Grodno davlat qishlogiy universiteti

Savol 4. Xalqaro iqtisodiyotning transmilliylashuvi. Zamonaviy iqtisodiy hayotning ajoyib hodisalaridan biri xalqaro korporatsiyalarning keng tarqalishidir. Hozirgi vaqtda ular rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida etakchi o'rinni egallab, korxonalarning boshqa tashkiliy shakllariga nisbatan ancha katta mahsulot ulushini ishlab chiqaradilar. Nafaqat o'z mamlakatida, balki boshqa mamlakatlarda va hatto boshqa qit'alarda ham kapital eksportining asosiy sub'ektlaridan biri bo'lgan transmilliy korporatsiyalar (TMK) deb ataladigan bo'linmalariga ega bo'lgan o'ziga xos superkorporatsiyalar paydo bo'ldi.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining metodologiyasiga ko'ra, TMKlarga yillik aylanmasi 100 million dollardan ortiq bo'lgan firmalar va kamida oltita davlatdagi filiallari kiradi. TMK - bu korporatsiyalar joylashgan mamlakatdan tashqarida joylashgan butun ishlab chiqarish yoki xizmat ko'rsatish majmualarini boshqaradigan korxona. TMK - bu xalqaro kapital birlashmasining shakli bo'lib, bosh kompaniya dunyoning ko'plab mamlakatlarida filiallariga ega bo'lib, ularning faoliyatini muvofiqlashtiradi va birlashtiradi.
TMKlarning asosiy belgilariga ishlab chiqarishning xalqaro xarakteri, uni turli mamlakatlarda yagona markazdan nazorat ostida amalga oshirilishi kiradi; turli mamlakatlarda joylashgan korporatsiya bo'linmalari o'rtasidagi savdoning katta ahamiyati; ushbu bo'linmalar faoliyati bilan bog'liq operativ masalalar bo'yicha qarorlar qabul qilishda bo'linmalarning nisbatan mustaqilligi; xodimlarning, birinchi navbatda, menejerlarning mamlakatlararo harakatchanligi; ilg'or texnologiyalarni ishlab chiqish, uni uzatish va foydalanishni korporatsiya doirasida amalga oshirish.
paydo bo'lishi va tarqalishining sabablari ishlab chiqarish va kapitalning xalqarolashuvida yotadi; shiddatli milliy va xalqaro raqobatga dosh berish istagi; savdo va siyosiy to'siqlarni yengib o'tish orqali xalqaro savdo sohasida qo'shimcha afzalliklarga ega bo'lish; ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va ortiqcha foyda olish istagi. MMKlarning mavjudligining asosiy sababi sho'ba korxonalar bilan vertikal va gorizontal integratsiyadan kelib chiqadigan ishlab chiqarish va taqsimotni global tashkil etish tomonidan taqdim etilgan afzalliklardir.
TMKning tashkiliy tuzilmasi diversifikatsiyalangan konsern shaklidir. TMK bosh (bosh) kompaniya va bir qator xorijiy filial va sho'ba korxonalardan iborat. Ko'pincha TMKlar tarkibiga moliya-kredit institutlari (banklar, investitsiya fondlari, sug'urta kompaniyalari) ham kiradi.
Bosh kompaniya korporatsiyaning operativ shtab-kvartirasi vazifasini bajaradi. Keng miqyosdagi ixtisoslashuv va kooperatsiya asosida texnik-iqtisodiy siyosatni olib boradi va xorijiy kompaniyalar va filiallar faoliyatini nazorat qiladi. Bosh kompaniyaning funktsiyalariga quyidagilar kiradi: boshqa kompaniyalar bilan qo'shilish bo'yicha muhim tashkiliy qarorlar qabul qilish, yangi kompaniyalarni sotib olish, samarasiz bo'linmalarni tugatish, filiallar va umuman korporatsiyaning uzoq muddatli ishlab chiqarish, moliyaviy, investitsiya siyosatini shakllantirish, kompaniyaning moliyaviy holatini nazorat qilish. filiallari.
TMKlarning faoliyat shakllari quyidagilardan iborat:

• 
  litsenziyalash - ma'lum vaqt uchun ma'lum haq evaziga texnologiyalardan foydalanishga ma'lum huquqlarni berish;
  
• 
  franchayzing - ma'lum bir haq evaziga TNK tovar belgisini ma'lum vaqtga o'tkazish;
  
• 
  boshqaruv shartnomalari - korxonaning operativ nazorati tegishli haq evaziga boshqa korxonaga taqdim etiladigan shartnomalar;
  
• 
  texnik va marketing yordamini ko'rsatish - mashina va uskunalarni ta'mirlash, texnik xizmat ko'rsatish, nou-xaudan foydalanish bo'yicha maslahatlar, mutaxassislarning yordami;
  
• 
  lizing - texnika, asbob-uskunalar, texnologiya va ko'chmas mulkni uzoq muddatli ijaraga berish;
  
• 
  faktoring - bu kompaniyaning yetkazib beruvchi va xaridor o'rtasidagi hisob-kitoblarda etkazib beruvchining moliyaviy talablarini to'lash va keyin xaridordan qarzni undirish orqali amalga oshiradigan vositachilik operatsiyalari.
  

