Geografiya darslarida tabiiy geografik о‘quv sayyohatlarni tashkil etish metodikasi

4. GEOGRAFIYA DARSLARIDA UMUMIY VA MAXSUS TABIIY GЕOGRAFIK O‘QUV SAYYOHATLARNI TASHKIL ETISH
Umumta’lim maktablarida o‘quv sayyohatlarining katta qismi tabiiy geografiya kurslari bo‘yicha o‘tkaziladi.
Shuning uchun tabiiy geografik o‘quv sayyohatlari bo‘yicha juda ko‘p ishlar amalga oshirilgan.
Tabiiy geografiya o‘quv sayyohatlarini ikkita yirik guruhga bo‘lishimiz mumkin.
- umumiy tabiiy geografik o‘quv sayyohatlari. Bunda sayyohat davomida o‘quvchilar joyni umumiy tabiiy geografik sharoitini o‘rganish ko‘nikmalariga ega bo‘ladi;
- maxsus tabiiy geografik o‘quv sayyohatlari. Bunday sayyohatlarda tabiiy geografik sharoitlarni ayrim tarkiblari aloxida o‘rganiladi. Masalan, relyefi, tuproq, o‘simlik va h.k.
Umumiy tabiiy geografik o‘quv sayyohatlari maktab tabiiy geografiya kurslarni ma’lum bir predmetlarni o‘rganib bo‘lingandan so‘ng uyushtiriladi.
Tabiiy geografik o‘quv sayyohatlari quyidagi tartibda o‘tkaziladi:
1. O‘quv sayyohatlariga tayyorgarlik ishlari. Tayyorgarlik ishlariga quyidagilar kiradi: sayyohat o‘tkaziladigan joyni tanlash va uni haritasini toptsh yoki xomaki rejasini tuzish; sayyohatni vaqtini va davomiyligini aniqlash; sayyohat uchun zarur bo‘lgan jixozlar va priborlar ro‘yxatini tuzish va u ularni topish; o‘quvchilar bilan suxbat o‘tkazish va ularni ma’lum bir guruhlarga bo‘lish;
2. O‘quv sayyohatini o‘tkazish quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
Ma’lum bir vaqtda o‘quvchilar yig’iladi. Ular bilan yana bir marta suxbat o‘tkaziladi. Unda o‘quv sayyohatining maqsadi va vazifalari tushuntiriladi.
Har bir to‘xtalgan joyda quyidagi ishlar bajariladi. Nuqtaning (joyning) geografik o‘rni aniqlanadi. Nuqtaning geografik o‘rni maktabga nisbatan, daryoga nisbatan, yo‘lga va boshqalarga nisbatan aniqlanishi mumkin.
Bundan tashqari agar topografik harita mavjud bo‘lsa nuqtaning materik matematik geografik o‘rni ham aniqlanadi. Shuning uchun nuqtaning umumiy tabiiy geografik o‘rganiladi. Avval nuqtaning geologik tuzilishi, foydali qazilmalari, relyefi, gedrografik tarmoqlari, tuproqlari o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda landshaftlari o‘rganiladi. Demak, umumiy tabiiy geografik sayyohatlarda o‘quvchilarda har bir nuqtani yoki joyni umumiy tabiiy geografik sharoitini o‘rganish va baxolash ko‘nikmalariga ega bo‘lishadi. Bu esa yil davomida olgan tabiiy geografik bilim va ko‘nikmalarni mustahkamlashda va yanada chuqurlashtirishadi va kengayadi.
Quyida ekskursiya tartibida mahalliy daryolarni o`rganish rejasini keltiramiz:
