Gormonlar tasnifi

Biologik funksiyalariga qarab gormonlar 5 guruhga bo‘linadi:
1. Uglevod, yog‘, aminokislotalar almashinuvini idora etuvchi
gormonlar (insulin, glyukagon, adrenalin, glyukokortikosteroidlar).
2. Suv-tuz almashinuvini idora etuvchi gormonlar
(mineralokortikosteroidlar, antidiuretik gormon).
3. Kalsiy va fosfatlar almashinuvini idora etuvchi gormonlar
(paratgormon, kalsitonin, kalsitriol).
4. Reproduktiv funksiyaga aloqador moddalar almashinuvini idora
etuvchi gormonlar (estradiol, progesteron, testosteron).
5. Endokrin bezlar funksiyasini idora etuvchi gormonlar
(kortikotropin, tireotropin, gonadotropin).
85-rasm. Lipofil gormonlarining ta’sir mexanizmi
331
Gormonlarni yana quyidagi 2 guruhga bo‘lish mumkin:
1.Qonga ajralib chiqib, sintezlangan joyidan uzoqdagi a’zolarga
ta’sir etadigan gormonlar.
2. Mahalliy ta’sir etadigan gormonlar. Ular o‘zlari hosil bo‘lgan
a’zolardagi moddalar almashinuvini idora etadi (prostaglandinlar,
gista’min, me’da-ichak yoli gormonlari).
Ishlab chiqarilgan joyiga qarab gormonlar quyidagi guruhlarga
bo‘linadi:
1. Gipofiz gormonlari.
2. Qalqonsimon bez gormonlari.
3. Qalqonsimon old bezi gormonlari.
4. Jinsiy bezlar gormonlari.
5. Oshqozon osti bezi gormonlari.
6. Buyrak usti bezlari gormonlari.
Kininlarning yarim yashash davri 20-30 soniya bo lib, kininazalar
ta’sirida parchalanadi. Kininlar qon tomir silliq muskullarini
bo‘shashtiradi, yani tomirlarni kengaytiruvchi ta’sir etadi, arterial bosim
pasayishiga olib keladi. Shuningdek kapillyarlarning o‘tkazuvchanligini
kuchaytiradi va og‘riqqa sabab bo‘ladi.
Gipofiz gormonlari
Gipofizda oqsil va peptid tabiatiga ega bo‘lgan qator biologik faol
gormonlar sintezlanadi. Sintezlanish joyiga ko‘ra, gipofizning oldingi,
orqa va orta bolagining gormonlari tafovut qilinadi.
Adenogipofiz (gipofiz oldingi bo‘lagining) gormonlari
Adenogipofizda tropgormonlar hosil bo‘lib, qonga o‘tgandan so‘ng
tegishli periferik endokrin bezlardan zarur bo‘lgan gormonlar hosil
bo‘lishini ta’minlaydi. Gormon esa a‘zo va to‘qimalarda yaxlit
organizmning tegishli kimyoviy va fiziologik javob reaksiyasini keltirib
333
chiqaradi. Oqsil va peptid tabiatli gormonlar uchun hujayralar sathida
maxsus retseptorlar (glikoprotein va gangliozidlarning uglevod
parchalari) mavjud bo‘lib, gormonlar shu retseptorlar orqali maxsus
biokimyoviy o‘zgarishlarni amalga oshiradi. Steroid gormonlarning
retseptorlari esa sitoplazma va yadroda joylashgandir.
Quyidagi jadvalda gipofizning oldingi bo‘lagi gormonlari, ularning
molekulyar og‘irligi hamda gormonlar yetishmasligi va ortiqcha hosil
bo‘lishida rivojlanadigan asosiy sindromlar keltirilgan:
Qandsiz diabet Gipofiz orqa bo‘lagining gormonlari
Gipofiz orqa bo‘lagining gormonlari vazopressin va oksitotsindir.
Bu gormonlar dastlab gipotalamusning maxsus neyronlarida sintezlanib,
turli neyronlar yordamida gipofizning orqa bo‘lagiga o‘tib, keyin so‘ngra
qonga tushadi. Ikkala gormon ham nonapeptidlar bo‘lib, quyidagi
tuzilishga ega: