Grafika (jazíW) HÁm grafemalar. QARAQALPAQ jazíWÍ tariyxínan. Orfografiya hám oníŃ faktorlarí joba

Omonimlar hám olardıń túrleri
Omonimlar - grеkcha homos – “bir xil”, onoma yoki onyma – “nom” dеgan ma'nolardı ifodalab, tovush tomoni ham, háripiy ifodasi ham, barcha grammatik shakllari ham bir xil, ammo mazmun tomoni har xil bolǵan leksemalar esaplanadı: ot (ism) – ot (hayvon), sir (davlat siri)–sir (idish siri).
Omonim leksemalar asosan bir xil sóz túrkumi doirasida boladı. Bularǵa ot (yosh – umr ólchovi; yosh – kóz yoshi), fe’l (betla – qarashga botinmoq; betla - sahifala), sifat (hur – ozod; hur – gózal) túrkumlariga xos omoleksemalar misol boladı. Grammatik shakllar (kelishik, egalik, kóplik, zamon, shaxs-son kabi) tizimiga ega bólmagan ayrim túrkumga oid leksemalar ham ózaro omonim bólishi mumkin (ham boǵlovchisi hám ham yuklamasi ózaro shunday omonimlik hosil qiladi).
Omonim leksemalardı kóp ma'noli leksemalardan farqlash zarur. Kóp ma'noli leksemalar qancha ma'noga ega bólmasin, bul ma'nolar ózaro bitta bosh ma’noga bog’langan boladı. Omonimlar boshqa-boshqa leksemalar bolǵani ushın olardıń ma'nolari órtasida bog’lanish bólmaydi.
Kóp ma'noli leksemalar ma'nolari órtasida aloqa uzilsa, omonim vujudga kеladi: dam I – havo, dam II – temirchi bosqoni, dam III – lahza, nafas, dam IV – boǵlovchi, dam V – tiǵ, ótkir joy, dam VI – havo yiǵilib yurishmay qolgan (ichi dam bolıpdi)²¹; Bul misollardaǵı dam I leksemasi ifodalagan “havo” manosi mazkur kóp ma’noli leksemanıng bosh ma’nosi bolıp, qolganlari hosila ma’nolar esaplanadı, lekin hozirgi qaraqalpaq tili nuqtai nazaridan bul altıta leksema omonim leksemalar esaplanadı, chunki olar orasidaǵı ma’no aloqalari uzilgan.


Omoformalar hám olardıń túrleri
Omoformalar grеkcha homos – “bir xil”, forma – “shakl” dеgan ma'nolardı ifodalab, faqat ayrim grammatik shakllari bóyicha teng keladigan leksemalar toparidir.
Omoformalar har xil túrkumlar doirasida mavjud boladıgan leksemalar esaplanadı. Bulardı nechta túrkumga oid leksemalar ishtirok etishiga kóra tómendegi túrlerge ajratish mumkin:
1) ekita túrkum doirasidaǵı omoformalar:
a) ot hám sifat túrkumi doirasida: issiq (yoz issiǵi) - issiq (issiq non);
b) ot hám son túrkumi doirasida: yigirma (marosim) – yigirma (miqdor);
d) ot hám fe’l túrkumi doirasida: yoy (kamon) – yoy (yoymoq);
e) ot hám ravish túrkumi doirasida: burun (a’zo) - burun (avval);
f) olmosh hám fe’l túrkumi doirasida: siz (2-shaxs, kóplik) – siz (sizmoq);
h) ot hám taqidiy sóz túrkumi doirasida: shart (shart qóymoq) – shart (shart uzmoq);
i) fe’l hám taqlidiy sóz túrkumi doirasida: taq (taqmoq) – taq(tovushga nisb.);
k) fe’l hám sifat túrkumi doirasida: tóla (tólamoq) – tóla (tóliq);
l) sifat hám taqlidiy sóz túrkumi doirasida: chars (qórs) – chars (tovushga nisb.);
m) ot hám modal sóz túrkumi doirasida: lozim (kiyim)- lozim (zarur).
n) fe’l hám ravish: óta-óta;
2) uchta túrkum doirasidaǵı omoformalar:
a) ot, sifat hám fe’l túrkumlari doirasida: bez (yoǵ bezi) – bez (bezbet) – bez(moq);
b) fe’l, modal sóz hám hisob sózlari doirasida: bor (moq) – bor (mavjud) – bor (marta);
d) ot, fe’l hám ravish túrkumlari doirasida: kech (vaqt) – kech(moq) – kech (kelmoq);
e) ot, sifat hám ravish túrkumlari doirasida: sira (tartib) – sira (ochiq) – sira (aslo);
f) ot, fe’l hám son: uch (yuqorisi) – uch(moq) – uch(ta);
h) ot, úndew sóz hám taqlid sóz túrkumlari doirasida: chuv (pona) – chuv (chuh) –chuv (qiy-chuv);
i) ot, fe’l hám taqlid sóz túrkumlari doirasida: qiy (góng) – qiy (kes) – qiy (qiy-chuv);
k) ot, son hám fe’ltúrkumlari doirasida: qirq (marosim) – qirq (miqdor) – qirq (kes);
l) sifat, fe’l hám ravish túrkumlari doirasida: qoq (quruq) – qoq(moq) - qoq (ayni);
3) tórtta túrkum doirasidaǵı omoformalar:
a) ot, sifat, fe’l hám ravish túrkumlari doirasida: quv (oqqush) – quv (ayyor) –quv(moq) – quv (butunlay);