«gender və TƏHSİL: İnsan və CƏMİYYƏT»

Dildə və kommunikasiyada gender amili
Müxtəlif təbəqə, vəzifə, peşə, yaş və jinslərə eyni zamanda xidmət göstərən ən möhtəşəm, ən möjüzəli, yeganə ünsiyyət vasitəsi dildir. Əlbəttə, bu jür fikri leksikası zəngin olmayan dillər haqqında demək olmaz. Düzdür, belədə istər Afrika tayfaları, istərsə Amerika hünduları sözlə də olmasa, digər vasitələrlə – jest, mimika və s. işarəvi yollarla öz fikirlərini çatdırmağa nail olurlar. Şübhəsiz ki, söz qüdrətli silahdır. O olmadıqda mürəkkəb anlayışlara yollar bağlanır. Elə dillər var ki, onun leksik omonimliyini ton tənzimləyir və eyni kök, məsələn, amorf Çin dilində 4 tona – adi, enən, qalxan, enib-qalxan tona görə müxtəlif mənalar daşıyır. Flektiv ərəb dilində kök samitlərin müxtəlif qəliblərə düşməsi külli miqdarda söz yaradır. İltisaqi Azərbayjan dili dünyada ən zəngin dillər sırasında duraraq, səsləniş və imkanlarına görə türk dillərinin tajı hesab olunur. İtaliyada ali musiqi təhsili almış böyük mügənnimiz Bülbül Aşıqların 11 qurultayında (1938) bir sıra rus musiqi nəzəriyyəçilərinin fikrini də əsas tutub qeyd etmişdir ki, doğma dilimiz vokal – opera sənəti üçün hədsiz uyğun gələn italyan dilindən heç də geri qalmayaraq, hətta onu özünəməxsus sait çoxluğu və spesifikliyinə görə üstələyən ən melodik dillərdəndir.

Azərbaycan dilinə hər bir klassiki, hər cür sahənin fikir dahisini çevirmək mümkündür. Çünki dilimizdəki həm leksik imkanlar, həmçinin poetik-üslubi çalarlar əcnəbi dildəki fikirləri, demək olar ki, əslinə yaxın, və ya eyni ilə tərcümə etməyə yol verir.

Dildəki imkanlar, onun leksikası çiy material, bir növ, istifadəsiz rəng palitrasını, çalınmamış alət klaviaturasını xatırladır. Qəlbləri istənilən səmtdə riqqətə gətirmək üçün bu rənglərdən, səslərdən məharətlə istifadə etmək olar (lazımdır!).

Eyni zamanda dil elə sistemli bir materialdır ki, ondan varlı da, kasıb da, vəzifəli də, vəzifəsiz də, uşaq da, böyük də, və nəhayət, kişi də, qadın da öz mövqeyindən, öz aləmindən çıxış edə bilər.

Dildə qadın və kişi nitqinə gəldikdə isə, çox maraqlı faktlarla üzləşmiş oluruq. Bu məsələyə gəlməzdən qabaq dillərdə cins kateqoriyasına toxunduqda, ya ərəb dilindəki kimi kişi, qadın, ya da rus dilindəki kimi 3 cinslə – kişi, qadın və orta cinslə rastlaşırıq. Lakin ingilis, fars, bir sıra Qafqaz dillərində olduğu kimi, ümumilikdə türk dillərində, həmçinin Azərbaycan dilində qrammatik cins kateqoriyası yoxdur. Cins kateqoriyasının olmaması heç də onu göstərmir ki, danışıqda anlaşılmazlıq yaranır. Sadəcə, qıza, qadına işarə etdikdə əlavə olaraq «o» işarə əvəzliyindən sonra «qız», «qadın», «xanım» sözlərindən istifadə olunur. Qeyd edək ki, kişiyə isə belə işarə nadir halda olur, yəni «o» (şəxs əvəzliyi!) deməklə kifayətlənilir. Deməli, kişi cinsinə bir qədər üstünlük verilir. Bir çox dillərdə özünəməxsus «ADAM» dedikdə, ilkin mənasına görə «kişi» nəzərdə tutulur. Məs.: ingilis dilində «mən» «kişi = adam», fars dilində də «mərd» «kişi = adam», türk dilində isə bir qədər tərsinə olaraq, «kişi» «adam», deməkdir. O da maraqlıdır ki, biz «mərd adam» dedikdə, əslində «kişi adam» deyirik.

Nadir halda ya sözə qarşılıq tapmaq olmur, ya da başqa bir söz ağırlığı öz üzərinə çəkərək omonimləşir. Məs.: rus dilində «malğçik – devoçka», «sın – doçğ» olduğu halda, Azərbaycan dilində «oğlan – qız» və «oğul – qız» işlənir. Göründüyü kimi, «qız» həm cinsə, həm də övlada işarədir. Yaxud yenə rus dilində həm oğlanın, həm də qızın ata-anası tam fərqli sözlərlə verilir: «testğ – tёha» oğlanın, «svёkr – svekrovğ» qızın ata-anasıdır. Azərbaycan, o cümlədən türk dilində oğlan-qız tərəfinin valideynlərinə fərq qoymadan «qayınata və qayınana» sözləri işlənir. Maraqlıdır ki, nitq etiketlərini tam nəzərə alan fars dilində bu anlayışlar «pedərşouhər – madərşouhər», «pedərzən - madərzən», yəni «ərin atası- «ərin anası», «arvadın atası – arvadın anası» kimi verilir. Azərbaycan dilində isə kişi-qadına etik qadağa – tabu qoyularaq, hər iki cinsin mövqeyindən «qayınata, qayınana» işlədilir. Həmçinin qarşılıqlı qadağa hər iki tərəfin bir-birini başqalarına təqdim etməsində də aydınca görünür: qadın «uşaqların atası» - «həyat yoldaşım» - «evin ağası» - «o», «oğlunuz», kişi isə «uşaqların anası» - «həyat yoldaşım», «qızın(ız)» deyir. Nadir halda bəzi dialektlərimizdə kişi sərbəst olaraq, «arvadağa», hətta «arvadım» işlədir.

Digər qohum-əqrəbaya gəldikdə isə, rus dilində kişi-qadın tərəfə fərq qoyulmadan Azərbaycan dilindəki «əmi – dayı» «dədə», «bibi – xala» «tёtə» olur.

