davlatchiligining shakllanishi va taraqqiyot bosqichlar Reja

O'zbek davlatchiligining shakllanishi va taraqqiyot bosqichlar


Reja

1. 
   Amir Temurning siyosat maydoniga kelishi markazlashgan davlatlarning tuzilishi .
   
2. 
   Amir Temurning davlat boshqaruv tizimi uning ichki va tashqi siyosati.
   
3. 
   Temuriy davridan davlat boshqaruvi .
   

1 Amir Temurning siyosat maydoniga kelishi markazlashgan davlatlarning tuzilishi


XIV asrning 50-60-yillarida Movarounnahr 10 ga yaqin mustaqil bekliklarga bo`linib ketgan. Samarqand viloyatida Amir Bayon Sulduz, Keshda Amir Hoji Barlos, Xo`jandda Amir Boyazid Jaloir, Balxda O`ljaytu Sulduz, Hisori Shodmon chegarasida Amir Husayn va Amir Yasovuriylar o`zlarini hokimi mutlaq deb e'lon qiladilar. Buning ustiga Sharqiy Turkiston va Yettisuvda tashkil topgan Mo`g`uliston xonlari bir necha bor Movarounnahr ustiga yurish qilib, uni talaydilar. Mo`g`uliston xonlarining vayronagarchilikka olib keluvchi yurishlari, istibdodi va zulmiga qarshi xalq harakati boshlanadi. Mana shunday o`zaro ichki urushlar qizigan, mo`g`ullar zulmiga qarshi mehnatkash xalq harakatlari boshlangan bir davrda mamlakatda yangi siyosiy kuch yetilmoqda edi. Amir Temur Kesh (Shahrisabz) shahri yaqinida Xojailg`or qishlog`i (Yakkabog` tumani)da 1336-yil, 9-aprel kuni tavallud topgan. Uning to`liq ismi Amir Temur ibn Amir Tarag`ay ibn Amir Barqul. Amir Temurning onasi Takina xotun Kesh yurtining obro`li beka (bek og`o)laridan hisoblangan. Uning otasi Amir Tarag`ay barlos urug`ining oqsoqollaridan bo`lib, ajdodlari Kesh va Nasaf viloyatida o`z mulklariga ega bo`lgan va bu yurtda hokimlik qilgan.
Amir Temurning yoshligi ona yurti Keshda kechdi. Yetti yoshga to`lgach, otasi uni o`qishga beradi. Shayx Shamsiddin Kulol Temurbekning piri bo`lgan. U yoshlik chog`laridanoq chavandozlik va ovga ishqiboz bo`lib, kamondan nishonga o`q uzish, ot choptirib turli mashq va harbiy o`yinlar bilan mashg`ul bo`lishni yoqtirar edi. Shu asnoda Amir Temur tulporlarni saralab ajrata oladigan mohir chavandoz va dovyurak bahodir sifatida voyaga yetadi¹. Uning atrofiga bolalikdagi do`stlari va maktabdoshlari to`planishib, birgalikda mashq qilar, musobaqalarda ishtirok etishar, asta-sekin navkar bo`lishib, harbiy guruhga birlashib shakllana borishardi. Bu guruh orasida Abbos Bahodir, Jahonshohbek, Qimori Inoq, Sulaymonshohbek, Sayfuddinbek va boshqalar bo`lgan. Keyinchalik ular Amir Temurning safdoshlariga aylanib, uning qo`shinida lashkarboshilik darajasigacha ko`tarilganlar.
O`zining ilk harbiy faoliyatini Amir Temur qo`l ostidagi navkarlari bilan ayrim viloyat amirlariga xizmat qilishdan boshlagan. Ularning o`zaro kurashlarida qatnashib, jasorat ko`rsatgan va janglarda chiniqqan. Harbiy mahorat va oliyhimmatlilik Amir Temurning shuhratini oshirib, uning dong`i butun Qashqadaryo vodiysi, xususan Kesh viloyatiga yoyilgan. Otasi Amir Temurni avval (1352) Amir Joku Barlosning qizi Turmush Og`oga uylantiradi. 1355-yilda Amir Temur Qazog`onning nabirasi, Amir Husaynning singlisi Uljoy Turkon Og`oni o`z nikohiga oladi.
