Grafika (jazíW) HÁm grafemalar. QARAQALPAQ jazíWÍ tariyxínan. Orfografiya hám oníŃ faktorlarí joba

3. Sanlarǵa tiykarlanǵan grafemalar miqdor hám tartib túsiniklarini jazıwda aks ettirish ushın qollanılatuǵın grafemalar esaplanadı. Hozirgi qaraqalpaq jazıwıda qollanıladıgan sanlar eki toparǵa bólinedi:
1) arab sanlari avval Hindistonda yaratilib, keyinchalik buyuk vatandoshimiz Muhammad Xorazmiy xizmatlari tufayli Arabiston, Ispaniya hám butun Yevropaga tarqalgan sanlar esaplanadı: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 20, 100, 1000, 100000, 1000000, 1000000000 kabi.
2) rim sanlari eramizdan besh asr oldin etrusk qabilalari tomonidan yaratilgan hám qadimgi rimliklar qóllagan sanlar esaplanadı: I (bir), V (besh), X (ón), L (ellik), C (yuz), D (besh yuz), M (ming).
Sanlarǵa tiykarlanǵan grafemalar asosan matematika faniga tegishli bólsa ham, tilga oid leksema hám morfemalardı ańlatıw ushın xizmat qilganligi tufayli “Grafika” bólimida ham úyreniledi.
4. Ramziy belgilerge (simvollarǵa) tiykarlanǵan grafemalar ilm-fan (shu jumladan, tiltanıwda ham) sohasida qollanılatuǵın maxsus belgiler tizimi: 1) matematik faniga oid ramziy belgiler - √ (ildiz), - (ayiruv), + (qóshuv), x (kópaytiruv), : (bóluv), x (iks), (katta), < (kichik) hám boshqalar; b) astronomiyaga oid ramziy belgiler - ʘ (Quyosh), ♂ (Mars), ♀ (Venera), ђ (Satúrn) hám boshqalar; d) tiltanıwka oid ramziy belgiler - < > (ótish belgisi), // (ajratish belgisi), : - fonemanıng chóziqlik belgisi; e) moliyaga oid ramziy belgiler – $ (dollar), € (yevro), £(funt sterling).
Kompyuterniń jazıw vositasi sıpatında qollanılıwıi natijasida juda kóp miqdordaǵı ramziy belgiler jazıw tizimiga kirib keldi. Bul compyuter bilan ishlaydigan har bir insonga tanishdir, shuniń ushın olardıń barchasini keltirishga hojat yóq dep hisoblaymiz.
19-§. Jazıw haqqında ulıwma maǵlıwmat
Jazıw insoniyat tomonidan qilingan buyuk kashfiyotlardan biridir. U insonga oz fikrini uzoq masofaga hám uzoq davrga yetkazishda yordam beradigan qulay vositadir. Demak, jazıw insonniń ma’lum axborotni zamon hám makon ichida bir nuqtadan ekinchi nuqtaga yetkazish zaruriyatidan kelib chiqqan. Albatta, jazıw birdaniga paydo bolǵan emas. Dastlabki “maktub”lar hozirgi jazıwdan juda katta farq qilgan. Buyuk bobokalonimiz, ǵazal mulkiniń sultoni Alisher Navoiy óziniń “Saddi Iskandariy” dostonida ana shunday “maktub”lardan biri haqqında hikoya qiladi. Eron shohi Doro Iskandarga óz elchisi arqalı uchta narsa: chavgon tayoǵi, koptok hám bir idishda kunjut donalarini jónatadi. Bunda chavgon tayoǵi hám koptokniń ma’nosi: “Sen, Iskandar , hali men bilan jang qilishga yoshlik qilasan, yaxshisi, chavgon (hozirgi chim ustidaǵı xokkeyga óxshagan óyin) óynab yuraver”. Idishdaǵı kunjutniń ma’nosi: “Meniń qóshinim shu idishdaǵı kunjut donalaridek son-sanoqsiz, sen unga bas kelolmaysan”. Iskandar esa bulardı boshqacha talqin qiladi: “Koptok - yer shari hám u meniń qólimda”. Iskandar, shunday deya, bir neshe tovuq keltirishni buyuradi hám olar kunjut donalarini bitta qóymay yeb tugatishadi. Ma’nosi: “Meniń qóshinim senikini bitta qoldirmay qirib tashlaydi”. Bul yerda har bir narsa ramziy ma’noga ega: koptok hám chavgon – óyin yoki koptok – yer shari; kunjut donalari – askarlar hám h.
Ba’zan narsalar ramziy ma’no ifodalamasdan, shartli belgi wazıypasini bajargan. 7-rasmda peruliklardıng kipu nomli xati, 8-rasmda esa irokez qabilasiniń vampum nomli jazıwlari ana shunga misol bóla oladi: