1-мавзу: dinamik makroiqtisodiy tahlil faniga kirish маъруза режаси

Назорат саволлари:

1. 
   Динамик makroiqtisodиёт фанинг мақсад ва вазифаларини айтиб беринг. tahlil.
   
2. 
   Динамик makroiqtisodиёт нима ва фаолият йўналиши нималардан иборат?
   
3. 
   Makroiqtisodiy tahlilning мақсади нималардан иборат?
   
4. 
   Makroiqtisodiy tahlil vositalariни айтиб беринг.
   
5. 
   Turli davrlar uchun maʼlumotlarning solishtirma tahliliни ўтказишдан мақсад нима?
   
6. 
   ЯИМни хисоблаш усулларни айтиб беринг?
   
7. 
   ЯИМ дефлятори нима?
   
8. 
   Makroiqtisodiy tahlilning uslub va tamoyillari
   

2-МАВЗУ: DINAMIK MAKROIQTISODIY TAHLILDA REAL SEKTOR
Маъруза режаси:

1. 
   Iqtisodiyotning real sektori tushunchasi.
   
2. 
   Real sektorning iqtisodiyotdagi oʼrni va ahamiyati.
   
3. 
   Real sektor va iqtisodiy oʼsish.
   
4. 
   Nominal agregatlar. Real agregatlar.
   
5. 
   Isteʼmol narxlar indeksi.
   

Iqtisodiyotning real sektori – iqtisodiyotning moddiy va nomoddiy ne’matlar va xizmatlar ishlab chiqaruvchi tarmoqlari majmui, iqtisodiyotning moliya sektoriga tegishli bo‘lgan moliyaviy, kredit va valyuta operatsiyalari bundan mustasno.
Ushbu atama aniq huquqiy ta'rifga ega emas. Ko'pincha siyosiy lug'at va jurnalistikada ma'nosini ko'rsatmasdan qo'llaniladi. Ko'pgina mualliflar real sektor ostida faqat moddiy ishlab chiqarish sohasini nazarda tutadi va xizmat ko'rsatish, savdo, fanni o'z ichiga olmaydi.
Iqtisodiyotning real sektori (real ishlab chiqarish sektori) yalpi ichki mahsulot yaratiladigan tarmoqdir. Qazib olish va qayta ishlash sanoati, qishloq xoʻjaligi, sanoat, maishiy va boshqa xizmatlar koʻrsatish korxonalaridan tashkil topgan sanoat ishlab chiqarishini oʻz ichiga oladi.
Iqtisodiyot real sektorining asosini sanoat va qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish tashkil etadi. Aynan ishlab chiqarish sohasida ishlab chiqaruvchi tabiat bilan o'zaro munosabatda bo'ladi, yangi moddiy ne'matlar yaratiladi. Ishlab chiqarish sohasining miqdor va sifat jihatdan rivojlanishi jamiyat farovonligini, aholi daromadlarining o'sishini ta'minlaydi, ta'lim, sog'liqni saqlash, madaniyatni rivojlantirish uchun moddiy asos yaratadi.
Iqtisodiyotning real sektori holatiga quyidagilar sezilarli ta'sir ko'rsatadi:

• 
  holat moliya bozori va eng yuqori darajada foiz stavkalari, bu korxonalarning qisqa muddatli va uzoq muddatli istiqbolga murojaat qilish qobiliyatini belgilaydi bank kreditlari aylanma mablag'larni to'ldirish va kapital qo'yilmalarni amalga oshirish;
  
• 
  mamlakat tashqi savdo balansi;
  
• 
  mamlakatdagi investitsiya muhiti, investitsiyalar uchun qulay shart-sharoitlarning mavjudligi, birinchi navbatda, bevosita;
  
• 
  investorlar huquqlarini kafolatlovchi, foydani repatriatsiya qilish imkoniyatlarini ta’minlovchi, xususiylashtirish natijalarini qayta ko‘rib chiqish mumkin bo‘lmagan sharoitlarni yaratuvchi davlat siyosati;
  
• 
  tashqi iqtisodiy faoliyatda cheklovlar mavjudligi yoki yo'qligi.
  

