Gənc tədqiqatçıların respublika elmi-praktik konfransının materialları

ƏMƏK İNTİZAMININ SOSİAL NƏZARƏT VASİTƏSİLƏ MÖHKƏMLƏNDİRİLMƏSİ
Əliyeva AydanNurəddin q.

BDU-nun II kurs magistrantı

[e-mail]
Sosial nəzarət vasitəsi­lə insanların qarşılıqlı əlaqələri uzlaşdırılır, ictimai sistemdə ahəngdarlıq təmiıı edilir. Nəticə etibarilə insanların əksə­riyyəti, eləcə də sosial qrupun hər bir üzvü etdiyi hərəkət və davranışa görə onu nə gözləyə biləcəyini qabaqcadan bilir, dərk edir [1, s.71].

Sosial qrupun hər bir üzvü mövcud situasiyada digər şəxslər tərəfindən başa düşülmək üçün özünü necə aparmaq lazım olduğunu, davranışının müqabilində ona gö­stəriləcək reaksiyanı anlayır.

Kollektiv səviyyəsində sosial nəzarətin kim tərəfindən həyata keçirilməsindən asılı olaraq, onun aşağıdakı növlə­rini ayırd edirlər [3, s.102]:

1. 
   İnzibati sosial nəzarət. Bu nəzarət növünün həyata keçirilməsi üçün yuxarı təşkilat müəssisənin və onun bölmələri­nin rəhbərlərinin müvafiq səlahiyyət dairəsini müəyyən edir. İn­zibati nəzarət əvvəlcədən yazılmış, qanunlaşdırılmış prosedura olub, mövcud hüquqi-normativ sənədlərə əsaslanır. Bu halda dəqiq qeyd olunmuş təsir vasitələrindən istifadə olunur.
   
2. 
   İctimai təşkilatların nəzarəti. Bunu həmkarlar ittifa­qı, ictimai kadrlar şöbəsi, müxtəlif təyinatlı komissiyalar (ictimai təşkilatlar tərəfindən təşkil edilən) həyata keçirir.
   
3. 
   Qrup sosial nəzarəti. Sosial nəzarətin bu növü kol­lektivin bir qrupunun işçilərə təsirini nəzərdə tutur. Qrup sosial nəzarətinin iki cəhətini fərqləndirmək lazımdır: rəsmi və qeyri-rəsmi (sosial-psixoloji). Rəsmi növə əmok kollek­tivlərinin iclasları, istehsalat müşavirələri və s. aiddir. Nəza­rətin qeyri-rəsmi növü davranışa kollektiv üzvlərinin qarşı­lıqlı münasibətini əks etdirir. Bura işçinin hərəkətini bəyən­mək, yaxud onunla əlaqədə olmaqdan imtina etmək, dostluq münasibətlərində olmaq və s. aiddir. Qeyd etmək la­zımdır ki, kollektivə qeyri-formal nəzarət növü ilə daha yox təsir etmək olur, nəinki nəzarətin inzibati növü ilə.
   
4. 
   Öz-özünə nəzarət.Burada işçinin özünün öz davra­nışına nəzarət etməsi nəzərdə tutulur.
   

Öz-özünə nəzarət işçinin cəmiyyətdə və kollektivdə qə­bul olunmuş davranış dəyərlərinin və normalarının mənim­sənilməsi ilə əlaqədardır. Fərdi dəyərlər və normaların ümumkollektiv dəyər və normalarına uyğun gəldikdə özünə nəzarət daha təsirli olur. Bununla yanaşı, işçinin şüur səviy­yəsi yüksəldikcə borc hissinə, peşə şərəfinə, vicdanına əsasla­nan özünə nəzarətin əhəmiyyəti daha da artır. Xarici nəzarə­tin özünə nəzarətlə əlaqələndirilməsi təsiretmənin daha səmə­rəli formasıdır. Bu çevik qrafik işinə keçməyə şərait yaradır. Bu halda işçinin təqsiri üzündən növbədaxili iş vaxtı itkiləri ləğv edilir, işə gecikmək və işdən vaxtından əvvəl getmək halları aradan qaldırılır. İnzibati qaydada icazə ilə iş vaxtı itkiləri kəskin surətdə azalır. Qrup nəzarətinin və özünənəzarətin rolunun artması kollektivin və işçinin əməyin son nə­ticəsinə məsuliyyətini yüksəldir. Burada məsuliyyət özünə nə­zarətin vasitəsi kimi çıxış edir.