1. Ko`prik orqali yoki qishda muzlagan paytida daryoning enini o`lchang.
2. Daryoning chuqurligini o`lchash,daryo o`zani taxminiy profilini chizish
3. Oqim tezligini aniqlash.
4. Burilib oqqan joylardagi oqim tezligini aniqlash.
5. Daryoning qirg`og`ida suv toshqini, surilma bo`lgan joylarni aniqlash.
6. Daryo yotqiziqlari to`planadigan joylarni topish, qayirlarni aniqlash.
7. Qanday irmoqlari bor.
8. Daryoning toshadigan paytlarini aniqlash.
9. Nivelir yordamida suvning eng ko`tarilgan va eng pasaygan davrlarini aniqlash.
10. Aholi punktlari daryo yoqasidan qancha uzoqlikda joylashganligi.
11. Qirg`oqlarida qanday qishloq xo`jalik ekinlari ekiladi, o`tloqlar mavjudligi.
12. Aholining suv bilan ta’minlanishi qanday yo`lga qo`yilgan?
13. Muzlash qalinligi.
14. Cho`miladigan joylar bormi, qaerlari cho‘milish uchun xafliligi.
15. Qanday baliq turlari yashashligi.
16. Yuk tashish ahamiyati qandayligi.
17. Paromlar, ko`piriklar borligi.
18. Daryo yoqasida qanday tuproq, o`simlik turlari va hayvonlar uchrashligi
va hakozolar o`rganilishi mumkin.
Joyning geologik tuzilishini o‘rganish iloji boricha ochilmalar mavjud bo‘lgan joyda olib boriladi. Birinchi navbatta ochilmada, qaysi davr yotqiziqlari va qanday tog’ jinslari ochilib qolganligi aniqlanadi. Tekislikda ko‘proq to‘rtlamchi davr yotqiziqlari keng tarqalgan bo‘ladi. Tog’ o‘lkalarda birinchi geologik davrlarga xos bo‘lgan ochilmalar bo‘lishi mumkin. Ochilmalarda qanday tog’ jinslari joylashganligi aniqlanadi. Ular matematik, guruhga mansubligi aniqlanadi. O‘quvchilarga ular qanday sharoitda xosil bo‘lganligi tushuntiriladi. Cho‘kindi jinslar ochilmasi o‘rganilayotgan ularni qotishmasimon joylashganligiga o‘quvchilar e’tibori qaratiladi va har qotishmadagi jinslarni xususiyatiga qarab ularni qanday sharoitda xosil bo‘lganligi tushuntiriladi. Masalan. Agar ochilmani tubida shag’al va xarssang toshlar qoplami, uning ustida qumlar, qumlarni ustida gillar qatlami joylashgan bo‘lsa demak dastlab kuchli oqim ta’sirida harsang toshlar oqizib kelingan, so‘ngra sekin oqim sharoitida qum qatlam xosil bo‘lgan. Dengiz yoki ko‘l sharoitida yoki sekin oqadigan ariq daryo sharoitida gillar qatlami vujudga kelgan.
Joyning foydali qazilmalari o‘rganilganda sayyohat davomida g’isht xom ashyosi, shag’allar, toshloq va qurilish matyeriallari o‘rganilishi mumkin.
Joyni relyefini o‘rganishda o‘quvchilar diqqatini relyef hosil qiluvchi omillar va asosiy relyef shakillarini ajratishga qaratilishi lozim. Bundan tashqari tashqi kuchlar va inson faoliyati ta’sirida hosil bo‘lgan relyef shakillari ham aloxida ajratib ko‘rsatilishi zarur.
Joydagi suv havzalari daryo, soy, ko‘l, buloq bo‘lishi mumkin. Shunining uchun o‘quvchilarga gidrografik sharoitni asosiy tarkibiy qismlari xaqida gapirib, mazkur tarkibiy qismlarni qaysi biri o‘rganilayotgan joyda mavjudligi aytib o‘tiladi va uni o‘rganiladigan o‘lchamlari ko‘rsatib beriladi.
Joydagi tuproqlar o‘rganilganda ularning asosiy turlarigae’tibor beriladi. O‘simliklar o‘rganilganda ular uchta qatlamga bo‘lib o‘rganiladi: daraxtlar, butalar, o‘tlar, hayvonlarni o‘rganishda ular ham guruhlarga bo‘lib yuboriladi: sudralib yuruvchilar, tuyoqlilar, qushlar.
Har bir nuqtada tarqalgan landshaftlarni o‘rganish. Ular kasbiy va antropogen landshaftlarni ajratish.
Maxsus tabiiy geografik sayyohatlariayrim mavzularni o‘tib bo‘lgandan so‘ng amaliy ko‘nikmalarni shakillantirish maqsadida o‘tkaziladi. Masalan, litosfera, gedrosfera, atmosfera va beosfera mavzularini o‘tib bo‘lgandan so‘ng uyushtirish mumkin.
