Geografiya darslarida tabiiy geografik о‘quv sayyohatlarni tashkil etish metodikasi

2. UMUMIY O‘RTA TA’LIM MAKTABLARIDA TABIIY GEOGRAFIK SAYYOHATLARINI TASHKIL ETISH METODIKASI
Ta’limni tashkil qilishning xilma-xil shakllari ichida sayyohatning ahamiyati katta. Ekskursiya lotincha-exsichcho-(ekskurro) so‘zidan olingan bo‘lib, yugurib chiqaman degan ma’noni anglatadi. O‘quv sayyohat ta’lim tarbiya ishlarining bir turi bo‘lib, o‘rganilayotgan ob’ektni uning turgan joyida bevosita ko‘rib,idrok etish asosida o‘tkaziladi.
O‘quv sayyohat quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi.
1. Ob’ektni bevosita ko‘z bilan ko‘rib o‘rganiladi va o‘zlashtiriladi
2. Maktab xududidan chiqib ketish talab qilinadi
3. O‘raganilayotgan buyum yoki ob’ektni uning turgan joyida tekshirish talab qilinadi
4. Bironta fan geografiyadek sayyohatga muhtoj emas
5. O‘quv sayyohatlariga olib borish geografik tasavvur va tushunchalar hosil qilishda eng muhim vosita hisoblanadi.
Maktabda o‘quv sayyohatini uyushtirishda talay muammolar mavjud. Bular:
1. Maktab qat’iy o‘quv jadvali asosida ishlaydi. Shu tufayli 40 minutlik dars jarayonida o‘quvchilarni sayyohatga olib chiqish ancha murakkablik qiladi. Shu tufayli o‘quv sayyohat uyushtirilishi oldindan rejalashtirilishi zarur.
2.O‘quv sayyohat darsga qaraganda murakkab bo‘lib, uni uyushtirish uchun aksariyat o‘qituvchida bilim va ko‘nikma yetishmaydi. O‘qituvchi dastlab o‘quv sayyohati qonun qoidalari bilan tanishgan va sayyohat bo‘yicha adabiyotlarni ko‘zda kechirishi kerak.
3. O‘quv sayyohati uyushtirish uchun zarur asbob-uskunalar yetishmaydi.
4. O‘quv sayyohati jarayonida tartib intizom saqlash sinfdagidan ko‘ra qiyinroq bo‘ladi.
5. O‘quv sayyohatiga borish uchun havo ochiq kunlarini tanlash va h.k.
O‘quv sayyohatining quruq kitobxonlik va rasmiyatchilikni bartaraf qilishda ahamiyati cheksiz. O‘quv sayyohati o‘quvchilar faoliyatini kuchaytiradi, ularni tetik va xushchaqchaq qiladi. O‘quv sayyohat o‘qituvchi va o‘quvchini bir-biriga yaqinlashtiradi, do‘stlikni mustahkamlaydi. O‘quv sayyohati o‘quvchilarni turmushga yaqinlashtiradi. Real dunyoni, ob’ektiv hodisalarni aloqasi va o‘zaro bog’liqligini ilmiy ravishda tekshirishga o‘rgatib ko‘nikma va malakalar hosil qiladi. Eng muhimi o‘quv sayyohati o‘quvchilarni turmush kitobini o‘qishga o‘rgatadi. O‘quv sayyohati o‘quvchilarda mehnat, ekologik va iqtisodiy tarbiya asoslarini ham shakllantirishga yordam beradi. O‘quv sayyohati mazmunan quyidagi turlarga bo‘linadi.
1. Ko‘rsatib borishni maqsad qilib boriladigan sayyohat. Bunda oby’ekt o‘quvchilarga tushuntiriladi. Masalan, ohak koniga, g’isht zavodiga sayyohat va h.k.
2. Tasviriy sayyohat. Sayyohatga borilgan joydagi ob’ekt tasvirlanadi. Masalan: daryolar, ko‘llar, botqoqliklar va h.k.
3. Tekshirish yoki tadqiqot sayyohati. Bunda o‘quvchilar tekshirish bilan bog‘liq masalalarni o‘quvchilar kuchlari yetguncha mustaqil ravishda bajaradilar. Masalan, ekologik muammolar, ishlab chiqarishda mehnat unumdorligi, tannarx, masalalari va hakozo.
O‘qituvchi o‘quv sayyohatiga tayyorlanishda quyidagilarga e’tibor berishi kerak.
a) O‘quv sayyohati uyushtiriladigan ob’ektni tanlash.
b) O‘quv sayyohati mazmuni va marshrutini belgilash.
v) O‘quv sayyohatiga o‘quvchilarni tayyorlash.
Tabiiy va iqtisodiy geografiyada sayyohat uyushtirish bir-biriga o‘xshaydi. Har ikkala O‘quv sayyohatida ham uni uyushtirish rejasi quyidagicha bo‘lishi mumkin.
1. Oy, kun, sinf. (26.03.2021 yil 8-9-sinflar)
2. O‘quv sayyohati mavzusi. Masalan:Mavzu Yengil sanoat
3. O‘quv sayyohati maqsadi. O‘zbekistonning yengill sanoat korxonalari bilan tanishish
4. O‘quv sayyohati o‘tkaziladigan joy va ko‘zdan kechiriladigan obektlar. Maktab atrofidagi xususiy tikuvchilik korxonasiga yoki Toshkent shahridagi To‘qimachilik Institutiga
5. O‘quv sayyohati uchun zarur asboblar. Daftar, ruchka, chizg’ich, o‘chirg’ich, yengil sanoat mahsulotlari
6 O‘quv sayyohatini o‘tkazilishi (borish, kelish ko‘zdan kechiriladi).
7. O‘quv sayyohatiga yig’ilgan materiallarni tartibga solish.
8. O‘lkani o‘rganish ekspozitsiyasini yig’ilgan materiallar bilan boyitish.
9. Devoriy gazeta uchun o‘quv sayyohati haqida maqola yozish.