Bioloji-fizioloji baxımdan fərqli olan qadın və kişilər həm psixoloji , həm də məntiqi cəhətdən – fikir tərzi, ümumiləşdirmə və assosiasiyalarına görə nəzərəçarpacaq dərəcədə müxtəlifdirlər. Psixologiyada sol yarımkürə – Çin fəlsəfəsinə istinadən kişi başlanğıclı olub, «yan» adlanır – məntiqi, mexaniki nitqi tənzimləyir, sağ yarımkürə isə – qadın başlanğıcı ilə bağlı olub, «in» adlanır – fantaziya, yaradıcılıq, duyğu, emosional mərkəzləri idarə edir. Kişidə sol yarımkürə daha üstün – dominant olub, abstrakt təfəkkürə, qadında isə sağ yarımkürə inkişaflı olub, konkret düşüncəyə meyllidir. Sağ yarımkürənin idarə etdiyi nitq qadın ifasında emosionallaşır. Sanki həmahənglik yaransın deyə, Allah bu iki cinsi naqisliklər cəhətdən bir-birini tamamlamaq üçün yaradıb. Kişinin duyğu aləmi nə qədər səthidirsə,qadın bu baxımdan hədsiz həssasdır. Əqli ümumiləşdirmələr yönündən kişi daha məntiqli, yaradıcıdır. Dini istinadlara görə, dilin yaradıcısı məhz kişidir, onun yaratdığının məharətli, təsirli ifaçısı isə qadındır.

Təsviri yanaşma, sosioloji sorğu və əldə olunan nəzəri materiallar təsdiq edir ki, qadın nitqi, doğrudan da, kişi nitqindən xeyli emosionaldır. Buna səbəb qadının daha duyumlu, ekstrasensor qabiliyyətli – öncəgörümlü, intuitiv məxluq olmasıdır. Məhz qadın qada-bəlaları öncədən duyub xəbərdarlıq edir. Kişi isə bunun müqabilində daha duyumsuz, ötkəm, məğrur, öz məntiqinin qulu kimi görünür ki, bu da onu inadkar edir. Lakin təəssüf doğuranı odur ki, «Qadın məsləhətinə qulaq as və tam onun əksini et» fikri Şərq dünyasından qırmızı xətlə keçir. Ümumiyyətlə, qadına münasibət hələ dini kitablardan tutmuş ya mənfi, ya da ikilidir. Məs.: Əhdi-Ətiqdə Adəm Allahın iradəsi ilə yaranmış düşüncəli məxluqdur. O darıxmasın deyə, Allah onun qabırğasından Həvvanı yaradır. Yəni belə başlanğıc artıq kişi cinsinə üstünlük verir. Adəmin cənnətdən qovulması Həvvanın hisslərə qapılıb onu Şeytanın dediklərinə əməl etdirməsindən irəli gəlir. Diimizdə mənfi mənada işlənən «qabırğa»,yəni «kənək, öz bildiyini edən, sözə baxmayan», təəsüf ki, Həvvanın timsalında qadına işarə ilə bağlıdır. (Və ya Həvvanın = qadının şeytan əməlinə uyduğunu qeyd edən və əcdadının cənnətdən qovulmasına görə acıqlı olan kişilər (bəzənsə qadınlar) «Qadın şeytan əməlidir», «Qadın şeytandır», «Qadın yıxan evi fələk də yıxa bilməz» deyirlər. Qadından başqa şeytanın felinə uşaq – saf hissli məxluq, əyyaş və ruhi xəstə kimi ağlıçaşmışlar düşə bilər. Odur ki uşaq üçün də deyilir: «Uşaq şeytandır» və ya «Şeytan uşaqdır», «Şeytan balası»). Amma digər tərəfdən, ana səviyyəsində artıq belə bir fikir – «Cənnət anaların ayağının altındadır» (Məhəmməd peyğəmbər) bütün Şərq üçün hakimdir. Ümumiyyətlə, qız, qadınlarımızı tərif edən atalar sözlərimiz, yazılı bədii nümunələrimiz, hikmətli sözlərimiz az deyil: «Qızı verərsən, özünə oğul qazanarsan», «Ana ürəyi – dağ çiçəyi» (Kitabi-Dədə Qorqud»), «Qadın mələkdir», «Qadın gözəllikdir», «Qadın ilk-öncə bəşəriyyətin qoruqçusudur» (belə münasibət poeziya və nəsrimizdə çox işlənir) və s.

Türk, Azərbaycan mentalitetinə görə bizi qoynunda bəsləyən, heç bir nemətini əsirgəməyən torpağımız, ocağımız, yurd-yuva-el-obamız, bir sözlə, vətənimiz ANA Vətən adlanır. Şirin ANA südündən qidalanmış balalarımızın ilk şirin mənəviyyat dili ANA dili-dir. Andlarımızda «Anam(ın) (əziz) canı (üçün)», « Anamın başına and olsun!», «Anamın ruhu haqqı» işlədirik. Yaxud «Ana haqqı – Tanrı haqqı («Kitabi-Dədə Qorqud»), «Ananın haqqını tapdalamaq olmaz», «Ana haqqını itirənin gözü kor olar («Ana haqqını itirən gün görməz») kimi ifadələr vardır.

Yaxud peşmançılığa, zülmə işarə kimi «Anadan əmdiyim süd burnumdan gəldi» deyirlər. Qıza, anaya münasibətdə toxunulmazlıq, müqəddəslik xalqımızın mənəviyyatının önəmli tərəfini təşkil etdiyi üçün «Qıza, qadına əl qaldırmaq kişilikdən deyil» və ya «Anasına əl qaldırandan nə gözləmək olar?» ifadəsi hər şeyi aydınca anladır.

Həmçinin türk dünyasının ulu diyarı Azərbaycanda qız, qadına formal deyil, həqiqi, qeyrətli münasibət kiçik planda «Qız (qadın) yanında söyüş söymək, artıq hərəkət etmək olmaz» fikrindən savayı, böyük planda «Qadın örpəyini tapdalayıb-keçmək olmaz!» fikri xalqımızın ərənləri üçün böyük Çin səddidir. Qarabağda təcavüzkarlığın ilk qığılcımları zamanı xalqımızın əliyalın oğulları başdan-ayağa silahdı ermənilərin üstünə gedərkən ilk növbədə böyükürəkli ANA olan Xuraman Abbasovanın ayaq altına atdığı örpək heç kəs tərəfindən tapdalanmadı. Bu hərəkətdən heyrətə gəlmiş müxtəlif millətlərin nümayəndələri arasında rus şairi Y. Yevtuşenko da var idi. O bu münasibətlə örpəyə şer həsr edib yazmışdı ki, kaş bütün ölkələrin mərd kişilərinin qarşısına onları dəhşətlərdən, müharibələrdən çəkindirmək üçün örpək atmaq mümkün olaydı.

Dilimizdə sözlərin bir qismi semantikasına görə eşidilən kimi assosiativ cinslənir. Məs.: «igid, coşqun, ağciyər, ovlamaq» kimi sözlər ilk qavrayışda kişiyə xas sözlərdir; «gözəl, zərif, nazlı, doğmaq» qadınlara xasdır. (Maraqlıdır ki, rus dilində assosiativ yöndən kişilərə aid olan sözlər qrammatik əlamətinə görə – məs.; «voyna» (müharibə, «bomba», «aqqressiə» (təcavüz) qadın cinsindədir. Hətta əgər təbii cins nəzərə alınmasa idi, «mujçina» (kişi), «papa» (ata), «dədə» (əmi, dayı) sözləri də bu baxımdan qadın cinsinə aid olacaqdı). Əlbəttə, müştərək sözlər daha çoxdur. Bəzən qarşılıqlı söz tapmaq olmur. Məs.: «nakişi»yə qadın tərəfdən uyğun söz yoxdur və bu heç mümkün də deyil! Bəzi hallarda isə şərqli təfəkkürü üçün anlaşılmaz olan «alfons» – qadın hesabına yaşayan kişi anlayışı bildirən sırf Azərbaycan və ya ərəb-fars mənşəli söz yoxdur. Bu baxımdan qadın və kişi dilinə görə fərqli olan yapon dili maraqlıdır. Ümumiyyətlə, bu dildə qadın danışıq imkanına və ictimai sayqısına görə aşağı mövqedə durduğu üçün hamı ondan yüksəkdə durur. Bunun nəticəsində zərif , nəcib danışıq forması yaranmışdır. Hətta qadın kişinin dediiyi bir qisim əvəzlik və felləri işlətmək hüququndan məhrumdur; kişidən fərqli olaraq cümlə sonuna xüsusi hissəciklər artırır.

Bu baxımdan türk dünyasının istər ərəb, istərsə farslarla müqayisidə qadına qarşı demokratikliyi, onu islamdan sonra da yaşmalanmağa, çadra altına az meylliliyi dildə də öz əksini tapır. Qadını gözəllik mücəssiməsi kimi verən klassiklərimiz ona dərin sevgi, hörmətlə yanaşmışlar. Türk dünyasında kişilər qadınlara bərabər hüqüq verdiyi üçün onlrar həm məişətdə, həm hərbdə, həm də siyasət və diplomatiyada kişilərdən geri qalmamışlar. Tariximizdə Tomiris, Sara xatun, Natəvan kimi qadınlar nümunədir. Hökmdarlar öz xanımları ilə birlikdə dövlət başçıları və diplomatlarla görüşüb, həyat yoldaşlarını da dövlət işlərinə qoşmuşlar.

Türk dünyasında, xüsusən Azərbaycan mühitində qadınlara münasibətdə demokratiklik, özünə bərabərtutma 2000-ə yaxın müştərək kişi, qadın adlarının olmasından da görünür. Məs.: Arzu, Tərlan, İsmət, Çərkəz, Şövkət, Məhəbbət, İzzət, Əsmət. Hətta: İlqar, Murad, Yaşar, Yalçın, Yavər, Ədalət, Əzəmət və s. Halbuki çox inkişaf etmiş rus dilində bircə dənə də olsun, qarşılıqlı kişi-qadın adı tapmaq olmaz. (Rus dilində əzizləmə – kiçiltmə forması aldıqda 4-5 ad hər iki cinsə xidmət edir; Jenə =Evqeniy – Evqeniə, Saşa =Aleksandr – Aleksandra, Valə = Valentin – Valentina). Zəngin ərəb dilində bu hala tək-tük rast gəlindiyi halda, ingilis dilində, demək olar ki, heç təsadüf olunmur.

Qadınlar üçün azərbaycanlılar deyir: «Adəmi Adəm edən Həvvadır», müasir variantı: «Kişini kişi edən qadındır», «Aslanın erkəyi, dişisi olmaz», «Yüz fərsiz oğüldansa, bir fərli qız yaxşıdır», «Həcəri özündən qoçaq Nəbi» və s.

Kişi cəmiyyətin bel sütunu kimi sarsılmaz, mərd, öz ağlı ilə oturub-duran bir şəxs kimi nəzərdə tutulur. Odur ki onun nitqi istər ton, istərsə söz ifadəsinə görə sərt, təmkinli, az melodik olmalıdır ki, təsir qüvvəsi olsun. Qadınlar isə nitqlərində nəinki qəşəng, mənalı danışmağa, həm də onu melodik bəzəməyə çalışır, həmçinin məzmundan asılı olaraq, gülüş və kədər elementlərindən, müxtəlif prosodik vasitələrdən – temp, fasilə, vurğu, intensivlik və s. istifadə edir. Qadın danışarkən sanki oxuyur. Çünki onun nitqi daha çox melodikaya köklənib. Emosional təbiət qadını məcbur edir ki, o daha çox nida, ədat işlətsin. Nidaları bir neçə dəfə təkrarlamaq, onlardan qabarıq vasitə kimi istifadə etmək, saitləri «dartmaq» – uzatmaq, çox zaman cümlə sonunda emosiyanı bildirmk və «melodik oxumaq» üçün nida işlətmək, samitləri qoşalaşdırmaq, yamsılamalardan çox istifadə etmək yalnız qadınlara xasdır. Məs: ay //ay-yay-yay// a-ya- yay;uf // u-fu-fuf;

oy // oy-yoy-yoy; …… ay, …… uy, ey, iyx; gup-gup, tap-tup, tuup-tup – tuup-tup; «Azzar», «Başşıma xeyir» və s.

Qadın danışığını izləmək üçün bədii ədəbiyyatımıza müraciət edək:

Kamilə: Of, ürəyim tıp-tıp tıppıldayır (S.Rəhman, Toy)

Maral – Ay, ürəyim xarab oldu. (S.Rəhman, Toy)

Həlimə – Bıy, ay Maral bacı… (S.Rəhman, Toy)

Zalxa; - Ətin tökülsün, a kişi (S.Rəhman, Toy)

Zalxa – Ay ağrınızı alım, oqədər pıç-pıç elədiniz ki…kolxozda uşaq əlindən ayaq atmaq olmur. (S.Rəhman, Toy)

Zərifə – Başındakı olan-qalan tükü də mən tökərəm ha, az danış (S.Rəhman, Nişanlı qız)

Zərifə – Ala e, bu da özünü kişilər cərgəsinə qoyur.

(S.Rəhman, Nişanlı qız)

Buy, sən haranın itisən, haraya hürürsən? (V. Babanlı)

Püf, qadam mənə bəxtəvər deyənlərin ürəyinə. (V. Babanlı)

Bir fakt çox maraqlıdır ki, qadın danışığı bəzi leksik fərqlərdən, yəni emotiv-ekspressivlikdən başqa, həmçinin zahiri ifadələrlə də çox fərqlidir. Məs., kişi danışarkən jestlərdən çox istifadə edir. Ancaq mimikasını, yəni üz cizgilərini, göz qaşını oynadıb – tərpətmir, qadın belə imkanı qətiyyən əldən vermir. O istəyir ki, qəşəng danışmaqla yanaşı, həm də gözəl təsir bağışlasın. Deməli, qadınlar, xüsusən qızlar danışa-danışa özünü istədib ürəklərə yol açıb, qarşısındakının inamını qazanmaq istəyirlər. Bu xüsusiyyətinə görə qadın söz, səs və görünüş – ifadə tərzinə görə çox güclü, təsirli məxluqdur. Teatr tamaşalarında, kinoda, xüsusən pantomimada və səssiz kinoda qadın obrazını yaratmaq kişi obrazından qat-qat çətindir.

Kişilər nitqində, rəsmi söhbətlərə, çox zaman lovğalı sərgüzəştlərə, əyləncəli söhbətlərə tostlara, təriflərə, andlara, şüarçılığa, adi və həmçinin qəzəbli anlarında söyüşlərə meylli olduğu halda, qadınlar adi vəziyyətdə ailə-məişət, övlad haqqında söhbətlərə, qeybətə, yamanlamalara, yalvarışlara, alqışa, qəzəbli vaxtda isə qarğış, nifrinə bağlıdırlar.

Kişilər ailə-məişət, övlad, həyat yoldaşı haqqında söhbət aparmağı sevmirlər. Bu da onların üzərində mental tabunun asıldığından xəbər verir. Yəni «Kişi evin sözünü bayırda danışmaz!!!» fikri nəsildən-nəslə ötürülür. Əlbəttə, həmin fikir qadın üçün olsa da, o, emosional varlıq kimi bu qaydanı içdiyi and kimı poza bilir. Kişi və qadın qarşılıqlı olaraq, lənət, yamanlamalardan istifadə etdiyi halda, qürurlu məxluq kimi kişi üçün qarğış etmək qadağası var. Deyirlər ki, kişi qarğış etsə, o, övladı tutar Amma ana qarğışı alqışdır. Belə ki arada ana südü durur, o, qarğışın təsirinə imkan vermir.

Çox zaman qadınlar – analar qara qüvvələrdən, pis gözdən qorunmaq inancına görə balasını və ya çox sevdiyi, xoşladığı adamı öz dili ilə yaman sözlərlə «öldürüb-məhv edir», «şikəst edir» ki, ona «nazik – görünməz» dünyanın qara-qurası tutmasın, həmin adam ziyan çəkməsin. Məs: «Ölmüş nə gözəl oxuyur»; «Başıbatmış yazığın biridir», «Külbaş özünə gün ağlaya bilmir» , «Gözüçıxmış (canıyanmış) yaman ağıllı baladır».

Aşağıda bir neçə qarğış və alqış veririk: «Boynunu yerə soxum»; «Öləsən səni»; «Başın batsın» (qarğış). «Ağ günlü, çörəkli olasan»; «Səni görüm, xoşbəxt olasan»; «Su üzünə həsrət olmayasan»; «Şirininə acı qatılmasın», «Neyləyim, necə eləyim deməyəsən» lqış).

Kişinin söyüşünün əksi olan yalvarışlar əsasən qadın nitqinə daxildir: «Dərdin ürəyimə»; «Evim-eşiyim sənə qurban»; «Gözün çıxçın», «Qadası»; «Boyuna-buxununa qurban»; «Bibin sənə qurban»; «Nənən ölsün». (Maraqlıdır ki, bəzi qarğışlarda 11 şəxsin təkini 1 şəxsin təki ilə əvəz etidikdə yalvarış yaranır: «GözÜN çıxsın – GözÜM çıxsın», «ÖləSƏN qabağımda – ÖlÜM qabağında», «DərdİM ürəyİNə – DərdİN ürəyİMə»).

Qadın dilində frazeologizmlərdən daha çox istifadə olunur, çünki bunlar «yoğrulmuş» – hazır emosional, ekpressiv materialdır: (Elə buna görə kişi frazeologizmlərdən az istifadə edir).

Töhfə – Töhfənin canı da sizə qurban, bağı da, qadası. (M.İbrahimov)

Töhfə – Ala, yerə girəsən elə. (M. İbrahimov)

Fatmanisə – Xoş halımıza, xalqınkılar getdikcə ipək olur, bizimki də köpək. (M.İbrahimov)

Fatmanisə – Ay aralıqda qalmış, mənim gül kimi qızıma ləkə vurma.

Hürü – Danışsana, qoca kaftar. (M. İbrahimov)

Qadın suallardan, təkrardan çox istifadə edir.

O gədəynən də bərk cici-bacı olubsan ? (V. Babanlı)

O, bir oğlan olmuşdu, bir oğlan olmuşdu ki… (Azəri nağılları)

O, buradakı qocalardan da qocadır. (Azəri nağılları)

Əhməd, ay Əhməd. (danışıqdan)

Kişi emotiv olmasın deyə, «Əhməd» xitabı ilə kifayətlənərdi.

Kişinin qadınla müqayisədə dildən bədii-ədəbi material kimi istifadə faizi yüksəkdir.

Şifahi xalq ədəbiyyatına nəzər saldıqda kişi və qadın yaradıcılığı özünü xeyi fərqli göstərir.

Uşaq folkloru dedikdə, əslində Ə.Cəfərzadənin sözü ilə desək, «ana folkloru» ilə rastlaşırıq. Çünki gələcək nəsli bətndən tutmuş işıqlı dünyaya və oradan da ərsəyə sağlam, baxılmış şəkildə gətirən, birinci mənəviyyat müəllimi ANA olduğu üçün o, əvvəl-əvvəl balasına şirin nəğmələr oxuyur, laylalar çalır, əzizləmələr, oxşama - nazlamalar, böyüdükcə isə arzulamalar deyir. Məs.:

«Layla, beşiyim, layla, Evim, eşiyim, layla. Sən get şirin yuxuya, Çəkim keşiyin, layla. Layla, balam, a layla. Gülüm, layla, a layla» (layla) ;

«Tüstüsüz damlar, Sarı badamlar. Tənbəl adamlar Bu balama qurban» (oxşama);

«Tükəndi ahım, Yoxdur günahım. Balam böyüsün, Odur pənahım» (uşağın tez böyüməsi arzusu); «Altında xalça, Çalır kamança. On dənə xonça Gələr qızımçün» (nişan arzusu).

Ana təbiətinin balasını qada-bəladan qoruma xüsusiyyəti, uşağı qorxutmamaq xüsusiyyətləri əfsanəvi-sehrli deyil, realist- məişət nağılları yarada bilməsi gümanı yaradır.

Qadın – ana psixologiyası imkan verməz ki, uşağını qardaşların xəyanəti (məs.: «Məlik Məmməd»dəki kimi) ilə tanış edib, onun təmiz, yuxulu aləmini vaxtından qabaq oyatsın və ya qorxunc qüvvələr – divlər, cin-şeytan, ifritələrlə əsəblərini gərib-pozsun.

İri, ortahəcmli folklor janrlarının – dastan, lətifə, əfsanələrin yaradıcıları Azərbaycanda qədimdə ozan, dədə, varsaq, yanşaq adlanan aşıqlar, Avropada rapsodlar, minnezingerlər, şpilmanlar, Rusiyada skazitellər, Orta Asiyada və Qazaxıstanda akınlar – hamısı gəzər sinədəftər kişilər olmuşlar. Qadının bu cür olmasına ailə-məişət tələbləri, övlad böyütmə imkan verməmişdir. Odur ki kişi yaradıcı qüvvə, qadınsa hazır materialın, müasir dillə desək, mahir aranjmançısı və ifaçısıdır.

Ən qədim janr olan əmək, mərasim, mövsüm nəğmələri, sayaçı sözləri daha çox qadın psixologiyasına yaxın olduğu halda, qəhrəmanlıq nəğmələri, holavarlar kişi təbiətinə uyğun gəlir. Məs.: «Nənəm, a ağbaş qoyun, Qarlı dağlar aş, qoyun, Yağından plov olar, Quyruğundan aş, qoyun» (sayaçı sözləri); «Qara kəlim aranda Çıxar gün qızaranda.

Xodaq murada çatar Kəlindən bar alanda» (holavar).

Mahnılara gəldikdə, elə indinin özündə də şairlər əsasən kişi, ifaçıların əksəriyyəti isə qadındır.

Fala baxdırıb, bəxt, taleyi müəyyənləşdirən vəsfi-hal, ağılar da qadın psixologiyası-na yaxındır, qadın yaradıcılığı ilə bağlıdır: «Oturmuşdum səkidə, Ürəyim səksəkidə,

Üç qızıl alma gəldi Bir cümüş nəlbəkidə» (vəsfi - hal); «Əzizim, tikə-tikə, Doğrandım tikə-tikə Anan saçın yolur, Kəfənin tikə-tikə» (ağı).

Tapmacalar ağıl çevikliyüini yoxlamaq məqsədli, hədsiz məntiqli janr kimi kişi yaradıcılıq məhsulu ola bilər: «Bir tabaq almaz, Sabaha qalmaz» – ulduz

O ki qaldı atalar sözünə ad özü hər şeyi deyir. Yəni cəmiyyətdə böyük sözü – ata sözü çox vacibdir. Bax bu vasitə ilə – müdrik, həyat təcrübəsi hopmuş kəlamlarla cəmiyyətə kamil – məntiqi yol göstərilir. Məs.: «İşləməyən dişləməz»; «Yüz ölç, bir biç»; «Tək əldən səs çıxmaz»; «Əldən qalan əlli il qalar» ; «Dövlətdə dəvə, övladda nəvə».

Məsəllər, lətifələr də əsasən kişi obrazları ilə bağlıdır. Lətifələrin çoxu hazırcavab, zarafatcıl, ibrət dərsi verən Molla Nəsrəddinin adı ilə bağlıdır. Bundan başqa Bəhlul Danəndə, Hacı dayı, Abdal Qasım, Ayrım Tağı kimi kişilər lətifə qəhrəmanlarıdır.

Xalq tamaşalarında da kişilərin mövqeyi üstündür.

Müştərək yaradıcılıq isə özünü əsasən bayatılarda, realist nağıllarda göstərir.

Sonda onu qeyd etmək istərdik ki, istər söz (şifahi və yazılı ədəbiyyatda), istər səs (musiqi – onun bəslələnmə və ifasında), istərsə rəng və s. ilə bağlı kişi yaradıcılığı notla çalınan cansız musiqiyə bənzər. Kişi yaratdığını cana gətirmək üçün öz düyğularını qadın duyğuları tək dərindən kökləməli, yəni qəribə də, səslənsə, sanki özündən qadın hisslərini keçirməli, dərindən duyğulanmalıdır.

Çıxışda çalışdıq ki, dil və gender problemlərinin ən ümumi istiqamətlərini göstərək. Məqsədimiz ümumidən çıxış edərək xüsusi hallara diqqəti cəlb etmək idi. Ümidvarıq ki, sonrakı ayrı-ayrı istiqamətlər toxunulan məsələlərə daha dərindən aydınlıq gətirəcək.

GENDER TƏDQİQATLARINA AİD MATERİALLAR

Lorber C.

Cins sosial kateqoriya kimi

(ixtisarla şərhi)

Kişi və qadın fərqinə dair təsəvvürlərin əksəriyyətinin aldadıcı olması haqda elmi dəlillər kifayət qədərdir. Lakin cəmiyyət yeni-yeni fərqlər aramaqda və əvvəlkilərin də mövcudluğu haqda illüziyalara dəstək verməkdə davam edir. Bu proseslərin dinamikasını araşdırmaq, onların nəticələrini müəyyənləşdirmək və bəlkə də onlara təsir göstərmək üsullarını təyin etmək istərkən, sosioloqlar cins kateqoriyasını konseptual şəkildə əsaslandırmaq problemi ilə qarşılaşmışlar.

Cins (gender) – kişi və qadın arasındakı sosial münasibətlərin təşkili modeli olaraq yalnız şəxsiyyətlərarası ünsiyyət və ailədəki qarşılıqlı əlaqələri xarakterizə etmir, həm də cəmiyyətin əsas institutlarında, məsələn, sosial siniflərdə, iri təşkilatların iyerarxiyasında və məşğulluq strukturunun formalaşmasında sosial münasibətləri təyin edir. Bu modelin fəaliyyəti üçün kişi və qadınlar bir-birindən seçilməlidir, yəni onlar tamamilə fərqli mənada qəbul edilməlidir.

Fərd səviyyəsində gender təfəkkürünün sosial istehsalı cinsi əlamətə əsaslanan sosietal strukturu dəstəkləyir; gender statusu ilə əlaqədar onlardan gözlənilən hərəkətləri yerinə yetirən fərdlər gender müxtəlifliyini və eyni zamanda bununla şərtlənən hakimlik və amirlik sistemini konstitutlaşdırır. Bir çox cəmiyyətlərdə kişi və qadınları nəinki müxtəlif cür qəbul edir, həmçinin onlar arasında səlahiyyəti bölüşdürərkən qabiliyyət fərqini də gender xüsusiyyətləri ilə əsaslandıraraq qiymətləndirirlər. Coan Skottun sözlərinə görə, « gender mənsubiyyəti cinslər arasındakı fərqin qəbul edilməsinə əsaslanan sosial münasibətlərin tərkib elementidir; cins isə hakim münasibətlərin prioritet ifadə üsuludur»...

Gender mənsubiyyəti təfəkkürü cəmiyyətimizdə o qədər inkişaf etmişdir ki, artıq o bizim qanımıza hopmuşdur. Öz naturialist oriyentasiyamıza görə inana bilmirik ki, gender fərqi elə insanların qarşılıqlı əlaqəsi gedişində yaranaraq meydana çıxır və eyni zamanda sosial həyatın əsasını təşkil edərək onun təşkil başlanğıcına çevrilir. Cinsi mənsubluqla şərtlənmiş gender təfəkkürü və davranış gündəlik həyata elə daxil olub ki, biz ona adətən o qədər də əhəmiyyət vermirik. Lakin əgər davranışı birmənalı olmayan və kişi yaxud qadın olduğunu təyin etməyə bizə imkan verməyən insanla rastlaşırıqsa, onu müəyyən bir gender kateqoriyasına aid etməyincə rahat ola bilmirik. Cəmiyyətdə belə tipli iki kateqoriya mövcuddur: transvestit (kişi və ya qadın kimi geyinən insanlar) və transseksual (cinsi dəyişməklə bağlı əməliyyat keçirənlər) insanlar. Lakin bu adamlar yalnız ikimənalı təsir bağışlayır və bu zaman gender dixotomiyasını pozmur. Əgər kişi və ya qadının hansı paltarı geyindiyi barədə təsəvvür mövcud olmasa idi, kiminsə başqa cinsə aid libas geyinməsi ətrafdakılarda elə bir təəccüb doğurmazdı. Cinsinə aid olmayan geyimdə biz müəyyən gender kateqoriyasına mənsubluğun əlamətlərini seçir və transvestiti kişi və ya qadına aid edirik. Doğrudan da bioloji baxımdan transvestit yalnız kişi paltarı geyinmiş qadın, yaxud qadın paltarı geyinmiş bir kişidir. Lakin qadından dönüb kişi olan, yaxud kişidən dönüb qadın olan trasseksual isə cins kateqoriyasının çərçivəsini aşır, amma kişi və ya qadın statusu alaraq normal şəkildə vərdiş etdiyimiz kateqoriya çərçivəsində qalır.

Əksər hallarda biz ilk baxışdan insanın hansı cinsə mənsub olduğunu ayırd edə bilirik. Sonra eyni və ya başqa-başqa cinsə aid olan insanların davranışına müvafiq olaraq bu qarşılıqlı təsir davam edir və ünsiyyət kontekstindən, həmçinin digər status əlamətlərindən – yaşdan, irqdən, təhsildən, sənətdən, dindən asılı olur. Hakimliyin zahiri aşkarlıqları qəbul olunmuş və adət etdiyimiz gündəlik qaydalarda dərin kök salmışdır. Uest və Simmerman qeyd edir ki, «cinsi yönündən kişilər hakim, qadınlar isə tabe vəziyyətə aiddirlər».

Qadın və kişilər arasında fərqin mühümlüyünə dair hər hansı cəmiyyətdə mövcud olan inam əməyin cinsi əlamətə görə bölünməsi və övlad tərbiyəsinin qadına etibar olunması üçün mənəvi əsas verir. Din, dil, təhsil və mədəniyyət (həm ali, elitar, həm də aşağı, kütləvi) cəmiyyəti kişi və qadının müəyyən dəyərli qəbuluna yönləndirir və onu gücləndirir. Nəticədə gender fərqinə əsaslanan müəyyən mənəvi normalar meydana gəlməyə başlayır. Bu normaların legitimliyinin ictimai nemətlərə (şəxsi mülkiyyətə, hakimiyyətə, nüfuza) daha az yol tapanlar tərəfindən qəbul olunması həmir normalara hakim xarakter verir...

... Lakin gender mənsubluğu, səriştəlilik səviyyəsi, liderlik bacarığı, lider potensialı və insanın hakimiyyət iyerarxiyasında yüksək statusa malik olmaq haqqı liderlik iddiasında olan namizədin kişi yaxud qadınlığından asılı olaraq qiymətləndirilir. Gender mənsubluğu hansısa bir vəzifənin yerinə yetirilməsi ilə bağlı istiqamət dərəcəsinin və davranışın ekspressivlik səviyyəsinin qiymətləndirilməsinə bir əlavə olmayaraq, əvvəlcədən onları təyin edir – «kişilər əqllə, qadınlar isə emosiya ilə hərəkət edir». Belə vəziyyətdə gender statusu ilə əlaqədar gözləmənin sabitiyi və ya dəyişkənliyinin əlavə tədqiqinə ehtiyac duyulur.

