Gənc tədqiqatçıların respublika elmi-praktik konfransının materialları

ASUDƏVAXTINSOSİOLOGİYASI: BƏZİQEYDLƏR
dos.FazilVahidov

BDU-nunSosiologiyakafedrası
1.İşdənkənarvaxtınstrukturundaqeydbaşlıcaelementiayırdetməkmümkündür: a) istehsaldakıişləəlaqədarvaxt – işəgetmək, işdənqayıtmaq, işdənəvvəlvəsonramüxtəlifvaxtməsrəfləribuqəbildəndir; b) evəməyinəvəözünəxidmətəsərfolunanvaxt – buvaxthəmşəxsievtəsərrüfatındakeçənmüddətdir, həmdəkommunal – məişətmüəssisələrinin, habelədigərqurumlarınxidmətlərindənistifadəetməkləbağlıdır; c) fiziolojitələbatların (yuxu, yemək) ödənilməsinəsərfolunanvaxt; ç) asudəvaxt.

2. Asudəvaxthəmhərbiradamüçün, həmdəbütövlükdəcəmiyyətüçünçoxəhəmiyyətlisərvətdir. O, birsıramühümfəaliyyətnövlərininyerinəyetirilməsindəəvəzolunmazmənakəsbedir. «Asudəvaxthərbirinsanın, ailəninvəcəmiyyətinspesifikqeryi-maddisərvətformasıdır. Busərvət «istehsalolunur» (maddiistehsalsferasındakıəməklə), siniflərvəəhalininsosialqruplarıarasında (iqtisadiqanunlarauyğunolaraq) bölüşdürülürvəinsanlarınmüvafiqtələbatlarınınödənilməsinəyönəlmişfəaliyyətigedişindəistehlakolunur (istifadəedilir)». Onagörədə «hərcürdigərdəyərformasıkimiasudəvaxtdaonunbölüşdürülməsivəistifadəedilməsiüzərindədaiminəzarətvəuçotamöhtacdır» (Российскаясоциологическаяэнциклопедия. М.: 1998, с.79).

3. Asudəvaxtınnəqədərəhəmiyyətliməsələolmasınıondangörməkolarki, 1959-cuildəUNESKO-nunnəzdindəasudəvaxtınsosialproblemləriniöyrənməküzrəbeynəlxalqqrupyaradılmışdır. Bu, asudəvaxtproblemlərinindahadərindən, dahahərtərəfliöyrənilməsinə, müvafiqtövsiyələrişlənibhazırlanmasınaköməketmişdir. Araşdırmalargöstərirki, asudəvaxtıntəşkilininkommerasiyatərəfidəvardır, lakino, şəxsiyyətininkişafıvəöznailiyyətləriniartırmasıbaxımındandiqqətidahaçoxcəlbetməlidir. Mühümsərvətolanasudəvaxtınmahiyyətitəkcəonunqədəri, müddətiiləyox, həmdəməzmunu, ondannecəistifadəolunması, buistifadəninhansıfaydagətirməsiiləmüəyyənedilir.

4.Asudəvaxtınsosiologiyasıcəmiyyətinhəyatfəaliyyətininşəraitvəformalarınıntədqiqindəmühümistiqamətdir. Asudəvaxtfəaliyyətindətəkcəməhsuldarəməkqabiliyyətlərininbərpasıbaşvermir, həmdəinsanınşəxsiyyətkeyfiyyətlərinininkişafı, həyattəcrübəsininnəsildən-nəsləötürülməsibaşverir, sosialcəhətdənəhəmiyyətlolandigərfunksiyalarhəyatakeçirilir. Yerigəlmişkən, qeydedəkki, asudəvaxtınsosial-iqtsiadimahiyyətiməhzonunfunksiyalarındabarizşəkildətəzahüredir. Onunəsasfunksiyalarıqismindəadətənaşağıdakılarqeydolunur: 1) istirahət, sərfedilmişfizikivəzehniqüvvələrin, qaibilyyətlərinbərpası; 2) fizikivəzehniqüvvələrin, qaibiyyətlərininkişafı; 3) əyləncəvəünsiyyət. Nəzərəalınmalıdırki, eynibirfəaliyyətnövüiləbiryox, birneçəfunksiyareallaşabilər (məsələn, mütaliəhəmistirahət, həməyləncəolabilər, həmdəmədəniinkişafaköməkedəbilər).