Maxsus tabiiy geografik o‘quv sayyohatlarini o‘tkazish quyidagi tartibda amalga oshiriladi: o‘quv sayyohatining maqsadi va vazifalari hamda o‘tkazish joyi, vaqti o‘qituvchi tomonidan ishlab chiqiladi. O‘quv sayyohati haqida va sayyohat o‘tkazish tartibi qoidalari haqida o‘quvchilar bilan suhbat o‘tkaziladi.
Maxsus o‘quv sayyohati quyidagi mavzularda olib borilishi mumkin: janubiy geoglogik tuzilishni o‘rganish; joyning relyefini o‘rganish; joynining ichki suvlarini o‘rganish; joyning tuprog’ini, o‘simlik va hayvonot dunyosini o‘rganish; joyning landshaftlarini o‘rganish;
Umumiy tabiiy geografik o‘quv sayyohatlaridan farq qilib maxsus tabiiy geografik sayyohatlarda tabiatni ayrim tarkibiy qitsmlarini juda chuqur va har tomaonlama o‘rganiladi. Masalan, joyning geologik tuzilishi ochilma mavjud bo‘lgan sharoitda quyidagicha o‘rganiladi (B. A. Chyernov, 1985)
1. Kundalikda ochilmaning tartib raqami va ochilmani o‘rganish vaqti yoziladi, ochilmani geografik o‘rni aniqlanadi va kundalikka yozib qo‘yiladi.
2. Ochilmani taqlamlarini joylanishi aniqlash. Har bir qatlamning qalinligi va tog’ jinslarining holatini o‘rganish.
3. Ochilmani kundalikda chizmasini chizish. Har bir qatlamni chizish davomida undagi tog’jinslarini tarkibiga e’tibor berish. Tarkibi nimalardan iborat, qo‘shilmalar bormi, bor bo‘lsa ularning o‘lchamlarini aniqlash. Qatlamlar chizmasida pastdan yuqoriga qarab xaritalar bilan belgilanadi.
4. Qatlamlardagi tog’ jinslarining rangi tarkibi, qo‘shilmalari, holati tavsifi tuziladi. Masalan, qizil rangli gil, tarkibida mayda shag’al toshlar mavjud, gilning namligi o‘rtacha. Gillar plastik holatda. Qatlamlarni yotish holati aniqlanadi: gorizantal yoki qiya yotish. Qatlam qiya yotgan bo‘lsa uning qiyaligi aniqlanadi. Agar foto aparat bo‘lsa ochilmani rasmga olish mumkin.
5. Tog’ jinslarini namunalari olinadi. Namunalar qopchalarga olinishi mumkin. Agarularning tarkibiy holati o‘zgarmagan holda olish lozim bo‘lsa o‘lchami 10x10x10 sm li monopolitlar olinib ular parafanlanadi. Buning uchun parafin (sham) eritilib, dokacha o‘ralgan monolit unga botiriladi. So‘ngra monolitga etikeika yopishtiriladi. Unda quyidagi ma’lumotlar yozilgan bo‘lishi lozim. Monolit olingan ochilmani tartib raqami, tog’ jinslarining nomi, olingan chuqurlik, monolit olingan yil, oy, kun.
O‘quvchilar ochilmalarni o‘rganish ko‘nikmasiga ega bo‘lganligidan so‘ng bunday ishlarni mustaqil ravishda bajarilishi mumkin.
Xuddi shunday taxlitda tabiat tarkiblarini boshqa qimslarini alohida o‘rganish mukin. Masalan, joydagi tuproq qoplamini o‘simlik va hayvonot dunyosini va landshaftlarni o‘rganish.
Joydagi landshaftlar quyidagi tartibda o‘rganish mumkin:
- tabiiy va antropogen landshaftlar ajratib olinadi va ular haritaga tushiriladi;
- tabiiy landshaftlarning asosiy turlari aniqlanadi (o‘rmonlar, butazorlar, qumloqlar va h.k.)
- antropogen landshaftlarning asosiy turlari aniqlanadi (seliteb agrogen, gidrogen, yo‘l, sa’noat va h.k)
Maktab geografiyasida landshaft bo‘yicha faqat juda umumiy va sodda bilimlar beriladi. Shuning uchun o‘quv sayyohatlari davomida ham landshaftlar to‘g’risida sodda va umumiy bilimlar berilmog’i lozim. Maktab tabiiy geografiya kurslarida landshaft, joy va fanlarga bo‘lib o‘rganilmaydi, shuning uchun sayyohat davromida ular mazkur birliklarga ajratilmaydi.