Gənc təDQİqatçI, 2020, VI cild, №1

GƏNC TƏDQİQATÇI, 2020, VI cild, №1 
178 
xaricdən yun idxal etməyə başladı. 1820-ci ildə bu rəqəm 9.775.000 ton ikən, 1840-cı ildə 49 mi-
lyona qədər yüksəldi. Sonrakı illərdə isə bu rəqəm artaraq davam etdi [4, s.46]. 
Sadəcə, işğal edilən torpaqlarda deyil, İngiltərənin özündə də iqtisadiyyat şirkətləşmə, bir 
digər mənada iqtisadiyyatın hər sahəsində püxtələşməyə başlayan şirkətlərin nəzarəti altına girməyə 
başladı. 1822-ci ildə İngiltərədə ümumi gəliri yarım milyard sterlinq 600 şirkət mövcud idi. Bu 
şirkətlər əsasən ticarətin kənar qollarına (siğorta, su, qaz, mədən, kanallar, limanlar və dəmiryolları) 
nəzarət edirdilər ki, qeyd edilən dövür üçün bu sahələr hələki yeni inkişaf mərhələsində daxil 
olmuşdular. 1833-cü ilə İngiltərədə 30, İrlandiyada 3 bankı yaradıldı. 1833-1836 illərdə arasında 
İngiltərədə şirkət bankların sayı 72-yə İrlandiyada 10-a yüksəldi. Bankçılıqla birlikdə spekulasiya-
lar, böhranlar, təhvil sənədlərinin alınıb satılması, birja kimi sahələrdə formalaşmağa başladı ki, ti-
carətin yaranan yeni qayda-qanunları prosesini bilməyən çox sayda avam kütlənin kiçik ticari bir 
qaynaq olaraq varlığını yox etdi. 1820-ci illərdə özünün torpaq sahəsi, qoyun sürələri, illik yun, süd, 
ət ixrac edən sərmayəsi olan ingilislər 1840-cı ildə ya ölkəsini tərk edib dünyanın başqa yerində ti-
cari qazanc dalınca qaçmağa, ya da sənayedə fəhlə olaraq çalışmaqa başladılar [4, s.49]. 
Bu vəziyyət İngiltərə, o cümlədə dünya iqtisadiyyatı üçün böhranları bir reallığa çevirdi. 
1825-ci ildə qiymət böhranı, 1833-cü ildə bir başa bankların ucbatından yenidən gündəmə çıxdı [5, 
s. 11]. Bank sahibkarlığı özləri üçün yeni ticari bazarlar, mal qaynaqları, qazanc yolları axtardıqları 
ticarətin beyni kimi çalışdılar. Sərmayədarlar, bank sahibləri, kapitalistlər siyasi dairələrlə yaxın 
ünsiyyət içində olduqlarında XIX əsrin 50-ci illərində İngiltərədə kapitalizmin tam bərqərar 
olduğunu qeyd etmək olar. Maraqlıdır ki, demokratik idarəçilik tələbi də məhz həmin böyük ticarət 
sahibkarlarından gəlmişdi. 1839-cu ildə demokratik konstitusiya tələbi ilə ortaya çıxanlar da həmin 
sahibkarlar idi. 1850-ci ildə isə İngiltərə hüquq sistemi güclü şəkildə ticarətin dilinə uyğun-
laşdırılmışdı [3, s.150]. 
