Germaniya tarixiy maktablarining o‘ziga xos xususiyatlari Yangi tarixiy maktab va «ijtimoiy yo‘naIish»

Maks Yeber ma’lumotli va ko‘pqirrali olim edi. U falsafa, tarix, sotsiologiya va iqtisodiyot fanlarining rivojiga katta hissa qo‘shdi. Uning ijodida tarixiy maktab o‘zining eng yuqori pog‘onasiga ko‘tarildi. M.Veber hammadan ko‘proq darajada noto‘g‘ri fikrga asoslangan millatchilik va bir taraflama «tarixiy usul»dan ozoddir. 0‘zining dastlabki asarlarida M.Veber tarixiy fanlarga faqat bayonchilik yetarli emasligini ko‘rsatdi. U «yuksak benuqson tiplar» konsepsiyasini ilgari surdi. Yuksak va benuqson tip - bu o'z mohiyatiga ko'ra olim shakllantirgan kon- kret faktlar va u yoki bu xalqning tarixiy rivojlanish jarayonlarini tushuntirib berishi uchun tuzadigan muayyan sxemasidir. M.Veber- ning XV-XVI asrlarda Yevropaning xo'jalik burihshiga deformatsiya- ning ta’siri sohasidagi izlanishlari fanda juda katta iz qoldirdi. Bu izlanishlaming markazida «Protestant etikasi va kapitalizm ruhi» asari turadi. Ma’lum ma’noda Veber Zombart amalga oshira olmagan ishni, ya’ni fundamental tarixiy-iqtisodiy asami yaratdi. Bu kitob sayo- xatchining kelajak haqidagi yozuvlari emas, balki kosmosdan turib kuzatishi edi.
Qisqacha xulosalar
F.List va tarixiy maktab namoyandalari o'z asarlari va uslubiyatlari bilan Germaniyada iqtisod fanining rivojlanishiga katta hissa qo'shdilar.
List asarlarining betakrorligi va ilmiy ahamiyati xo'jalik siyosiy muammolarini chuqur tahlil qilishda hamda kam rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish qiyinchiliklarini oldindan ko'rsatib berishda o'z o'mini topadi. F.Listning traktati to'rtta asosiy kitobdan iborat bo'lib, «Tarix», «Nazariya», «Sistemalar» va «Siyosat» deb nomlanadi. Birinchi kitobda u Yevropa xalqlarining iqtisodiy tarixini o‘rganib, zarur xulosalar chiqaradi. Ikkinchi kitob olitnning iqtisodiy qarashlarining nazariy asoslarini ko‘rsatib beradi. Uchinchi Idtobda List siyosiy iqtisodning bir nechta tizimlarini ko‘rib chiqadi. Jumladan, merkantilistlar, fiziokratlar tizimlari bilan bir qatorda sanoat tizimi mavjudligini ko‘rsatib o‘tadi.

2. 
   Gildebrandning «Hozirgi zamon va kelajakning siyosiy iqtisodi» va K.Knisning «Tarixiy usul nuqtayi nazaridan siyosiy iqtisod» nomli kitoblari nashr qilinishi iqtisodiy ta’limotlar tarixida tarixiy maktab o‘mini mustahkam belgilab berdi.
   

Shunday qilib, tarixiy maktab vakillari tarixiy rivojlanish ketma- ketligini e’tirof etib, iqtisodiy qonunlami e’tibordan chetda qoldirdilar. XIX asming 70-yillarida iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanida bir nechta nazariy maktablar vujudga keldiki, ular o‘z maqsad, vazifalari va uslubiyatlari bilan o'zaro farq qilar edilar. Germaniyadagi yangi tarixiy maktab ham xuddi ana shunday ya’ni, yangi yo‘nalishni ilmiy asoslashga harakat qilgan va klassik nazariyotchilami ayovsiz tanqid qilgan nazariy maktablardan biri edi.
Ushbu maktab iqtisodchilari klassiklar fikriga qarshi iqtisodiy qonunlaming nisbiy, tarixiylik nuqtayi nazaridan vaqtincha ekanligini hamda ijtimoiy va tabiiy faktorlarga mos ravishda shartli ekanligini ko‘rsatib berdilar. Shuningdek, klassiklaming «iqtisodiy inson» g'oyalari ham tanqid qilinib, undagi insonlaming xo‘jalik faoUyati — xulqiga xos kechinmalari (ijtimoiy manfaat, oilaviy g‘amxo‘rlik, mehribonlik, burchni his etish, urf-odatlar va boshqalar) e’tibordan chetda qolma- ganligini alohida ta’kidladilar.
Vanihoyat, ular klassik maktabga xos bo‘lgan abstraksiya va deduksiya uslublaridan keng foydalanish, o‘z navbatida, ilmiy kuzatish va induk- siya uslublaridan yetarli foydalanmaslikka asosiy sabab ekanligini ko‘rsatib berdilar. Haqiqatan ham, yangi tarixiy maktab olimlari qo‘llagan iqtisodiyot fanidagi yangicha tarixiy usullar ushbu maktab erishgan ijobiy yutuqlarga asosiy sababchi edi.
XVIII-XIX asr boshlaridag’i sanoat to’ntarishi katta ijtimoiy-iqtisodiy o’zg’arishlarg’a olib kelish bilan birg’a, A. Smit ta’limotini turlicha tanqid qiluvchi nazariy maktablarni shakllanishig’a etarli zamin tayyorladi. Bu nazariy maktablar umuman klassik iqtisodiy maktabg’a muxolif bo’lib uch asosiy yo’nalishda: iqtisodiy romantizm, xayoliy sostiolizm, nemis tarixiy maktabi (ijtimoiy-tarixiy) yo’nalishida rivojlandi. Bularning’ asosiy vakillari klassik iqtisodiy maktabg’a qarshi chiqish bilan birg’a ulardan o’zg’acha jamiyatning’ nisbatan ideal ijtimoiy-iqtisodiy tuzilish modelini taklif qildilar.
Ma’ruzaning’ shu va keying’i soatlarida klassik iqtisodiy maktabg’a qarama-qarshi G’’oyalarning’ ba’zilari bilan yaqindan tanishamiz.
Kapitalistik rivojlanishdan orqada qolg’an va mayda tovar ishlab chiqarish ustun bo’lg’an sharoitda sanoat to’ntarishi davrig’a kirayotg’an mamlakatlarda bu tuzumni tanqid qilib, ung’a mayda ishlab chiqaruvchilar manfaatini nisbatan berg’an iqtisodchilarni paydo bo’lishi tabiiy bir xol edi. Mayda ishlab chiqaruvchilar nazaryotchilar klassik iqtisodiy maktabg’a ҳam, ҳayoliy-sostialistlarg’a ҳam bab-barovar teng’ qarshi turuvchi iqtisodiy ta’limotni ilg’ari surishg’a intildilar. Ular kapitalistik jamiyatning’ mayda tovar ishlab chiqarishni sqib chiqarish yollanma meҳnatni keng’aytirish bilan boG’’liq bo’lg’an ko’pg’ina belg’ilarini tanqid qilib, xususiy mulkchilikni soҳibkorlik erkinlig’ini yoqlab chiqadilar.
XIX asrning’ 1- chorag’ida iqtisodiy ta’limotlarda, shuning’dek, ilk bor ishchilar sinfining’ aҳvoli asosiy muammo qilib ajratib ko’rsatila boshlandi. Chunki aynan mana shu davrdan boshlab sanoat ishchilari rasman shakllandi va ularg’a xos muammolar ko’zg’a tashlana boshlag’an edi.
Ing’liz iqtisodchisi Tomas Robert Maltus demog’rafiya muammolari to’G’’risida birinchilardan bo’lib fikr yuritg’an bo’lmasa-da, «Nufus nazariyasi»ni ilk bor u yaratdi. Bu muammo bo’yicha barcha munozaralarda uning’ nomi birinchilardan tilg’a olinadi. Masalan, Aristotel (m.a. 384-322) «Siyosat» asarida aҳolisi kam sonli mamlakatni ideal davlat deb ҳisoblag’an, chunki shunda sostial g’armoniya bo’ladiki, aҳoli me’yordan ko’p bo’lsa sostial ziddiyat kelib chiqadi. T. Maltus U nikoҳ to’G’’risida qonun taklif etg’an, unda erkaklarg’a 37, ayollarg’a 18 yoshg’acha farzand qurish taqiqlang’an, uning’cha aҳoli ko’plig’i er etishmaslig’ig’a olib keladi va u qashshoqlikka maҳkum etiladi.
F.Kene (1694-1774) «Aҳoli» (1756y.) maqolasida insonlar «boylik» manbai ekanlig’ig’a ancha yaqin fikrlarni ilg’ari surdi. «Mamlakatning’ buyuklig’i uning’ aҳolisi bilan», deg’an edi u. Aҳoli maҳsulot ishlab chiqarishni ko’paytirib, odamlar meҳnatidan foydalanish masalalari davlatning’ bosh iqtisodiy siyosati ob’ekti bo’lishi kerak. Bu fikr A.Smit tomonidan rivojlantirildi.
V.Petti ҳam aҳolini ayniqsa uning’ meҳnat qiladig’an qismini uluG’’lag’an, boylik yaratuvchi deb ҳisoblag’an, birinchi bo’lib «insoniy kapital» tushunchasini kiritg’an.
T.R.Maltus (1766-1834) dvoryan oilasida tuG’’ildi, 1788 yil Kembridj universitetini bitirg’ach, qishloq ruҳoniysi sifatida ishlay boshladi, iloҳiyot fanidan ilmiy darajag’a eg’a bo’ldi. 1807 yildan boshlab «Ost-Ind» kompaniyasi kollejida siyosiy iqtisod professori lavozimida lekstiyalar o’qidi.
Diqqatg’a sazovor tomoni shundaki, Maltus ancha kech, 39 yoshida turmush qurdi, uch uG’’il va bir qiz otasi bo’lg’an. Ag’ar obrazli aytadig’an bo’lsak, o’z ta’limoti va takliflarig’a amal qilg’an. Taniqli iqtisodchi D.Yum va boshqalar bilan do’st bo’lg’an.
T.Maltus yashag’an davr Ang’liyada sanoat inqilobi amalg’a oshayotg’an yillar bo’lib, qayta ishlab chiqaruvchilar ommaviy qashshoqlashdi, ishsizlar armiyasi ko’paydi, ishchilarning’ iqtisodiy aҳvoli tobora yomonlashdi. Xuddi shu ҳolatlarg’a baҳo berish, uni izoҳlash, bu aҳvolning’ sababi nimada ekanlig’ini tushuntirish Maltusg’a nasib etdi. Uning’ asosiy asarlari quyidag’ilar: «Aҳoli nufusi qonuni to’G’’risidag’i tajriba» (1798), «Er rentasining’ tabiati va o’sishi to’G’’risidag’i tajriba» (1815), «Siyosiy iqtisod prinstiplari» (1820 yilda yozilg’an va avvalg’i kitobni qayta ishlab, ikki jildli asarg’a aylantirilg’an). Bu asar uning’ do’sti D.Rikardoning’ «Siyosiy iqtisodning’ boshlanishi» asaridan uch yil keyin chiqqan bo’lib, nazariy metodolog’ik jiҳatdan undan keskin farq qilmaydi. Bu asarlarda Maltus lendlordlar manfaatini ҳimoya qiladi, ammo er eg’alari va kapitalist-fabrikantlarning’ manfaatlari mos kelsa va ishchilarg’a qarshi qo’yilsa, ularning’ ikkalasini qo’llab-quvvatladi, xukmron sinflarni oqladi, ommaning’ och-yalanG’’ochlig’i va oG’’ir aҳvolida ularning’ ҳech qanday aybi yo’qlig’ini isbotlamoqchi bo’ldi. Mavjud tizimni takomillashtirish keraklig’ini u ҳayolig’a ҳam keltirmadi, buni o’zig’a xos utopiya deb ҳisobladi.
Asosiy iqtisodiy masalalarni yag’ona bir omil asosida oddiyg’ina tushuntirishg’a ҳarakat qilinadi.
M. Blaug’ning’ ta’kidlashicha, Maltus buyicha insoniy jamiyatni sostial qonunlar (sostial isloҳotlar) yordamida ҳar qanday ong’li takomillashtirishg’a urinish eng’ib bo’lmas insonlar ommasi tomonidan surib tashlanadi va shu sababli ҳar bir odam o’zi ҳaqida o’zi jon kuydirmoG’’i va o’zining’ xatolari uchun to’la javob berishi kerak.