1-мавзу: dinamik makroiqtisodiy tahlil faniga kirish маъруза режаси

1-МАВЗУ: DINAMIK MAKROIQTISODIY TAHLIL FANIGA KIRISH
Маъруза режаси:

1. 
   Makroiqtisodiy tahlil.
   
2. 
   Makroiqtisodiy tahlilning vositalari.
   
3. 
   Turli davrlar uchun maʼlumotlarning solishtirma tahlili.
   
4. 
   Mamlakatlararo yoki oʼzaro tahlil.
   
5. 
   Mamlakatlararo tahlilni amalga oshirish negizida mamlakatlardagi iqtisodiy holatni taqqoslash.
   

Ushbu kurs makroiqtisodiy jarayonlarni dinamik modellashtirishga bag'ishlangan. Dinamik makroiqtisodiyot makroiqtisodiyotdagi tushuncha bo'lib, standart makroiqtisodiyotga qaraganda uzoqroq vaqt davomida va turli muhitlarda kengaygan turli iqtisodiy omillarni ko'rib chiqadi va nazorat qiladi.

Vaqt o'tishi bilan to'plangan ma'lumotlar qaror qabul qiluvchilarga tarixiy tendentsiyalarni aniqlashga, bozorning avvalgi natijalarini ko'rsatishga va o'xshash iqtisodlarda uzoq muddatli o'sish nuqtalari aniqlashga yordam beradi. Bir necha yillar davomida narxlar, fiskal siyosat, foiz stavkalari, yalpi ichki mahsulot va boshqa o'zgaruvchilar kabi ta'sir qiluvchi omillar iqtisodiy o'sishga bir davr muddat ichida kuzatilgan o'zgarishlardan keskin farq qilishi mumkin. Shunga ko'ra, dinamik makroiqtisodiyotni o'rganish an'anaviy iqtisodiy prognozlarga hamrohlik qilish, rad etish yoki miqdorini aniqlash uchun bunday uzoq muddatli ma'lumotlarni kuzatib boradi.
Makroiqtisodiyot fan sifatida mahalliy, mintaqaviy, milliy yoki global bo'ladimi, butun iqtisodiyotni o'rganishni o'z ichiga oladi. Yalpi ichki mahsulot, bozor tebranishlari, bandlik, infratuzilma va fiskal va pul-kredit siyosatining ta'siri kabi omillar iqtisodiyotni o'rganishga jalb qilingan kichik mavzulardan faqat bir nechtasi. Makroiqtisodiyotning asosiy maqsadi biznes va hukumat rahbarlarining doimiy iqtisodiy o'sish strategiyalarini ishlab chiqishlari uchun joriy ma'lumotlar va prognozlarni taqdim etishdir. Iqtisodiyotni kengroq o'rganishning bir qismi sifatida dinamik makroiqtisodiyot tarixiy ma'lumotlarni uzoqroq vaqt davomida kuzatib boradi va iqtisodiy prognozlarning to'g'riligini turli senariylar bilan oshirish uchun xizmat qiladi.
Muayyan kasbiy qobiliyatlarda "dinamik makroiqtisodiyot" atamasi makroiqtisodiyotning o'rganish sohasi sifatida evolyutsiyasiga ham tegishli. Analitik vositalar, makroiqtisodiy modellar va hatto makroiqtisodiy nazariyalar hamisha iqtisodchilar orasida katta munozaralarga sabab bo‘lgan. Har bir davr zamonaviy iqtisodiy nazariyalarga o'zgarishlar kiritdi, bu sohaning rivojlanishi bilan yangi vositalar va modellarni olib keldi. Aytish mumkinki, makroiqtisodiyot kasb va tajriba sohasi sifatida ham dinamikdir, chunki bu soha vaqt o'tishi bilan hozirgi iqtisodiy fikr maktablariga moslashish uchun o'zgaradi.