O‘quv sayyohati mavzuni o‘rganishdan oldin ham, mavzuni o‘tib bo‘lgandan keyin ham uyushtirilishi mumkin. Agar o‘quv sayyohati mavzuni o‘rganishdan oldin amalga oshirilsa, uning asosiy maqsadi geografik tushunchalarni shakllantirish uchun zarur bo‘ladigan tasavvurlarni hosil qilishdan iborat bo‘ladi. Mavzu o‘rganib bo‘lgandan keyingi o‘quv sayyohatlarning maqsadi esa o‘quvchilarda egallagan bilimlarni yanada oydinlashtirish mustahkamlash va zarur ko‘nikma va malakalarni shakllantirish uchun xizmat qiladi.
Ammo tajribalar shuni ko‘rsatmoqdaki, geografiya ta’limida ko‘proq aralash shakldagi o‘quv sayyohatlar qo‘llaniladi. Bunday o‘quv sayyohatlarda o‘qituvchilar takrorlash, mustahkamlash, tadqiqot ishlarini o‘tkazish, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish va zarur xollarda yangi bilimlarga ega bo‘ladilar.
O‘quv sayyohatlarini uyushtirish bir necha bosqichlardan.
Bular: Tayyorgarlik, o‘quv sayyohatini uyushtirish, sayyohatni yakunlash, yig’ilgan materiallarni kayta ishlash, yig’ilgan materiallardan darslarda foydalanish kabilardan iborat bo‘ladi.
O‘quvchilar bilan tog’ yonbag’riga o‘quv sayyohati davomida yurish tezligi o‘qituvchi (o‘qituvchilar) tomonidan manzilning uzoq-yaqinligiga mos ravishda belgilanadi. Qanday bo‘lganda ham safar davomida piyoda yurish iloji boricha bir xil tezlikda amalga oshirilmog’i lozim. Chunki bu tadbir nafas olish maromining buzilmasligini, yurak urish tezligining o‘zgarmasligini va pirovardida safar qatnashchilarining tezda toliqmasligini ta’minlaydi. Uncha baland bo‘lmagan tog’ yoki adirlar bo‘ylab yurish tezligi o‘rtacha holatda, ya’ni soatiga 2-3 km. ni tashkil qilmog’i lozim. Safar davomida qisqa muddatlarda dam olish yo‘lning tik yoki yotiq yonbag’ir bo‘ylab o‘tganligi, murakkab (qiya, jarlangan notekis yonbag’ir va h.k.) balki birmuncha sodda sharoit bilan bog’langanligiga bog’liq. Bunday holatlarda, hamda o‘quvchilarning yo‘lda yurish uchun lozim bo‘lgan jismoniy imkoniyatlaridan kelib chiqib, har 25-30 minut davomida 8-10 daqiqa dam olish maqsadga muvofiq.
Tik yonbag’ir bo‘ylab ko‘tarilayotganda esa odatda ma’lum manzilga yetgunga qadar dam olmasdan, bir me’yorda qadam tashlab, egri-bugri (ilon izi yoki zigzak usuli) yo‘l solib yurish erta toliqishning oldini oladi. Chunki dam olmasdan bir me’yorda qadam tashlash yurakning mo‘’tadil ishlashini ta’minlaydi va natijada organizm tez charchamaydi. Aksincha tez-tez dam olish esa yurakning bir me’yorda ishlash ritmini buzadi va organizm tez toliqadi.
So‘qmoqlar bo‘ylab yurishda ham ma’lum tartibni buzmasdan, shoshilmasdan qadam tashlash lozim bo‘ladi. Odatda so‘qmoq bo‘ylab bir qator hosil qilib, ya’ni tizilgan holda, har-bir o‘quvchi oralig’ida 2-3 m masofani qoldirib yurish havfsizlikni ta’minlaydi. Chunki yo‘l bo‘ylab uchrovchi tikanakli butalar, zaharli giyohlar, tosh to‘siqlarning uchrashi tog’ sharoitida odatiy hol. Bunday sharoitda kerakli 2-3 m masofani saqlamaslik ko‘ngilsizlikni keltirib chiqarishi mumkin. Shu bilan birgalikda safar qatnashchilari harakat davomida shovqin solmasliklari, ko‘p gapirmasliklari (ko‘p gapirish organizmni toliqtiradi), daraxt va buta shoxlarini sindirmasliklari, o‘tloqlarni payxon qilmasliklari, ko‘chib ketishi mumkin bo‘lgan toshlarga beparvo bo‘lmasliklari lozim. Chunki joyidan qo‘zg’algan kichik xarsang, quyida katta tosh ko‘chkilarining shakllanishiga sababchi bo‘ladi. Bu holat esa quyida o‘tlab yurgan chorva mollari, dam oluvchilar yoki aholi punktlariga katta zarar yetkazish, hatto fojia bilan tugallanishi mumkin. Ayniqsa o‘quvchilarning balandlikka tomon ko‘tarilishi, qiyaliklarda yoki, pasga qarab yurish davomida ushbu holatlarni keltirib chiqarmaslikka astoydil harakat qilish lozim bo‘ladi.
Harakatlanish mobaynida kichik va katta dam olishni tashkil etish mumkin. Kichik dam olishni yo‘lning sodda yoki murakkabligi, harakatlanishning yengil yoki og’irligiga ko‘ra o‘rtacha har 30-40 minut oralig’ida tashkil etish mumkin. Dam olish muddati 5-10 minut, bemololroq bo‘lsa 15-20 minut atrofida kechadi. Kichik dam olish mobaynida safar xaltalarni yechmasdan, o‘tirish uchun qulay, zax bo‘lmagan quruq joylar tanlanadi. Havo harakati baland bo‘lgan holatlarda soya-salqin joylarni tanlash mumkin. Katta dam olish muddati esa har 60-90 minut mobaynida qaytariladi va 20-25 minut davom etishi mumkin.
Har ikkala dam olish paytida ham ekskursiya qatnashchilari quyidagi holatlarga qat’iy amal qilmoqlari lozim bo‘ladi:

• 
  dam olishni va dam olish nuqtasini rahbar o‘qituvchi rahbarligi ostida tashkillashtirish;
  
• 
  to‘xtash haqida buyruq olgan o‘quvchining daraxt soyasida o‘tirish lozim bo‘lgan joyning holatini ko‘zdan kechirish, toki mo‘ljallangan joyning zah, zaxarli hashorat va jonivor (qoraqurt, biy, chayon, buzoqboshi, ilon va h.k.)lardan holi ekanligiga ishonch hosil qilish;
  
• 
  harakatlanishdan keskin to‘xtagan vujudning birdan sovishiga yo‘l qo‘ymaslik ya’ni terlab turib yechinmaslik;
  
• 
  yurishdan to‘xtagandan keyin ham, birmuncha (1-2 minut) muddat qo‘l oyoqlarni harakatlantirib keyin o‘tirish, toki yurak va o‘pka faoliyatini keskin o‘zgarishiga yo‘l qo‘ymaslik, chunki bu holat vujudning tez toliqishi va zo‘riqishiga sabab bo‘lib, pirovardida kasallanishiga zamin yaratadi;
  
• 
  juda toliqqan holatlarda esa oyoqni yuqoriga tomon uzatib va tananing bosh qismini quyiga tomon ushgan holda dam olish, tadbiri (o‘tirish, yotish) tanada qon aylanishning me’yoriy holatini tiklashga yordam beradi;
  
• 
  qizib suv ichish, cho‘milish, hatto yuzni yuvish qat’iyan man qilinadi.
  

Tushki dam olish va ovqatlanish uchun odatda sersoya suv manba’i (buloq, daryo, ko‘l sohili) yaqin bo‘lgan joy tanlanadi. Tosh palaxsalaridan yasama o‘choqda (tushlikda ham sovuq, tog’ daryosining suvidan ichish maqsadga muvofiq emas, konservalar ilitilishi, choy qaynatish) hatto yengil sho‘rva tayyorlash mumkin. Chunki sifatli tushlik, marshrutning yengil o‘tishiga kafolat beradi.