Iqtisodiyotning real sektori korxonalarining normal faoliyat yuritishi uchun ham tegishli soliq tizimi zarur.
Iqtisodiyotning real sektori mintaqaviy iqtisodiyotning bir qismi bo'lib, unga quyidagilar kiradi:
Iqtisodiyotning real sektori
ijtimoiy (notijorat): ijtimoiy soha, ilmiy-ta'lim kompleksi, sog'liqni saqlash;
jamoat xavfsizligini ta'minlash (foydali emas): shu jumladan. armiya, huquq-tartibot, fuqarolik mudofaasi va boshqalar;
spekulyativ (foydali): moliyaviy, bank va kredit operatsiyalari; Fond bozori, savdo va iste'mol bozori, ko'chmas mulk bozori, reklama, ishga qabul qilish va boshqalar;
ommaviy axborot vositalari;
uy-joy kommunal xo'jaligi sektori;
umumiy ovqatlanish sektori;
ko'ngilochar sektor: dam olish, sport, turizm va o'yin-kulgi.
Mamlakatni jahondagi o‘rnini real sektorning rivojlanish darajasi va
raqobatdoshligi belgilaydi. Iqtisodiy adabiyotlarda iqtisodiyotni real sektoriga turlicha ta’rif beriladi va quyida ularning bir nechtasi keltirilgan.
1. Iqtisodiyotning real sektori (IRS) (inglizcha – Real sektor of economy) – iqtisodiy va qonuniy belgilanmagan iqtisodiy atama hisoblanadi va ma’lum hududdagi faoliyati mahsulot ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan kichik, o‘rta va yirik (industrial) korxonalarni birlashtiradigan iqtisodiyot sohasidir.
2. Iqtisodiyot real sektori – bu iqtisodiyotning yirik tarkibiy qismi bo‘lib, u turli ishlab chiqarish sohalarini o‘xshash tavsiflar, iqtisodiy maqsadlar, funksiyalari orqali birlashtiradi va nazariy hamda jihatdan iqtisodiyotni boshqa qismlaridan farq qiladi.
3. Iqtisodiyotning real sektori – bu iqtisodiyotni material-buyum mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi, nomaterial boylikni yaratuvchi xizmat ko‘rsatish sohalarini o‘z ichiga oladigan soha. Real sektorga moliya-kredit, birja faoliyati kirmaydi.
4. Iqtisodiyotni real sektori kapitalni spekulyativ harakati qilgan holda iqtisodiyotni tuzilmaviy qayta qurish va iqtisodiy jarayonlarini birlashtiradigan soha.
5. Iqtisodiyotni real sektori – bu iqtisodiyotni muhim sektori to‘g‘ridan to‘g‘ri mahsulot ishlab chiqarish, daromad olish va daromadlari tushumini ta’minlaydi. Ishlab chiqarish, mahsulot chiqarish sohasi uning iqtisodiy atama sifatidagi sinonimlari hisoblanadi.
6. Iqtisodiyotni real sektori – kommersiyaga asoslangan seriyali yirik miqdorda mahsulot va tovarlar ishlab chiqaruvchi, jumladan va inshootlarni qurish, aloqa, telekommunikatsiya, transport xizmatini amalga oshiruvchi kichik, o‘rta va yirik korxonalar yig‘indisidir.
7. Iqtisodiyotning real sektori - iqtisodiyotning bevosita moddiy ne’matlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lib, u o‘z ichiga sanoat, qishloq xo‘jaligi, qurilish, transport, aloqa boshqa xizmat ko‘rsatish tarmoqlarini oladi.
Iqtisodiyotda real sektorni samarali faoliyat yuritishida moliyaviy sektor muhim o‘rin egallaydi.
Moliyaviy sektor – bu qarz olish va uni qaytarish bilan bog’liq bo‘lgan amaliyotni ijro qiladigan vositalar va institutlar to‘plamidir. Moliyaviy tizim mulk egaligini kapitaldan ajratish imkoniyatini beradi. Moliyaviy sektorga banklar, sug‘urta kompaniyalari, fond birjalari moliyaviy investitsion kompaniyalar, lombardlar va boshqa moliyaviy institutlar kiritiladi.
Real sektorda YaIM ni asosiy qismi yaratiladi. Butun real sektor iqtisodiyotining umumiy holatini tavsiflovchi muhim makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar – yalpi ichki mahsulot (YaIM) ichki mahsulot (SIM), milliy daromad (MD) kabilar hisoblanadi.
Bu ko‘rsatkichlar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalaridagi barcha xo‘jaliklar iqtisodiy faoliyatining umumiy va pirovard natijalarini qamrab oladi.
Iqtisodiyotning real sektori tarkibiy tuzilishining mohiyati va tasnifi Iqtisodiyot va uning alohida tarmoqlari tarkibi mamlakat iqtisodiyotini rivojlanishining asosini tashkil etadi. Iqtisodiyot va uning alohida tarmoqlarida iqtisodiy vaziyatni aniq tasavvur qilish, uning kelajakdagi rivojlanish istiqbollarini hisobga olish muhim iqtisodiy-ijtimoiy ahamiyatga ega.
Real sektor iqtisodiyoti tarkibi – bu milliy iqtisodiyotdagi tovar va xizmatlar ko‘rsatuvchi turli tarmoq va sohalar yig‘indisidan iborat bo‘lib, ular o‘zaro aloqada va bog‘liqlikda iqtisodiy faoliyatda bo‘ladilar. Real sektor iqtisodiyoti ichki va tashqi bozorga ne’matlar ishlab chiqaruvchi, zamon va bozor talabidagi o‘zgarishlarga nisbatan moslanuvchan iqtisodiy subyektlar faoliyati yig‘indisidan iboratdir.
Iqtisodiyotni real sektoriga mahsulot ishlab chiqarish bilan, nomoddiy boylik yaratish va xizmat ko‘rsatish sohalari ham kiritiladi. XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab real sektor infratuzilmasida katta o‘zgarishlar ro‘y berdi. Mamlakat milliy iqtisodiyoti moddiy ishlab chiqarish sohalari va bozor xizmat ko‘rsatish sohalaridan tarkib topadi.
Iqtisodiyotning real sektoriga quyidagi moddiy va nomoddiy boyliklar yaratish hamda xizmatlar ko‘rsatish sohalari kiradi:
- sanoat;
- qishloq xo‘jaligi;
- qurilish;
- transport va aloqa;
- boshqa xizmat ko‘rsatish sohalari.
Xizmatlar sohasi iqtisodiyotning muhim sohalaridan biri hisoblanadi va iqtisodiyotning barcha sohalariga sezilarli ta’sir qiladi.
Xizmatlar sohasi – bu bir tomondan aholiga ko‘rsatiladigan xizmatlarining assortimenti bo‘lsa, ikkinchi tomondan tashkilotlar va yakka ijrochilar majmuasi bo‘lib, ular xizmat ko‘rsatish faoliyati doirasida iste’molchilarga moddiy va ijtimoiy-madaniy xizmatlarni ko‘rsatishadi.
Xizmatlar sohasi tarkibida yetakchi o‘rinlarni transport xizmatlari, aloqa va axborotlashtirish xizmatlari, savdo xizmatlari, mehmonxona va turistik-ekskursiya xizmatlari egallaydi. Bulardan tashqari xizmat ko‘rsatish sohasi tarkibiga kommunal xizmatlar, maishiy xizmatlar, avtomobillarni ta’mirlash xizmatlari, tibbiy xizmatlar va boshqa xizmatlar ham kiradi. Shuningdek xizmat ko‘rsatish sohasi tarkibida bank, moliya va sug‘urta xizmatlari ham salmoqli o‘rin egallaydi, lekin ular iqtisodiyotning moliyaviy sektoriga taalluqlidir.
Oʻsish (iqtisodiyotda) — mamlakatda tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar yaratish hajmining oldingi yil (davr)larga nisbatan koʻpaygan miqdorda takrorlanishi. Iqtisodiy oʻsishni taʼminlash har qanday mamlakat iqtisodiy siyosatining asosiy maqsadi hisoblanadi. Yildan yilga aholi sonining koʻpayishi, kishilar ehtiyojlarining mutassil ortib borishi iqtisodiy Oʻsishni shart qilib qoʻyuvchi asosiy sabablardandir. Iqtisodiy Oʻsish aholi turmush darajasini oshirishga, xalq farovonligini taʼminlashga xizmat qiladi.
Iqtisodiy Oʻsish negizida iqtisodiyotdagi yetakchi tarmoqlarning rivojlanishi turadi. Iqtisodiy oʻsish ishlab chiqarishning ilgʻor tuzilmasiga, yuqori mehnat unumdorligi darajasiga, ichki va tashqi bozorda talab katta boʻlgan raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishga, mahsulotni qulay bozorlarda sotishga tayanadi. Boshqacha aytganda, iqtisodiy Oʻsish mahsulot ishlab chiqarishning real hajmini muttasil qoʻpaytirib borish va ayni paytda jamiyat taraqqiyotida texnologik, iqtisodiy va ijtimoiy tavsiflarning yaxshilanib borishini anglatadi.
Iqtisodiy Oʻsishni aniqlash va hisoblashda mamlakat iktisodiy taraqqiyotining eng umumiy koʻrsatkichi boʻlgan yalpi ichki mahsulot (YAIM) asos boʻlib xizmat qiladi va iqgisodiy oʻsishning muayyan davr mobaynida real YAIM hajmining ijobiy tomonga oʻzgarishini koʻrsatadi. Iqtisodiy oʻsish surʼatlari YAIM oʻsish surʼatlarida oʻz aksini topadi.
Iqtisodiy Oʻsish mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishining umumiy holatini ifodalaydi. Real YAIM hajmining oʻzgarishi mamlakat iktisodiyoti holati va dinamikasi toʻgʻrisida maʼlumot bersada, iqtisodiy Oʻsishni toʻliq aks ettirmaydi. Mas, mamlakat aholisining Oʻsish surʼati 3% ni, real YAIM ning Oʻsish surʼati ham 3% ni tashkil etdi. Bunday holatda, garchi YAIM hajmi oʻsgan boʻlsada, kishilarning daromadlari oʻzgarmay qoladi. Shu sababli iqtisodiy Oʻsishni toʻlaroq aks ettirish uchun boshqa bir koʻrsatkich — aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan real YAIMning oʻzgarishi qoʻllaniladi.
Real YAIM hajmining oʻzgarishi umuman mamlakat iqtisodiyotining muayyan davr oraligʻidagi rivojlanishini ifodalasa, aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan real YAIM hajmining oʻzgarishi iqtisodiy rivojlanishga kishilar turmush darajasi orqali baho berishga xizmat qiladi.
Mamlakat iqtisodiyotida yaratilgan YAIM ishlab chiqarish omillari — yer, kapital va mehnat resurslarining oʻzaro taʼsirida shakllanadi. Bular iqtisodiy Oʻsishning miqdoriy omillariga kiradi (mas, foydalanilayotgan ekin maydonlarni kengaytirish YAIM oʻsishiga ijobiy taʼsir koʻrsatadi). Ushbu omillarni ishlab chiqarish jarayoniga kengroq jalb etish natijasida yuz beradigan iqtisodiy Oʻsish ekstensiv oʻsish deb ataladi.
Iqtisodiy Oʻsishning sifat omillari ham mavjud boʻlib, ularga mehnat, kapital va yer (tabiiy) resurslari unumdorligi kiradi. Sifat omillari hisobiga yuz beradigan iqtisodiy Oʻsish intensiv oʻsish deb yuritiladi.
Ishlab chiqarish omillarining cheklanganligi ekstensiv Oʻsish.ning imkoniyatlarini chegaralaydi. Shu sababli resurslar cheklanganligi sharoitida intensiv oʻsish samarali hisoblanadi. Fantexnika taraqqiyoti ham intensiv iqtisodiy oʻsishni ragʻbatlantiradi.