5. Əhalininmədənisəviyyəsininyüksəldilməsinəyönəldilmişmaddi, maliyyə, əməkməsrəflərininsəmərəliliyiadamlarınasudəvaxtdakımüxtəlifməşğələnövlərinəqoşulması, keçmişinmədəniirsinimənimsəməsi, müasirmədəniyaradıcılığıqdaiştiraketməsi, mədənifəaliyyətinkeyfiyyətxarakteristikalarıiləvədigərgöstəricilərləmüəyyənolunur.

Asudəvaxtdamədənifəaliyyətinsosiolojibaxımdanöyrənilməsindəəsasənkəmiyyətgöstəricilərindənistifadəolunur. Belətədqiqatlardaasudəvaxtdamüxitəlifsosialqruplarınmədəniməşğələlərəolantələbatları, həmintələbatlarayönümləri, pulməsrəfləri, işdənkənarvəasudəvaxtınkeçirilməsiüsulundanrazılıq, məişətdəmədəniistifadəpredmetləriilətəminatınsəviyyəsi, mədənifəaliyyətinvəyönümlərin, bütövlükdəmədənifəallığıntipləriözəksinitapır. Göründüyükimi, bucürgöstəricilərsistemidahaçoxempirikyanaşmahüdudlarınıəhatəedir, onlarınsosialməzmunuvənəticələribarəsindəkifayətqədəraydıntəsəvvüryaratmır. Onagörədəadisosiomədənifəaliyyətingöstəricilərkompleksiniyaratmaqolduqcaaktualvəzifədir. Bukompleksmədəniinkişafınstatistik, predmetxarakteristikalarıiləyanaşı, sosiomədənifəaliyyətinsosialtərəflərininvəhəminfəaliyyətinhəyatakeçirildiyişəraitvəamilləriözündəbirləşdirməlidir. Sosialmomentləradətənbeləfəaliyyətinmənəvi, subyektiv (məs., sərvətyönümləri, mənafelər, tələbatlar, motivlərvəs.) tərəfiiləobyektiv, fəaliyyət (davranışfaktları) tərəfininvəhdətindəifadəolunur.

6. Asudəvaxtdamədənifəaliyyətinsosiolojitədqiqibirsırametodolojiprinsiplərəəsaslanır:

1.Sosiomədənifəaliyyətinpredmet, maddişəraitinivəsubyektivmüqəddəmşərtləri, yönümləri, motivlərivəs. birsistemhalındanəzərdənkeçirilməlidir. Buhaldaasudəvaxtdavranışnınüsulvəformalarınıseçməkdəkonkrettərəfaparıcı, müəyyənediciolabilər.

2.Sosiomədənifəaliyyət, onunxarakterivəməzmunueləgöstəricilərsistemindəifadəolunmalıdırki, o, həminfəaliyyətinhəmbütövlüyünü (məs, yaradıcıvəqeyri-yaradıcıxarakterini), həmdəayrı-ayrıtərəflərinivəkomponentlərini (məs. televiziyaverilişlərinəbaxmağıntezliyi, fərdikitabxananıntematikistiqamətivəs.) əksetdirsin, başqasözlə, fəaliyyətinhəmümumi, həmdəkonkretxarakteristikasıveriləbilsin.

7. Sosiolojimetodlartəkcəadamlarınasudəvaxtdakıfaktiksosiomədənidavranışıhaqqındadeyil, həmdəmədəniməşğələlərinsubyektivilkinşərtlərihaqqındatəsəvvüryaratmağaimkanverir. Bunlarıniçərisindədahaçoxmədəniməşğələlərəistiqamətlənmək, asudəvaxtınkeçirilməsindənrazıqalıb-qalmamaq, asudəvaxtfəaliyyətinimotivləşdirməkvəs. fərqləndirirlər.