Makroiqtisodiyotdagi ixtisoslik tushunchasi yoki zamonaviy makroiqtisodiy nazariyani tavsiflash uchun ishlatiladigan atama sifatida qaralsin, dinamik makroiqtisodiyotni tushunishning kaliti vaqt elementini va o'zgaruvchan o'zgaruvchilarni tushunishdir. Makroiqtisodiyot bozor o'zgarishlari, iqtisodiy siyosat, narx va ta'minotning so'nggi kuzatuvlarini kuzatadigan va jamlagan joyda, dinamik makroiqtisodiyot tarixiy ma'lumotlarni jamlaydi va undan bir nechta stsenariylar natijalarini aniqlashda yordam beradi. Iqtisodiy ma'lumotlarning bunday vaqtli talqinlari, ayniqsa, turli xil hukumat siyosatidagi o'zgarishlarni va bir necha avlodlarni qamrab oladigan boshqa tadbirlarni prognoz qilish uchun foydalidir.
Hozirda jahon hamjamiyatida yuz berayotgan jarayonlar (globallashuv, o‘tish iqtisodiyotiga ega bo‘lgan mamlakatlarda bozor munosabatlarining rivojlanishi) milliy iqtisodiyotni tartibga solish sohasida muvofiqlashtirilgan qarorlarni qabul qilishning asosi sifatida makroiqtisodiy tahlil usullaridan faol foydalanishni nazarda tutadi.
Makroiqtisodiy tahlil tayanch iqtisodiy fanlarni o‘rganish jarayonida olingan bilimlar qanday qilib makroiqtisodiy tahlilning amaliy maqsadlarini amalga oshirish va u yoki bu mamlakatdagi iqtisodiy vaziyatni prognoz qilish uchun qo‘llanishi mumkinligini ifodalaydi.
Makroiqtisodiy tahlilning predmeti sifatida milliy iqtisodiy jarayonlarning o‘ziga xos xususiyatlari, iqtisodiyot tarmoqlari o‘rtasidagi universal bog‘liqliklarning o‘ziga xos shakllari, iqtisodiy siyosatning turli vositalaridan foydalanishda amal qiladigan sabab-oqibat mexanizmlari, shuningdek, ichki iqtisodiyot hamda tashqi dunyoning o‘zaro bog‘liqligi va o‘zaro ta’siri ishtirok etadi.
Ta’kidlash lozimki, huddi makroiqtisodiyot kabi, makrotahlil ham pozitiv va normativ tarkibiy qismlarni o‘zida mujassam etgan. Pozitiv tarkibiy qism «Nima sodir bo‘layapti?» degan savolga javob beradi va prognoz qilish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi (bunda muayyan faktlar, nisbatlar va raqamlardan foydalaniladi). Normativ tarkibiy qism «Qanaqa bo‘lishi kerak?» degan savolga javob beradi va iqtisodiy siyosat vositalarini ishlab chiqish orqali vaziyatni to‘g‘rilashga yordam beradi.
Ushbu ikkita tarkibiy qismning uyg‘unlashuvi siyosiy tizimdan qat’i nazar har qanday mamlakatning iqtisodiy ahvolini makroiqtisodiy tahlil qilishda namoyon bo‘ladi. Mamlakatlarning iqtisodiy siyosatidagi farqlar birinchi galda pozitiv va normativ tarkibiy qismlarning ulushi bilan belgilanadi.
Davlat tomonidan tartibga solish tarafdorlarida normativ yondashuv yaqqol ifodalangan, liberallarda esa bilim orttirishga (pozitiv) yo‘naltirilganlik ustunlik qiladi, ular ko‘proq bozorning kuchiga ishonib, bozor erkinligini nazarda tutadi, davlat tomonidan ta’sir etishning bilvosita, tuzatish kirituvchi vositalaridan foydalanishni afzal ko‘radi:
• iqtisodiy vaziyatni monitoring qilish;
• iqtisodiyotda amal qiluvchi sababli-oqibatli mexanizmlarni tahlil qilish;
• moliyaviy oqimlarni tadqiq etish asosida iqtisodiyot sektorlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqliklarni o‘rganish;
• iqtisodiy siyosatni tadqiq etish va yangi iqtisodiy strategiya variantlarini ishlab chiqish (makroiqtisodiy tuzatishlar kiritish dasturlarini ishlab chiqish).