TMK faoliyatining ko'lami katta. TMKlar jahon ishlab chiqarishining qariyb 30% (ishlab chiqarish hajmining 2/3 qismi oʻz mamlakatlaridan), tashqi savdoning 60%, yangi texnologiyalarga patent va litsenziyalarning 80% ni tashkil qiladi. TMKlar alohida qishloq xo'jaligi bozorlarining qariyb 90 foizini - bug'doy, tamaki, choyni nazorat qiladi. Hozir dunyoda 65 mingdan ortiq TMK mavjud, filiallar soni 700 mingdan oshadi.1970-yilda bor-yoʻgʻi 7 mingta boʻlgan.TMK xodimlarining umumiy soni 60 million kishiga baholanadi, shu jumladan, 20 milliondan ortiq kishi xorijiy filiallar. Deyarli barcha yirik TMKlarning vatani AQSh, Yaponiya va Yevropa Ittifoqi davlatlari hisoblanadi. TMKlarning asosiy qismi AQSH (45%), Yevropa Ittifoqi mamlakatlari (29%), Yaponiya (14%)da jamlangan. TMKlar asosan sanoatning asosiy tarmoqlarida jamlangan: telekommunikatsiya, elektronika, informatika, kredit-moliya sektori, kimyo, oziq-ovqat sanoati. TMKlarning 60 foizi ishlab chiqarish sohasida, 37 foizi xizmat ko‘rsatish sohasida, 3 foizi tog‘-kon sanoati va qishloq xo‘jaligida band. Dunyodagi yuzta yirik TMKdan ikkitasi Belarus Respublikasida taqdim etilgan: Coca-Cola va McDonalds.
1-jadvalda dunyodagi eng yirik TMK o'ntaligi keltirilgan.
1-jadval – Eng yaxshi o'nta global TMK

Yo'q.	TNC nomi	Vatan	Sanoat
1	General Electric	AQSH	elektrotexnika
2	Microsoft	AQSH	ma `lumot texnologiyalar
3	Coca Cola	AQSH	ovqat
4	IBM	AQSH	ma `lumot texnologiyalar
5	Daimler-Chrysler	AQSh, Germaniya	avtomobil sanoati
6	Sony	Yaponiya	elektrotexnika
7	Nestle	Shveytsariya	ovqat
8	Wal-Mart	AQSH	savdo
9	Toyota	Yaponiya	avtomobil sanoati
10	Intel	AQSH	ma `lumot texnologiyalar

Manba: Kozlovskiy V.V. Jahon iqtisodiyoti. - Mn., 2005 yil.
Dunyoda TMK faoliyatining ta'siri va ko'lami ortib bormoqda. TMKlar qabul qiluvchi mamlakat iqtisodiyotiga ta'sir ko'rsatish uchun katta imkoniyatlarga ega. TMKlarning roli ikki tomonlama va qarama-qarshidir. Salbiy tomonlari: TMKlar o'z kuchi bilan mahalliy firmalarni bostirishi mumkin; milliy bozorni monopollashtirish, monopol narxlarni o'rnatish; milliy qonunchilikni buzish; ishlab chiqarish orqali qabul qiluvchi mamlakatda atrof-muhitning ifloslanishi, tabiiy resurslardan foydalanishga bo'lgan yirtqich munosabat; mehnat va valyuta bozorlaridagi beqarorlik; TMKlar milliy iqtisodiyotdan miyaning ketishiga hissa qo'shadi; qabul qiluvchi davlatning davlat manfaatlari sohalariga aralashish; davlat tomonidan tartibga solish imkoniyatlarini cheklash; jahon iqtisodiyotining tarkibiy inqirozlarini kuchaytirish. Ijobiy tomonlari: TMKlar qabul qiluvchi davlatning iqtisodiy rivojlanishiga va fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini taqsimlashga hissa qo‘shadi; ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish uchun mablag'lar va ishlab chiqarish resurslari bilan ta'minlash; yangi ish o'rinlari yaratish, mahalliy aholi bandligini ta'minlash; mehnat sharoitlarini, ishchilarning malakasini yaxshilash, ish haqini oshirishni kafolatlash; TMKlar xorijiy investitsiyalar uchun mamlakatlar tomonidan taqdim etilgan imtiyozlardan foydalanadi; ishlab chiqaruvchi kuchlarning baynalmilallashuvini tezlashtirish. Salbiy va ijobiy oqibatlarning kombinatsiyasi birinchisining foydasiga ham, ikkinchisining foydasiga ham rivojlanishi mumkin. Bu mamlakatning iqtisodiy ahvoliga, umummilliy vazifalarning ustuvorligiga va boshqa sabablarga bog'liq. Umuman olganda, TMKlar jahon iqtisodiyotida doimiy e'tibor va nazoratni talab qiladigan ancha murakkab va doimiy rivojlanayotgan hodisadir.