İnsanlarınmədənifəaliyyətinəsasformalarındaiştirakıgenişləndirməyəistiqamətlənməsiiləbunlardafaktikiiştirakınımüqayisəetsək, ondamüvafiqgöstəricilərdəuyğunsuzluqolduğunugörəcəyik. Buonugöstərirki, adamlarınsosial-mədəniməşğələlərəistiqamətlənməsimüxtəlifsəbəblərüzündəntamhəcmdərealşlaşabilmir.

Sosiomədənifəaliyyətinkonkretformalarındaiştirakıgenişləndirməkyönümüiləbunlardafaktikiştirakarasındakıziddiyyətlərbusferanınsosialinkişafınındaxilimənbəyinitəşkiledir. Qeydedilməlidirki, bunlarıyalnızsosiologiyanınmetodlarıilədahaəsaslışəkildəaşkaraçıxarmaqmümkündür.

Asudəvaxtdamədənifəaliyyətinəsosiolojitədqiqininmühümistiqamətlərindənbirihəminfəaliyyətinbaşverdiyiobyektivmaddişəraitintəhlilidir. Adətənburayaregiondamədəniinfrastrukturuninkişafsəviyyəsini, mədənixidmətinmüxtəlifnövlərininmüyəssərliyini, mədənitəyinatlıpredmetləriaidedirlər. Bubarədəsosiolojimetodlarlayanaşı, rəsmistatistikadandaxeyliinformasiyaəldəetməkolar. Lakinmədənifəaliyyətinxüsusiobyektivmaddişəraiti (ailəninmədəniməşğələlərləbağlıməsrəfləri, mədənitəyinatlıpredmetlərətəminatsəviyyəsi) barəsindəsosiolojimetodlarıntətbiqiimkanlarıdahagenişdir. Aydınməsələdirki, bucəhəttəkcəmədəniinkişaflabağlıməsələdeyildir: rifah, maddiimkanlardanəzərəalınmalıdır.

9. Asudəvaxtdamədənifəallığıntipologiyasımaraqlıməsələlərdənbiridir. Ənsadəformadatipologiyanıasudəvaxtdamədəniməşğələlərinvəonlaramünasibətinkəsişməsiformasındaaparmaqolar. Asudəvaxtbaxımındanmədənifəaliyyətinminimumdördtipimövcuddur:

Birincitipistirahətinmüasirformalarındaiştiraketməkləvəbuiştirakıgenişləndirməyəistiqamətgötürməkləsəciyyələnir. Müvafiqobyektivmaddişəraityaradılacağıtəqdirdəbutipşəxsiyyətinsosialinkişafınaköməkgöstərməkbaxımındandahaperspektivlidir.

İkincitipmədəniistirahətinmüasirformalarındaiştiraketməklə, lakionugenişləndirməkistiqamətininolmamasıiləsəciyyələnir. Butipinnümayəndələrimədənifəaliyyətdəbirqaydaolaraq, müxtəliftəsadüfisəbəblərəgörə, daxilisövqetməolmaqdaniştirakedirlər.

Üçüncütipmədəniistirahətinmüasirformalarındaiştiraketməməklə, lakinbeləiştirakaistiqamətgötürməkləsəciyyələnir. Butipbaşqasosialproblemiüzəçıxarır. Həminproblemməişətinnizamsızlıqsəviyyəsi, evişlərininhəcmiiləbağlıdırvəənəvvəlişdənkənarvaxtınıfərdiəməkfəaliyyətinə, yaxudməişətdəzəruriolanməşğələlərəsərfedənşəxslərüçünxarakterikdir.

Dördüncütipmədəniistirahətinmüasirformalarındaiştiraketməməkləvəbunlardaiştirakaistiqaməitlənməninolmamasıiləsəciyyələnir. ButipkifayətqədərmürəkkəbproblemləriehtivaedirOnagörədəbutipdənolanadamlarınmüasirmədəniyyətformalarınacəlbolunmasıüçünonlarınsosialxarakteristikalarınınkonkret, hərtərəflitəhlililazımdır.