XIX əsrdə İngiltərənin imperalist bir kimlik qazanmasında iqtisadi gücün təkamül edən for-
ması ilə birlikdə sərmayə güclərinin sərhədsiz və məhdudiyyətsiz şəkil alan maraqları ilə siyasi 
ehtiyacların birləşməsinin böyük rolu oldu. J.A.Hobsonun da qeyd etdiyi kimi, “yeni imperalizmi 
sərmayə ixracatı ilə əlaqələndirmək bu dövr üçün olduqca təbii hal idi”. Belə ki, ingilis xarici 
istehdamın böyük hissəsi sürətlə inkişaf edən və bir müddətdən sonra hardasa müstəqilləşən domi-
nantlar olaraq qəbul edilən ağdərili muhacirətin məskunlaşdığı köhnə müstəmləkərə (Kanada, 
Avstraliya, Yeni Zellandiya və Cənubi Afrika) aid idi. Bunların İngiltərənin daxili borclar 
səbəbindən iqtisadi sistemində də gücü getdikcə artırdı. Başlanğıcdakı daxili borclanmada payları 3 
faiz ikən, sürətlə artaraq 5 faizi və yuxarılara doğru yüksəlməyə başladı.Buna görədə XIX ərs 
İngiltərəsini Londondan idarə olunan bir siyasi mexanizm ətrafında təsəvvür etmək doğru deyild-
ir.İngiltərə siyasətdə müstəmləkələrdə ingilisləşən güclərin hesablarını da diqqətə almaq 
məcburiyyətində idi.Hətta bəzi müstəmləkə bölgələri dövlət daxilində dövlət kimi 
çalışırdılar.Məsələn “Qacar İranına borc və krediti İngiltərə deyil Hindistandakı ingilis gücləri 
verirdilər” [3, s.150]. 
XIX əsrdə İngiltərə xarici siyasətində iqtisadi amillər o qədər güclü idi ki, bazar anayışını dö-
vlətin apardığı ortaya çıxır.İdeoloji tərəflərini diqqətə almasaq Bur muharibələrinin arxasında böyük 
qızıl yataqlarını ələ keçirmək mübarizəsinin olduğu aydındır.Bu dövrdə Böyük Britaniyada izafi 
istehsalat probleminin böyük ixracat həmləsi ilə həll edilməsi inancı hakim idi.Dünyanın ticarət 
xəritəsindəki boşluqları potensial istehlakçılarla doldurmaq haqqında vəhşi təsəvvür sərmayədar-
ların hələki kəşf edilməmiş sahələrin axtarışına çıxması bu dövr üçün çox təbii hal-
dı.Sərmayədarların xəyallarını cəzb edən ölkələr arasında Şərqin Çin,İran,Hindistan və Osmanlı 
kimi əhalisi çox olan ölkələr ilk sırada gəlirdi.300 million əhaliyə sahib Çini tiryək bazarına 
çevirmək və bunu İngiltərənin siyasi və hərbi gücünü səfərbər edərək həyata keçirmək iqtisadi 
hədəflərin bir çox hallarda hər cür siyasi maraqların önünə keçdiyini göstərir.Məsələn 1880-ci ildə 
İngiltərə ilə Belçika arasında meydana gələn siyasi ixtilaflar mərkəzində İngilitərə Ticarət Evinin 
Konqodakı maraqları dayanırdı [6, s.165]. 

---

İCTİMAİ ELMLƏR
 
179 
Bir çox ölkələrdə tətbiq olunan “açıq qapı” siyasəti, güclü olmayan ölkələr öz maraqlarına 
görə parçalamaq arzusunun həyasızlıqla aparılmasında siyasi dairələri hər zaman böyük 
sərmayədarlar dəstəkləyirlər. Bu mənada o,dövrün müasir iqtisadi sistemi qanlı bir rəng almışdır. 
Beləliklə XIX əsrin İngiltərəsi bütün cəhətləri ilə,başda da siyasəti olmaqla liberal bir iqtisadi 
dünya sisteminin tərəfdaşı,hətta onun müdafiəçisi idi.1897-ci ildə İngiltərə baş nazirinin Fransa
elçisini qəbul edərkən dediyi sözləri də bu mənada başa düşməliyik: “Əgər siz bu qədər sərtliklə 
qorunan iqtisadiyyat tərəfdarı olmasaydınız ,biz bu qədər çox torpaq işğal etməyə məcbur qal-
mazdıq” [7, s.355-356]. 