Fanni o‘qitishdan maqsad – talabalarga bozor iqtisodiyoti sharoitida mamlakat iqtisodiyotining tahlili uchun talab qilinadigan nazariy va amaliy masalalar to‘g‘risida bilimlar berish hisoblanadi. Ushbu fanning maqsadi esa mamlakat iqtisodiyotida daromad va boyliklar taqsimotiga, ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar faoliyatiga ta’sir etuvchi budjet, soliq, pul-kredit siyosatlari, to‘lov balansi va tashqi qarzni tahlil qilayotganda asosiy konsepsiyalar, soliq sohasi, davlat xarajatlari va kapital qarz siyosati bilan tanishtirishdan iborat.
Faning mazmuni– makroiqtisodiy tahlilning paydo bo‘lishi, rivojlanishi bosqichlari va xususiyatlari, uslubiyoti va usullari, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar axborot ob’ekti, makroiqtisodiy jarayonlarning iqtisodiy tahlili, budjet, soliq, pul, kredit siyosati, to‘lov balansi, bandlik, ishsizlik va inflatsiya darajasidagi o‘zgarishlar va ular rivojlanish qoidalarining takomillashuvining nazariy va amaliy asoslarini o‘rgatadi.
Makroiqtisodiy tahlilning asosiy bo‘limlari quyidagilar:
makroiqtisodiy tahlilning uslubiy asoslari, makroiqtisodiy jarayonlarning iqtisodiy tahlilini o‘rganish, uni yanada rivojlantirish, takomillashtirish, mavjud imkoniyatlardan to‘liq foydalanish, erishilgan muvaffaqiyatlarni keng yoyish va yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarning sabablarini o‘rganish hamda ularni imkoni boricha tugatishga yordam berishdan iborat.
Shunday qilib, makroiqtisodiy tahlilning vazifalariga quyidagilar kiradi:
 makroiqtisodiy tahlilning uslubiyoti va usullarini har tomonlama o‘rganish;
 real sektorni batafsil o‘rganish asosida sektorning faoliyatiga baho berish;
 to‘lov balansiga ta’sir qilgan omillar va ularning sabablarini o‘rganish;
 budjet-soliq sektorini makroiqtisodiy tahlil qilish va undagi o‘zgarishlarni amaliyotga tadbiq etishni o‘rganish;
 pul-kredit sektorini iqtisodiy tahlil qilish va ilg‘or tajribalarga tayangan holda rivojlantirish va mustahkamlashga yordam beradigan tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish;
 bandlik, ishsizlik va inflatsiya darajasini iqtisodiy tahlil qilish, ularga ta’sir qilgan omillar va sabablarni o‘rganish.
“Makroiqtisodiy tahlil” fanining vazifasi milliy iqtisodiyot ko‘rsatkichlarini baholash va monitoring o‘tkazishda foydalanadigan usullar majmuini o‘rganishdir.
Shu maqsadda unda mamlakatimizda ishlab chiqariladigan tovar va xizmatlarning jami hajmini hisoblash, inflatsiya sur’atlarini, ishsizlik darajasini, to‘lov balansi saldosini va valuta almashtiruv kursi ko‘rsatkichlarini tahlil qilish usul va uslublari bayon etilgan.
Makroiqtisodiy tahlilning asosiy xususiyati shundan iboratki, uning eng muhim tamoyili umumlashtirish hisoblanadi. Iqtisodiyotning o‘zaro bog‘liqligi va uning qonuniyatlarini, iqtisodiyotni bir butun darajada o‘rganish faqatgina umumlashtirish yoki agregatlash (aggregation) tamoyili orqali amalga oshiriladi. Makroiqtisodiy tahlil agregatlashni talab etadi.