Guliston davlat universiteti b. A. Xasanov, A. A. Xashimov, A. B. Muxametov, A. A. Abduvohidov buxgalteriya hisobi

6.5. Materiallarni hisobga olishning soliqqa oid jihatlari

Soliq hisobi maqsadlarida haq evaziga sotib olingan moddiy-ishlab chiqarish qiymati, QQS va aktsiz solig’idan tashqari, ularni sotib olish narxlaridan kelib chiqqan holda aniqlanadi.

QQS qaytariladigan soliqlarni nazarda tutadi va materiallarni sotib olish uchun uni hisobga olish va chegirib tashlash tartibi soliq kodeksining X “Qo’shimcha qiymat solig’i” bo’lim normalari bilan belgilanadi.
Materiallarni sotib olganda tashkilotga taqdim etilgan yoki O’zR bojxona hududiga olib kirishda to’lanadigan QQS summasi chegirmasi amalga oshiriladi:
1) belgilangan materiallar hisobga qabul qilingandan so’ng;
2) to’g’ri rasmiylashtirilgan birlamchi hujjatlar (shu jumladan alohida satrda soliq summalarini ajratgan holda hisobvaraq-fakturalar mavjud bo’lganda);
3) sotib olingan materiallar ishlab chiqarish faoliyatini yoki soliq solish ob’ekti deb tan olingan boshqa operatsiyalarni amalga oshirish uchun mo’ljallangan bo’lsa.
Yuqoridagi shartlarga rioya qilinmagan taqdirda, bunday materiallarni xarid qilishda tashkilotga taqdim etilgan QQS summalari chegirib tashlanmaydi va buxgalteriya hisobida boshqacha aks ettiriladi.
Xususan, QQS summasi sotib olingan materiallar narxini tasdiqlovchi birlamchi buxgalteriya hujjatlarida (hisobvaraqlar, hisobvaraq-fakturalar, yuk xati, kassa kirim orderlari, bajarilgan ishlar dalolatnomalari) ajratilmagan bo’lsa, hisob-kitob hujjatlarida (farmoyishlar, talabnoma-farmoyishlar, chek reestrlari va akkreditivdan mablag’ olish uchun reestrplar) uning hisob-kitobi amalga oshirilmaydi. Bunday hollarda olingan materiallar, shu jumladan, ular bo’yicha qabul qilingan QQS summalari, materiallar hisobi hisobvaraqlari bo’yicha bir butun deb hisoblanadi va keyinchalik ishlab chiqarish xarajatlari bo’yicha belgilangan tartibda hisobdan chiqariladi.
Soliq qonunchiligida ustav kapitaliga ta’sischilarning ulushlari bo’yicha qarzi uchun olingan materiallar qiymati foyda solig’i va QQS bo’yicha soliqqa tortilmaydi, bu tashkilot daromadi sifatida tan olinishi kerak. Bunday materiallar bo’yicha QQS summasi materiallar tannarxida hisobga olinishi lozim.
Tashkilot tomonidan tekinga olingan materiallar bozor qiymatida boshqa operatsion daromad hisoblanadi va daromad solig’iga tortiladi. Soliq maqsadlari uchun tekinga olingan materiallar qiymati u aslida tashkilot tomonidan qabul qilingan davrda to’liq boshqa operatsion daromad hisobiga olinadi, ishlab chiqarish xarajatlari hisobiga olinadigan hisobvaraqlarga hisobga chiqariladigan paytda emas.
Materiallarni tekinga o’tkazishdan ko’rilgan zarar daromad solig’i bo’yicha soliqqa tortiladigan bazani kamaytirmaydi.
Bundan tashqari, materiallarni tekinga o’tkazish qo’shimcha qiymat solig’iga tortilib, tekinga o’tkazilgan mol-mulkning bozor qiymatidan hisoblab chiqariladi. Bu holda QQS to’lovchisi materiallarni tekinga o’tkazadigan tomon-tashkilotdir. Bunday holda, o’tkaziladigan tomon hisobvaraq-fakturani tuzadi va sotish kitobida aks ettiriladi.
Aktivlar tugatilishi, shuningdek asosiy vositalarni ta’mirlash natijasida olingan materiallar qiymati, boshqa operatsion daromad hisoblanadi va foyda solig’iga tortiladi. Kelgusida ushbu olingan materiallar mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarishda foydalansa, ularning qiymati foyda solig’iga tortish uchun moddiy xarajatlar tarkibida hisobga olinishi mumkin. Yuqoridagi materiallarning qiymati moddiy xarajatlarning tarkibida, faqat boshqa operatsion daromadga kiritilgan summadan hisoblangan foyda solig’i summasiga teng miqdorda bo’lishi mumkin.
Barter shartnomasi bo’yicha tovarlar almashinuvi tovarlar realizatsiyasi deb tan olinadi va QQSga tortiladi.
Tovar ayirboshlash operatsiyalari bo’yicha tovarlar sotilganda QQS solig’i bazasi aktsiz solig’ini hisobga olgan holda va QQSsiz bozor baholari asosida hisoblangan tashkilot tomonidan o’tkaziladigan mol-mulkning qiymati sifatida aniqlanadi. Ayni paytda tovar ayirboshlash operatsiyalari natijasida olingan qiymatlar bo’yicha QQS summasi korxona tomonidan chegirib ko’rsatish mumkin.
Soliq hisobi maqsadida mahsulot ishlab chiqarishda, ishlar bajarishda, xizmatlar ko’rsatilaganda foydalaniladigan xom-ashyolarni hisobdan chiqarishda moddiy xarajatlar miqdorini aniqlashda soliqqa tortish maqsadlarida materiallarni baholashning quyidagi usullaridan biri qo’llanilishi kerak:
- zahiralarning birligi qiymatida;
- o’rtacha xarajat;
- birinchi qabul qilngan va birinchi hisobdan chiqarilgan qiymati (FIFO).
Materiallarni sotish uchun QQS bazasi ushbu materiallarning bozor qiymati sifatida QQS summasini o’z ichiga olmagan holda aniqlanadi. Agar sotilgan materiallar avval to’langan QQS summasini hisobga olingan holda boshlang’ich qiymati bo’yicha hisobga olingan bo’lsa, soliq solinadigan baza sotiladigan materiallarning QQS summasi bilan sotilgan materiallarning bozor narxi o’rtasidagi farq sifatida aniqlanadi.
O’zR Soliq kodeksining 305-moddasiga ko’ra materiallarni sotib olish (yaratish) qiymati va ularni sotish bilan bog’liq xarajatlar foyda solig’i maqsadlari uchun hisobga olinadi. Agar materiallarni sotib olish (yaratish) narxi, ularni sotish bilan bog’liq xarajatlarni hisobga olgan holda, materiallarni sotishdan tushgan tushumdan oshib ketsa, bu qiymatlar o’rtasidagi farq korxonaning zarari sifatida e’tirof etiladi va foydani solig’iga ta’sir etadi.
Soliq hisobi maqsadlari uchun boshqa tashkilotning ustav kapitaliga materiallar o’tkazish, bu materiallar beruvchi tomonni soliq hisobida ko’rsatilgan narxlar bilan berishi kerak. Qabul qiluvchi tarafning soliq hisobida ham materiallarni shu hisobda qabul qilinadi.
Inventarlash davomida aniqlangan ortiqcha materiallar qiymati boshqa operatsion daromad deb qabul qilinadi va foyda solig’iga tortiladi. Aniqlangan ortiqcha materiallar bozor qiymatida hisobga olinadi. Bu materiallar mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarishda foydalansa, ularning qiymati foyda solig’iga tortish uchun moddiy xarajatlar tarkibida hisobga olinadi. Inventarlash vaqtida aniqlangan materiallarning qiymati moddiy xarajatlarning tarkibida, faqat boshqa operatsion daromadga kiritilgan summadan hisoblangan foyda solig’i summasiga teng bo’lishi kerak.
Materiallar kamomadi va uning tabiiy yo’qotilishi normalar doirasida ishlab chiqarish xarajatlari hisobiga, normalardan ortiqchasi - javobgarlar shaxslar hisobiga olinadi. Foyda solig’i maqsadlari uchun tabiiy yo’qotishlar normalarini qo’llashi kerak. Aybdor shaxslardan materiallar kamomadini qoplash aniqlangan sanada bozor qiymati bo’yicha amalga oshiriladi.