1870-ci ildə Almaniya və İtaliyanın birliklərini təsis etməsi,Çar Rusiyasının Orta Asiya 
istiqamətində işğalçı siyasətini artırması,ABŞ-ın yeni iqtisadi bir guc kimi çıxması, İspan Ameri-
kasının (Braziliya, Argentina, Uruqvay) iqtisadi balansları İngiltərənin maraqları əleyhinə 
dəyişməsi, Osmanlı və Qacar İranında rəqabət gücü bir çox dövlətlərin mübarizə aparması, Çin və 
Afrikada çox sayda gücün öz mənfəətləri hesabına siyasi təsirlərini artırmaları Britaniyanı dərindən 
sarsıtdı.Xüsusilə də Almaniya, Fransa və İtaliya kimi milli iqtisadi siyasətlərə sahib ölkələrin 
İngiltərənin iqtisadi maraqlarını təhdid edən siyasəti dünyanın siyasi xəritəsini yenidən paylaşmaq 
ehtiyacını yaratdı.Vəziyyət o dərəcəyə çatdı ki, Afrikada heç bir iqtisadi gəlir olmayan çöllərin, 
səhraların belə bölüşdürülməsi uğrunda kəskin mübarizə başladı. Sadəcə İngiltərəyə qarşı deyil, 
digər güclər arasında da gedən mübarizə 1815-ci il Napolion hökmranlığı sonrası yaranan balansları 
dəyişməyə məcbur edirdi.1898-ci ildə cərəyan edən ABŞ-İspaniya müharibəsi bu iki güc arasında 
Atlantik okeanda balansları dəyişməklə qalmadı, digər dövlətlərin də maraq istiqamətlərini 
dəyişdirdi. Cənubi- Şərqi Asiyada Hollandiya, Konqoda Belçika ilə üzləşən İngiltərə özünün iqtisa-
di planeti olaraq gördüyü dünyada təkləndiyini hiss etməyə başladı. Bu mənada XIX əsrin axırların-
da nə qədər güclü olsalar da dövlətlər ittifaq anlayışları içinə sürüklənməyə başladılar. 
İngiltərə hələ XVI əsrin sonlarında Cənub-Şərqi Asiya və Uzaq Şərqin zəngin ölkələrinə sox-
ulmağa çalışmaq, xüsusilə də Afrika və Ərəbistan sahillərində möhkəmlənməyə başlamışdı. 1588-ci 
ildə T.Kavandiş, 1591-ci ildə kapitan Kendel, 1593-cü ildə C.Lankaster Müqəddəs Yelena Adasına 
gəldilər. 1612-ci ildə Ost-Hind şirkətinin gəmiləri ilk dəfə adada göründülər. Eyni tarixdə İngiltərə 
Madaqasqarda da özünə yer tapmağa başladı [8, s.151].
Təqribən 2-3 əsrlik dövrdə İnigiltərə mərhələli şəkildə dünyanın ağası halına gəlmiş, ancaq 
1890-cı ildə onu yeni rəqibləri küncə sıxışdırmağa başlamışdılar. Erix Hobsbavmın qeyd etdiyi 
kimi, burada 1860-cı ildən sonra dünya kapitalizminin sürətlə şəkil və forma dəyişdirməsinin də 
təsirləri böyükdür. Belə ki, XIX əsrin axırları, XX əsrin əvvəllərində dünya kapitalizmi 1860-cı 
illərin kapitalist anlayışından açıq şəkildə fərqli idi. “Dünya artıq özlərini bir-birinə qarşı qoruyan 
çox sayda milli iqtisadiyyatlardan meydana gəlirdi”. Kapitalist bir cəmiyyətdə siyasət və iqtisadiy-
yatı bir-birindən ayırmaq çətin olduğundan 1880-ci ildən etibarən Avropanın kapitalist kimliyində 
meydana gələn dəyişmənin dünya səviyyəsində təsir yaratdığını qeyd etməliyik [9, s.81]. 
Almaniyanın yaratdığı təhdid artıq 1890-cı illərin İngiltərəsində açıq bir dillər “Günəş imper-
iyasınınn sonu” şəklində təbliğat kampaniyasının aparılmasına səbəb olmuşdu. 
Beləliklə, Birinci Dünya müharibəsinə yol açacaq böhran kapitalist münasibətlər sisteminin 
yaratdığı böhran olmaqla yanaşı, Avropa dövlətlərinin dünyanı “dostca” paylaşmaq istəməməsindən 
irəli gəlirdi. İngiltərə özünün dünya siyasətini hər zaman öz mənfəətləri hesabına təyin etmək istədiyi 
üçün bu dostluğun yaranması çox çətin idi. Buna görə də, XIX sonu və XXəsrin əvvəlirndə böyük 
dövlətlər dostluq yerinə ittifaqları, yəni bəzi dövlətlər öz aralarında dostluqları üstün tuturdular.