Amir Temurning siyosiy kurash maydoniga kirib kelishi
XIV asrning 50-yillari oxirida Movarounnahrda amirlarning o`zaro kurashi kuchayib, mamlakatda siyosiy parbkandalik avjiga chiqadi. Mo`g`uliston xonlari Movarounnahrdagi og`ir siyosiy vaziyatdan foydalanib, bu o`lkada o`z hokimiyatini o`rnatishga harakat qiladilar. Tug`luq Temur 1360-1361-yillarda Movarounnahrga birin-ketin ikki marta bostirib kiradi. Movarolinnahr amirlari xalqqa bosh bo`lib mo`g`ul bosqinchilarga qarshi kurashga jur'at eta olmaydilar. Ularning bir qismi dushman tarafiga o`tadi, ikkinchi qismi esa el-yurtni tark etib, o`zga mamlakatlardan boshpana izlaydi. Amir Temurning amakisi Kesh viloyatining hukmdori Amir Hoji Barlos Xurosonga tomon qochadi. 24 yoshli Amir Temur boshqacha yo`l tutadi. U Tug`luq Temur tomonidan Keshga yuborilgan beklar bilan kelishib, xon xizmatiga kiradi. Natijada Tug`luq Temurning yorlig`i bilan o`z viloyatining dorug`asi etib tayinlanadi. Shu tariqa Amir Temur Movarounnahrda siyosiy vaziyat keskinlashgan, uning mustaqilligini ta'minlash zaruriyati ko`ndalang bo`lib turgan tarixiy sharoitda siyosiy kurash maydoniga kirib keldi. Tug`luq Temur o`g`li Ilyosxojani Movarounnahrning hukmdori etib tayinlab, Mo`g`ulistonga qaytib ketadi. Ilyosxoja bilan Amir Temurning murosasi to`g`ri kelmaydi, Shu sababli u Movarounnahrning nu/uzli amirlaridan biri, Balx hokimi Husayn bilan ittifoq tuzib, mo`g`ullarga qarshi kurash olib boradi. 1363-yilda Amudaryoning chap sohilida Qunduz shahri yonida umumiy dushman ustidan g`alaba qozonadilar. Keyingi ikki yil davomida ittifoqchilar Ilyosxoja boshliq jeta lashkarlari bilan bir necha marta jang qiladilar. Nihoyat 1364-yil oxirida ular mo`g`ullarni Movarounnahrdan quvib chiqaradilar. Biroq, Movarounnahrni qo`ldan chiqarishni istamagan Ilyosxoja 1365-yilning bahorida yana Movarounnahr ustiga qo`shin tortadi. Ikki o`rtadagi jang 1365-yil, 22-may kuni Toshkent bilan Chinoz o`rtasidagi Chirchiq daryosi bo`yida sodir bo`ladi. Tarixda u "Loy jangi" nomi bilan shuhrat topadi. Chunki o`sha kuni kuchli jala quyib, jang maydoni botqoqlikka aylangan, hatto otlar loyga botib qolgan. Jangda Amir Temur qo`shini g`olibona harakat qilib, dushman qo`shinining o`ng qanotiga qaqshatqich zarba berayotgan bir paytda Husayn o`z askarlarini raqibning so`l qanotiga tashlamay, jang maydonini tark etadi. Amir Temur chekinishga majbur bo`ladi. Bu g`alabadan so`ng Ilyosxoja hech qanday qarshilikka uchramay, Xo`jand va Jizzax shaharlarini egallab, Samarqand ustiga yuradi. Samarqandda qurolli qo`shin bo`lmasa-da, xalq shahar mudofaasini o`z qo`liga oladi.
Samarqand sarbadorlari
Sarbadorlar harakati XIV asrning 60- yillarida Movarounnahrda mo`g`ul xonlarining hujumi munosabati bilan vujudga keldi. Samarqand sarbadorlariga mudarris Mavlonozoda Samarqandiy, hunarmand Abu Bakr Kuluiy va shahar mahallalaridan binning oqsoqoli, mohir mergan Xurdaki Buxoriylar boshchilik qiladilar. Sarbadorlar mo`g`ullarga Samarqand shahrida qaqshatqich zarba beradilar. Buning ustiga Ilyosxojaning ot uyuri orasida o`lat tarqab, otlar qirila boshladi. Chorasiz qolgan Ilyosxoja avval Samarqand, so`ngra esa butun Movarounnahrni tashlab chiqib ketishga majbur bo`ladi. Shaharda xalq hokimiyati o`rnatiladi va ayrim islohotlar o`tkaziladi. Badavlat mulkdor shaxslarning mol-mulki musodara qilinib, ularga tazyiq o`tkazadilar. Tortib olingan mol va mulklar kambag`al- yo`qsillarga tarqatiladi. Jon boshidan olinadigan jiz'ya solig`i bekor qilinadi. Bu hukmdor tabaqalarning keskin noroziligiga sabab bo`ldi. Natijada Samarqandda beqarorlik vujudga keldi. Sarbadorlar boshliq samarqandliklarning mo`g`ullar xoni Ilyosxoja ustidan g`alabasi va shahardagi beqarorlik to`g`risidagi xabar Amir Temur bilan Amir Husaynga ham borib yetadi. 1366-yilning bahorida ular Samarqandga yo`l oladilar va shahar yaqinidagi Konigil mavzeyiga kelib tushadilar. Beklar sarbadorlarning yetakchilari bilan muzokara olib boradilar. Uchrashuvning birinchi kunida beklar ularning sharafiga ziyofat berib, sha'niga hamd-u sanolar aytadilar. Biroq ertasi kuni Abu Bakr Kuluiy bilan Xurdakiy Buxoriylar dorga tortiladilar. Mavlonozodani esa Amir Temur o`rtaga tushib qutqarib qoladi. Shu tariqa sarbadorlar boshliqsiz qoldirilib, harakat bostiriladi. Movarounnahrda Amir Husaynning hukmronligi o`rnatiladi. Ammo ko`p vaqt o`tmay Husayn bilan Amir Temur o`rtasida munosabat keskinlashib, ochiqdan- ochiq nizoga aylanadi. 1366—1370-yillar davomida ular o`rtasida bir necha bor o`zaro to`qnashuvlar ham bo`ladi.
Amir Temur saltanatiga xavf solib turuvchi kuchlar hali bartaraf etilmagan edi. Bir tomondan, Mo`g`uliston xonlari Chig`atoy ulusini birlashtirishga intilib tinchlik berrhas edi. Ikkinchi tomondan, Oltin O`rda va Oq O`rdaga bo`linib ketgan Jo`ji ulusi xonlari ham shimol va Xorazm tomondan xavf solib turardi. Biroq bu davrda Amir Temur davlati uchun eng kuchli xavf Oq O`rda va Oltin O`rda edi. Endilikda Amir Temur Oltin O`rdaga zarba berib, uni kuchsizlantirishga jiddiy harakat qiladi. Lekin u Jo`ji ulusini o`z davlatiga qo`shib olish niyatida emas edi. Amir Temur Oltin O`rdaning Movarounnahrga tutashgan sharqiy qismini o`z ta'siri ostiga olish hamda uning poytaxti Saroy Berka orqali o`tadigan karvon yo`lini Movarounnahr tomon burib yuborishni ko`zlaydi. Amir Temur o`z maqsadini amalga oshirish uchun Jo`ji ulusidagi o`zaro ichki kurashdan uddaburonlik bilan foydalanadi. Oltin O`rdada toj-taxt uchun ayovsiz kurash boshlangan edi. Bunday sharoitda ba'zi chingiziylar turli tomonlarga qochib jon saqlaganlar. Ulardan biri To`xtamish Oq O`rdadan qochib Samarqandga keldi. Amir Temur unga izzat-hurmat ko`rsatdi, oxir-oqibatda u Amir Temur yordamida Oltin O`rda taxtini egalladi.