Beləcə də sosial institutlar və burada kök salmış mövqe cins mənsubluğu ilə (tibb bacıları, həkimlər, müəllim və inspektorlar, rahibələr və din xadimləri) o qədər bağlıdır ki, cinsi sərhəd pozulanda üstün cinsi dixotomiya saxlanılır (əgər söhbət qadın prezidentdən, polis işçisindən, yanğınsöndürəndən, Ali Məhkəmənin üzvündən; və yaxud kişi katibdən, feldşerdən, uşaq bağçasının tərbiyəçisindən gedirsə, xüsusi izah lazım gəlir). İş və ailədə – bir çox cəmiyyətlərin əsas institutlarında – praktiki olaraq tamamilə gender fərqi kök salmışdır. Cəmiyyətlərin hamısında iş, ixtisas növü, yerinə yetirilən işin xarakteri elə bir lazımi əsası olmadan kişi və qadın ixtisasına bölünmüşdür... Ailədə qohumların rolu onların adının da göstərdiyi kimi (ana, ata, qız, bacı, qardaş, xala, əmi) gender mənsubiyyətinə görə təyin olunur, baxmayaraq ki, bu, uzaq qohumların roluna aid olmaya bilər. Burada gender mənsubiyyəti həçinin institutun strukturuna daxil edilmişdir və xüsusən də ev əməyinin bölüşdürülməsində praktiki rol oynayır. Yaxşı olar ki, hazırda qadınların və kişilərin istehsalatda və evdə hansı iş növü ilə məşğul olmasını araşdırmaqdansa pullu işin və ev əməyinin bölüşdürülməsinin gender mənsubiyyətindən hansı prosesləri asılı etdiyini nəzərdən keçirək.

Nəhayət, onu da qeyd etməliyik ki, gender mənsubluğu yalnız mürəkkəbtəşkilli cəmiyyətlərə xas olan stratifikasiya sistemlərində mühüm rol oynamır; ictimai nemətlərin qeyri-bərabər bölündüyü, qadına daha az mülkiyyət payı, hakimiyyət və nüfuz verildiyi hər yerdə bu tamamilə adi bir şeydir. Mövcud dəyərlər ehtiyatının ölçüsündən asılı olmayaraq sinfi çərçivədə, irqi yaxud etnik qrupun daxilində onları kişilər bölüşdürür (əgər bölüşdürməli bir şey varsa). Gender bərabərliyinin səviyyəsi ehtiyatların kasıb olduğu və müntəzəm mülkiyyətin yaxud imtiyazların olmadığı (məsələn, yığımla və ovla məşğul olan cəmiyyətlərdə, xəfəliklərdə və gettolarda) şəraitdə daha yüksək olur. Amma daha aşağı səviyyəli şəraitdə – quldarlıqda, konsentrasiya düşərgələrində də qadınlar kişilərlə müqayisədə daha çox əziyyət çəkir, çünki hakim kişilər tərəfindən zorakılığa və seksual istismara məruz qalırlar.

Mürəkkəbtəşkilli cəmiyyətlərdə hakim sosial qruplar mənəvi normaları sərtləşdirmək, gender fərqinə əsaslanan sosial qaydalara qarşı müqaviməti və üsyanı boğmaq yaxud zəiflətmək üçün sosial nəzarət institutlarından (hökumət, hüquq, təhsil, səhiyyə, ordu, din) istifadə edir. Qadınların uşaq dünyaya gətirmə və tərbiyə etməsi ilə bağlı məsuliyyətində nəslə aidliyin ata xətti ilə müəyyən olunduğu cəmiyyətdə kişilərin onların seksuallığı üzərində nəzarətinə bəraət qazandırır; nəslin davamının ana xətti ilə qeydə alındığı cəmiyyətdə isə qadınlar daha artıq seksual azadlığa malikdirlər. Hüquqi cəmiyyətdə qadına qarşı birbaşa zorakılıq (zorlama və döyülmə) qeyri-qanuni sosial nəzarətin metodu sayılır; lakin qadına qarşı açıq nəzərə çarpmayan zorakılıq sosial nəzarətin gender fərqinə əsaslanan sanksiyalı və hakim forması olaraq qalır. Bütün cəmiyyətlərdə işçi qüvvəsinə, gələcək analara və gələcək əsgərlərə olan ehtiyacdan (hazırkı yaxud gələcəkdə) asılı olaraq qadınları uşaq doğub-doğmamağa həvəsləndirir yaxud məcbur edirlər. Dövlət siyasətinin qadını uşaq dünyaya gətirib-gətirməməyə məcbur etmə dərəcəsindən asılı olaraq o, gender fərqinə əsaslanan sosial nəzarətin əlavə formasına çevrilir.

Deyilənlərdən bu nəticəyə gəlirik ki, gender mənsubiyyəti şəxslərarası ünsiyyəti, iş növlərini, ailəni və başqa sosial institutları strukturlaşdırır; məhdud və qiymətli ehtiyatların bölümünü də həyat şansı qədər əsaslandırır; kişi və qadınlara sual verməmək, mövcud vəziyyətə qarşı çıxmamaq və hətta şəraitin nə üçün məhz belə olması haqda düşünməmək göstərişi verən mənəvi normaların legitimliyini təmin edir.