Keyingi yillarda bir qator ijtimoiy qoʻrsatkichlar iktisodiy Oʻsish sharti va natijasi tarzida qaralmoqda.
Oʻsish sohasida — bandlikning yukobiy dinamikasi; taqsimot sohasida — aholining real daromadlari va boshqalar bir qator koʻrsatkichlar dinamikasi; ayirboshlash sohasida — savdo va umumiy ovqatlanish moddiy bazasining rivoji, chakana savdo aylanmasi dinamikasi; isteʼmol sohasida — isteʼmolning va noishlab chiqarish jamgʻarishning oʻsishi shunday koʻrsatkichlarga kiradi. Iqgisodiy oʻsishning asosiy ijobiy tomoni — uning ishlab chiqarish va isteʼmol tuzilmasi oʻzgarishlariga taʼsir koʻrsatishidir.
Daromad aholi turmush farovonligini ta'minlovchi asosiy ko‘rsatkich hisoblanadi. Uning miqdori aholining iste'mol qobiliyatini belgilab beradi. Shu nuqtai nazardan olganda, daromadlarning turlari va shakllanishi har bir fuqaroni qiziqtirishi tabiiy.
Ma'lumki, har bitta oilaning daromadi a'zolarning ish haqi, tadbirkorlik faoliyatidan keladigan, davlat tomonidan beriladigan nafaqa, pensiya, stipendiya shaklidagi barcha pul tushumlarini, mulkdan, qimmatli qog‘ozlar savdosidan tushadigan foiz, dividend, renta va bosh­qalarni o‘z ichiga oladi.
Nominal daromadlar, masalan ishchining muayyan vaqt davomida (oyda, yilda) oladigan daromadi hisoblanadi.
Real daromadlar esa nominal daromadlar xarid quvvatining o‘zgarishini ifodalaydi, ya'ni olingan daromadga qancha miqdordagi tovar va xizmatlarni xarid qilish mumkinligini ko‘rsatadi.
Real daromad nominal daromad hajmini iste'mol narxlari indeksi (inflyatsiya darajasi)ga bo‘lish orqali aniqlanadi.
Shuning uchun, aholi daromadlarini yillar va hududlar bo‘yicha taqqoslaganda nominal daromaddan emas, real daromaddan foydalaniladi.
Faraz qilaylik, yollanma ishchining ish haqi o‘tgan yili 1 000 000 so‘m edi. Bu yili esa 1 100 000 so‘mni tashkil etdi. Bir qarashda daromad hajmi ortdi deb xulosa berish mumkin. Lekin haqiqatan ham shundaymi?
Buni aniqlash uchun bizga yillik inflyatsiya darajasini bilish zarur bo‘ladi. Misol uchun, agar inflyatsiya darajasi 5 foizni tashkil etgan bo‘lsa, u holda real daromad hajmi 1 100 000:1,05=1 047619 so‘mni tashkil etadi yoki o‘tgan yilga nisbatan 47 619 so‘mga ortadi. Agar ­inflyatsiya darajasi 10 foizni tashkil etsa, real daromad hajmi o‘zgarishsiz qoladi (1 100 000:1,1=1 000 000). Agar inflyatsiya darajasi 15 fozni tashkil etsa, joriy yilda real daromad hajmi o‘tgan yildagiga nisbatan kamayadi:
1 100 000:1,15= 956 522 va 956 522 so‘m <1 000 000 so‘m.
Demak, real daromadlarni oshirish uchun inflyatsiya darajasini jilovlash lozim bo‘ladi.
Respublikamizda mustaqillikning dastlabki yillaridan aholining turmush farovonligini yaxshilash va ularning real daromadlarini oshirishga davlat siyosati darajasida e'tibor qaratilmoqda.
Mamlakatimiz iqtisodiyotining barqaror sur'atlarda rivojlanishi aholi daromadlarining oshishida asosiy omil bo‘lib xizmat qilmoqda.
Bundan tashqari, real daromadlarning o‘sishiga salbiy ta'sir ko‘rsatuvchi ikkinchi omil - inflyatsiya darajasini ham me'yorda saqlashga harakat qilinmoqda. Ma'lumot o‘rnida 2015 yilda ushbu ko‘rsatkich 5,6 foizni tashkil etganligini qayd etish lozim.