Amir Temur va To`xtamish Keyinchalik To`xtamish xoinlik yo`liga kiradi. U Amir Temurga qarshi ochiqdan ochiq kurashga o`tadi. Natijada Amir Temur To`xtamishga qarshi uch marta^ao`shin tortishga majbur bo`ladi. So`nggi shiddatli jang 1395-yilning 15-aprelida Shimoliy Kavkazda Tarak (Terek) daryosi bo`yida sodir bo`ldi. Shiddatli muhoraba uch kun davom etdi. Bu safar Amir Temur qo`shini dushmanga qarshi otdan tushib, uni kamondan o`qqa tutish usulini qo`lladi. O`q va qilich zarbiga chiday olmagan To`xtamish qo`shinining safi buzilib, orqaga chekindi va tarqalib ketdi. To`xtamishxon sanoqligina askari bilan qochib changalzorga kirdi va ta'qib etib kelayotgan g`oliblardan bekindi. Rossiya tarixchilari B. D. Grekov va A. Yu. Yakubovskiylarning ta'kidlashicha, Amir Temurning To`xtamish ustidan qozongan. g`alabasi faqat O`rta Osiyo uchun emas, balki butun Sharqiy Yevropa, shuningdek, Rus knyazliklarining birlashishlari uchun ham buyuk ahamiyat kasb etgan edi.
Eron, Iroq, Shorn, Hindistonga yurish Amir Temur o`z saltanatining janubiy chegaralarini mustahkamlash va kengaytirish maqsadida Eron, Ozarbayjon, Iroq, Shorn (Suriya) ustiga uch marta askar tortadi. Bu yurishlar tarixda uch yillik, besh yillik va 'yetti yillik urushlar deb nom olgan. Uch yillik (1386-1388) harbiy yurishlar natijasida Eron (Fors), Janubiy Ozarbayjon, Iroqning shimoliy qismi, Gurjiston va Armanistondagi (Van ko`li atrofidagi) yerlar egallanadi. Amir Temur o`z ixtiyori bilan taslim bo`lib, moli omon to`lagan shaharlarga tegmagan, qo`shinlarni bunday shaharlarga kiritmagan.
Erondagi Muzaffariylar, Jaloyiriylar sulolasi vakillarining ayirmachilik harakatlari, Mozandaron, Janubiy Eronda ko`tarilgan qo`zg`olonlar Amir Temurning Eronga yana yurish qilishiga olib keldi. Bu besh yillik (1392-1396) urush davomida G`arbiy Eron, Iroqi Ajam va Kavkaz egallanadi.
1399-1404-yillarda Hindistonga bir necha yurish qilindi. Bu yurish tarixga yetti yillik urush nomi bilan kirgan. Keng ko`lamli harbiy yurishlar natijasida sohibqiron Amir Temur saltanatining chegarasi Usmonli turklar davlati chegarasiga borib taqaldi. Amir Temur Usmonli turklar sultoni Boyazid Yildirim bilan munosabatni yaxshilash tarafdori bo`lgan. Ziddiyatlarni diplomatik yo`l bilan hal qilish maqsadida ikki tomon o`rtasida 4 marta xat almashish tashabbuskori bo`lgan. Sulton Boyazid esa har safar qaysarlik, manmanlik qilgani, hatto Amir Temur nomiga nomaqbul so`zlarni ham yozgmligi tarixiy manbalarda qayd etilgan. Boyazid qoraqo`yunlilar, muzaffariylar, jaloyiriylarning Amir Temurga qarshi harakatlarini qo`llab-quvvatlagan. Shu omillar tufayli bu ikki davlat o`rtasida to`qnashuv bo`lishi muqarrar bo`lib qoldi.
Anqara jangi
Amir Temur bilan Sulton Boyazid qo`shinlari o`rtasidagi hal qiluvchi jang 1402-yil, 20-iyulda Anqara yaqinida sodir bo`ladi. Bu jang tarixda "Anqara jangi" deb ataladi. Uch kun davom etgan bu jangda har ikki tomondan hammasi bo`lib 360 ming nafar, shu jumladan Sohibqiron Amir Temurning taxminan 200 ming, usmonlilar sultonining 160 ming askari qatnashadi. Janggohning qulay qismiga joy lash tirilgan qo`shinning markaziy qismiga Amir Temurning o`zi qo`mondonlik qiladi.
Uzoq davom etgan shiddatli jangda Sohibqiron kuchlari turk qo`shinini tor-mor etadi. Sulton Boyazid asirga olinadi. Uning bilan birga o`g`li Muso Chalabiy ham asirga tushadi. Amir Temur rumlik askarlarni ta'qib etib Bursa va O`rta dengizning sharqiy sohilida joylashgan Izmir shahrini zabt etadi va salibchilarning Yaqin Sharqdagi oxirgi qarorgohiga barham beradi. Amir Temurga Misr ham p'z itoatkorligini izhor etadi. Vizantiya va boshqa xristian olamidan Boyazidga beriladigan bojlar endi Amir Temurga to`lanadigan bo`ldi. Boyazid Yildirim qo`lga tushirilib, o`rdugohga olib kelinganda, Amir Temur o`z g`animiga shohona hurmat va ehtirom ko`rsatadi. Sohibqiron turk sultoni vafotidan so`ng (1403-y. 9-mart) uning vorislariga himmat ko`zi bilan boqadi va ularga beqiyos muruvvatlar qiladi. Uning o`g`illari Sulaymon, Iso va Musolarga otasining yerlarini suyurg`ol qilib beradi. Amir Temur Usmonli turklar davlatini butunlay bosib olish niyatida emas edi. Vaholanki, salib yurishlarining oqibatlari, Yevropa davlatlarining Yaqin Sharq mamlakatlaridagi umidlari hali musulmon olami yodidan ko`tarilmagan edi. Shuning uchun ham Amir Temur Usmonli turklar davlatini saqlab qoldi. Shunday bo`lsa- da, Boyazid ustidan qozonilgan buyuk g`alaba bilan Amir Temurni Fransiya qiroli Karl VI (1380-1422), Angliya qiroli Genrix IV (1399- 1413) hamda Kastiliya va Leon qiroli Genrix III (1390-1407) tabriklab, unga o`z muboraknomalarini yuboradilar. Chunki Sohibqiron endigina uyg`onayotgan Yevropaga ulkan xavf solib turgan Usmonli turklar davlatiga zarba berib, butun Yevropaning xaloskoriga aylangan edi.
Kichik Osiyodan Samarqandga qaytgan Amir Temur 1404-yilning 27-noyabrida 200 ming qo`shin bilan Samarqanddan Xitoy safariga chiqdi. Biroq Xitoy ustiga yurish Amir Temurning to`satdan vafot etib qolishi (1405-y. 18-fevral) tufayli amalga oshmay qoldi.

Sohibqiron Amir Temur dunyoning zamondosh hukmdorlarining e'tiborini o`ziga jalb etibgina qolmay, balki jahon siyosiy hayotiga ham ta'sir ko`rsatdi. Ma'lumki, bu davrda, bir tomondan, sulton Boyazidning Bolqon yarim oroli davlatlariga nisbatan tazyiqi kuchayib, butun Yevropaga xavf solayotgan edi. Ikkinchi tomondan, Boyazidning o`zi G`arbga tomon shiddat bilan siljib borayotgan xavfli raqib - AmirTemurning kuchli tazyiqiga duchor bo`lgan edi. Bunday siyosiy vaziyatda Boyazidga qarshi kuchlarning ma'lum darajada birlashuvi tabiiy edi. Avvalambor Boyaziddan yengilib, o`z yer va mulklaridan mahrum bo`lgan Kichik Osiyo mamlakatlarining hukmdorlari Amir Temurdan madad istab, uning Qorabog`dagi o`rdugohiga borib, qaror topadilar.