Sosial nəzarətin subyekti kimi ilkin əmək kollektivlərinin və işçinin özünün rolunun güclən­məsi onların səlahiyyətlərinin, hüquq və vəzifələrinin geniş­ləndirilməsinə kömək edir ki, bu da praktik cəhətdən əmək fəaliyyətinin səmərəli şəkildə həyata keçirilməsinə imkan verir. Sosial nəzarətdə iştirak etmək sayəsində kollektiv və onun hər bir işçisi məsuliyyət subyekti olur, yəni hüquqi, iqtisadi və mənəvi subyekti olur.

Əmək sferasında sosial nəzarət mexanizmi üç əsas komponentdən ibarətdir:

1. 
   Fəaltiyyətin plan və qiymətləndirmə göstəriciləri.
   
2. 
   Sosial norma - davranış normaları.
   
3. 
   Sanksiya.
   

Bunlar hər bir işçinin və qrupun davranışına fəal təsir vasitəsidir. Sahənin, idarənin, müəssisənin və ayrı-ayrı işçi­lərin işinin planlaşmasında, uçotunda və fəaliyyət nəticələ­rinin qiymətləndirilməsində müxtəlif göstəricilərdən istifadə olunur. Məsələn, bunlara kəmiyyət və keyfiyyət, mütləq və nisbi, natural və dəyər göstəriciləri aiddir.

Plan və qiymətləndirmə göstəriciləri əmək prosesi işti­rakçılarının qarşılıqlı münasibətlərinin xarakterinə və əmək fəallığına səmərəli təsiretmə imkanlarına malikdir [4, s.186]. Fəaliyyətin bu göstəriciləri qiymətləndirmə funksiyalarını yerinə yetirir. Onlar işçinin və kollektivin əmək fəaliyyətinin əsas meyarı kimi çıxış edir. Əmək davranışına əməyin nəticələrini əks etdirən kompleks göstəricilər təsir edir. Bu göstəricilərə aiddir:

1. 
   verilmiş tapşırıqların yerinə yetirilməsi;
   
2. 
   əvvəlki dövrə nisbətən artım;
   
3. 
   müxtəlif kateqoriyalı işçilərin mükafatlandırılması;
   
4. 
   sağlam bəhsləşmənin təşkilində istifadə olunan göstəricilər.
   

Əgər göstəricilər düzgün seçilərsə, bu halda ayrı-ayrı işçilərin, kollektivin və cəmiyyətin mənafelərinin ahəngdar­lığı təmin edilər.

Hazırda təsərrüfatın ayrı-ayrı sahələrində istehsalat birlikləri və müəssisələr üçün norma və normativlərin, gös­təricilər sisteminin təkmilləşdirilməsi davam edir. Minimum məsrəflərlə maksimum nəticələr əldə olunmasını stimullaş­dıran göstəricilərin tətbiqi getdikcə genişlənir.

Plan göstəricilərinin miqdarnın qismən azaldılması ilə yanaşı yeni göstəricilərin tətbiqi ayrı-ayrı işçilərlə cəmiyyə­tin mənafeyini daha sıx əlaqələndirməyə kömək edir. Bu halda istehlakçının istehsalçıya fəal təsiri aşkara çıxır, isteh­lakçının sosial nəzarət subyekti olmaqda rolu güclənir. Bununla yanaşı işçilər tədricən kollektivdə və cəmiyyətdə öz vəziyyətlərini başqalarının vəziyyətləri ilə tutuşdurur, mü­qayisə edir və nəticədə sosial bəhsləşmə güclənir.
Ədəbiyyat

1. 
   Abutalıbov R., Məmmədov S., Quliyev S. İdarəetmənin əsasları. Bakı, 2014, 222 s.
   
2. 
   Ələkbərov Ə., İbrahimov F. Menecment. Bakı, 2004, 468 s.
   
3. 
   İdarəetmənin əsasları. Bakı, 2009, 144 s.
   
4. 
   Quliyev T. Menecmentin əsasları. Bakı, 2006, 591 s.
   
5. 
   Веснин В.Р. Стратегическое управление / Учебник. М., 2004, 328 с.