... Tətbiq olunan metodlardan (kəmiyyət və keyfiyyət) asılı olmayaraq konkret araşdırma aparmazdan əvvəl cins kateqoriyasının kompleks xarakterini dərk etmək gərəkdir. Cins monolit mahiyyət olmayaraq, bir-biri ilə aşağıdakı kimi bağlı olan bir çox komponentlərdən ibarətdir:

cins (sex) bioloji kateqoriya kimi – bilavasitə mövcud olan gen və genitalilərin birləşməsi, doğumdanqabaqkı, yeniyetmə çağındakı və yetgin yaşdakı hormonlar dəsti; prokreasiya (ehtimal olunduğu kimi, yuxarıda adları çəkilən xüsusiyyətlərlə konqruent və biologi kateqoriya olaraq cinsə mənsubluq təyinatı ilə) qabilliyi;

cins (sex) sosial kateqoriya kimi – dünyaya gələndən almış olduğu genitalilər tipinə əsaslanan təyinat;

cinsi (sex-gender) eynilik – özünü müəyyən bir cinsin nümayəndəsi kimi dərk etmək, bədəninin kişi və ya qadın bədəni olduğunu hiss etmək, sosial kontekstdə özünün cinsi mənsubiyyətini dərk etmək;

cins (gender) bir proses olaraq – təlim, öyrəniş, rolun qəbul edilməsi, müəyyən gender statusuna müvafiq gələn (yaxud müvafiq gəlməyən – üsyan olunarsa, yaxud qəbul olunmazsa) davranış hərəkətlərinə mənsub olmaq, həmin cinsə bioloji kateqoriya kimi mənsub olan insanın «cinsin sosial kateqoriya olaraq dərk olunması»;

cins (gender) status və struktur olaraq – fərdin gender statusu cinslər arasındakı münasibətlə bağlı ictimai strukturun, xüsusən də hakimlik və tabeçilik strukturunun, həmçinin gender fərqi ilə bağlı ev əməyinin və pullu əməyin bölüşdürülməsinin bir hissəsi kimi.

Cinslə bağlı hər hansı araşdırma apararkən onun hansı komponentinin tədqiq edildiyi müəyyənləşdirilməlidir. Eyni səviyyəli komponentlərin müqayisəsi ehtiyatla aparılmalıdır. Məsələn, əgər tədqiqat obyekti kişi və qadının statusudursa, onların müqayisəsi üçün əsas olaraq cins bioloji kateqoriya kimi götürülməməlidir, çünki məsələn, transseksual qadın gender statusuna malikdir, amma həyata gələndə qadın cinsinə aid olmamışdır. Beləliklə, gender statusunun səbəb və nəticəsini bioloji kateqoriya olan cinsə (sex) aid etmək olmaz.

Tədqiqatın mərkəzində cins bir proses kimi dayanırsa, həyata gələndən qadın cinsinə mənsub olan, qız kimi tərbiyə alan və yetgin yaşda qadına çevrilənlərin sosializasiyasını bitgin yaşda kişi statusu alanlarla (məsələn, kişi işinə düzəlmək üçün özünü kişi kimi təqdim edən yaxud cinsini dəyişməklə bağlı əməliyyat keçirənlər) müqayisə etmək faydalı olar. Eləcə də dünyaya gələndən kişi cinsinə aid olan, oğlan kimi tərbiyə alan və yetgin yaşda kişi statusu alan fərdləri yetgin yaşda qadın statusu alanlarla (həmişə transvestit və transseksual olanlar) müqayisə etmək lazımdır. Bundan sonra bütün adı çəkilən qrupların öz aralarında müqayisəsini aparmaq olar. Bu halda iki yox, dörddən altıya qədər cins ortaya çıxır.

Gender statuslarının və cinslər arasındakı fərqin əsas sayıldığı sosial institutların bir-birinə qarışması ilə əlaqədar araşdırmalarda kişi və qadınların onların gender statusuna müvafiq gəlməyən karyerasının müqayisəli təhlili verilir. Belə təhlil onların sənət seçiminə və müvafiq sənət nailiyyətlərinə eynimi, yoxsa müxtəlifmi proseslərin təsir göstərdiyini aşkar etməyə imkan verir.

... Cins (gender) sosial konstruksiya olaraq yemək istehsalında və uşaq doğulmasında maddi əsasa malikdir. Gender fərqi məhdud ehtiyatlar uğrunda əməkdaşlıq, mübadilə və rəqabətə səbəb olaraq, etibarlılıq və tərəfdaşlıq, həmçinin də münaqişələr yaradaraq sosial istehsala və iqtisadi fəaliyyətə təsir göstərir. Müəyyən cinsə, irqə, sosial sinfə mənsubluq yaxşı təhsilə, yüksək məvacibli işə, hakim səlahiyyətə sahib olmaq imkanına təsir edir. Bütövlükdə cəmiyyətdə cinsə, irqə, etnik qrupa yaxud sosial sinfə aidiyyətlik stratifikasiyanın, hakimiyyətin paylaşma strukturunun, nüfuz və mülkiyyət sisteminin əsas elementləridir.

1 Щарун Йящйа, "Нцмуняви мцсялман гадын: Щязряти Мярйям", чевирян: Елшад Мири, сящ. 43-44.

2 Ибраhим Ъанан, ""Кутуби-Сиття" тяръцмя вя шярhи", II/452.

3 Щарун Йящйа, "Гуран Мюъцзяляри", сящ. 278.

4 Ящмяд Зяки Сафвя, "Ъямщяряту Хутябил Араб", Мисир, 1962, Ы, 157.

5 Ящмяд б. Щянбял, ЫЫ, 392, 442.

6 Бухари, "Янбийа" 8, 14, 19, "Мянагиб" 1, "Тяфсири суря" (12), 2; Мцслим, "Фязаил", 168.

7 Бухари, "Ядяб", 12-13.

8 Бухари, "Щибя", 12-13; Мцслим, "Щибат", 13; Ябу Давуд, "Ъаду", 83; Яhмяд бин Щянбял, IV, 275, 278.

9 Ибни Маъя, "Ядяб", 3.

10 Ябу Давуд, "Ядяб", 130.

11 Мцслим, "ял-Бирр вяс сила вял ядяб", 149.

12 Бах: "Щуд" суряси, 78; "Гясяс" суряси, 27.

13 Бах: "Бягяря" суряси, 49; "Яраф" суряси, 141; "Ибраhим" суряси, 6; "Гясяс" суряси, 4; "Мумин" суряси, 25.

14 Бухари, "Ъищад", 47; Мцслим, "Салам", 115-120; Ябу Давуд, "Тибб", 24.

15 М. Акиф Айдын, ТДВ Ислам Ансиклопедиси, "Кадын" маддяси, ХХЫХ, сящ. 86-94.

16 Мцслим, "Салащ", 50; Ябу Давуд, "Салащ", 109; Тирмизи, "Салащ", 136; Нясаи, "Гибля", 10.

17 Бухари, "Салащ", 108; Мцслим, "Салащ", 51; Ябу Давуд, "Салащ", 111; Нясаи, "Гибля", 10.

18 Бухари, "Идейн", 15; Мцслим, "Салатул Идейн", 1.