Guliston davlat universiteti b. A. Xasanov, A. A. Xashimov, A. B. Muxametov, A. A. Abduvohidov buxgalteriya hisobi

Segmentlar bo’yicha daromad va xarajatlarni aniqlash

Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar amaliyotida segmentlar bo’yicha daromad va xarajatlarni aniqlash muhim ahamiyatga ega.

Buxgalteriya hisobinint 8-sonli "Operatsion segmentar" nomli xalqaro standarti (MHXC)ga ko’ra, segmentar hisobotda birlamchi aks ettiriladigan quyidagi holatlar nazarda tutilishi lozim:
– tashqi mijozlardan olinadigan daromadlar;
– shu korxonani boshqa segmentlar bilan bo’ladigan muomalalardan olinadigan daromadlar;
– foiz daromadi;
– foiz xarajati;
– amortizatsiya summasi;
– MXXS (IAS) 1 “Moliyaviy hisobotning taqdim etish”ning 97 punktiga muvofiq ochib beradigan daromad va xarajatlarni muhim moddalari;
– assotsiatsiyalashgan kompaniyalar yoki qo’shma korxonalar faoliyatida ishtirok etishdan olingan sof foyda yoki zararlarda korxonaning hissisi;
– foyda solig’idan xarajat yoki daromad;
- amortizatsiyadan farq qilinadigan muhim pulsiz moddalar.
Segment daromadlari korxona segmentiga yoki umumiy tushum tarkibiga bevosita kiritilishi mumkin (14.10-jadval).
14.10-jadval
Sut mahsulotlari kombinatining moliyaviy natijalar to’g’risidagi
hisoboti va uning muomala segmentlari (mln. so’mda)

Ko’rsatkichlar	Tovarlar ishlab chiqarish segmentlari				Jami
	Tibbiyot muassasalari uchun	Maktabgacha tarbiya muassasalari uchun	Savdo korxo- nalari uchun	Umumiy ovqatlanish korxonalari uchun
1. Sotishdan olingan tushum	39,8	50,8	26,0	132,0	248,6
2. Chegirmalar "-", ustamalar "+"	34,0	16,8	10,6	-38,6	22,8
3. Sotish-netto	73,8	67,6	36,6	93,4	271,4
4. Segmentlarning xarajatlari	29,2	18,8	17,0	12,6	77,6
5. Segmentlarning moliyaviy natijalari	64,5	66,0	35,0	88,3	253,8
6. Taqsimlanmagan xarajatlar (ma’muriy)	19,9	17,2	15,4	7,5	60,0
7. Korxonaning moliyaviy natijasi	44,6	48,8	19,6	80,8	193,8

14.10-jadval alohida segmentlar daromadlarini korxona moliyaviy natijasidagi ulushini ifodalaydi va ularni tarkibiy jihatdan tahlil qilish imkonini beradi.

Segment daromadlariga quyidagi ko’rsatkichlar tegishli emas:
– moliyaviy qo’yilmalarni sotishdan olingan foizlar, dividendlar va daromadlar (bunday daromadlar segmentning asosiy faoliyati bo’lgan hollar bundan mustasno);
– favqulodda daromadlar (fors-major majburiyatlar).
Segment xarajatlari – bu bevosita segment tarkibiga kiritilishi mumkin bo’lgan xarajatlar yoki ularni korxona umumiy xarajatlarining bir qismi sifatida namoyon bo’lishidir (14.11-jadval).
14.11-jadval
Samarkand "Bravosut" qo’shma korxonasida boshqarishning turli darajalarida
xarajat markazlari bo’yicha umumlashtirilgan hisobot, ming so’mda

Ko’rsatkichlar	Hisobot davri, III chorak		Jami yil boshidan
	reja	haqiqiy	reja	haqiqiy
№ 1 brigada bo’yicha hisobot
Asosiy materiallar	8 600	-200	26 800	+240
Yordamchi materiallar	3 700	-60	8 000	-160
Bevosita mehnat haqi xarajatlari, ajratmalari bilan	42 800	+480	113 660	+1 680
Texnologik ehtiyojlar uchun energiya xarajatlari	1 960	+70	5 880	+500
Boshqa xarajatlar	680	+20	1 080	+80
№ 1 brigada bo’yicha jami	57 740	+310	155 420	+2 340
Sut tsexi bo’yicha hisobot
№ 1 brigada	57 740	+310	155 420	+2 340
№ 2 brigada	35 440	+222	129 700	+1 780
№ 3 brigada	44 680	+20	137 000	+720
№ 4 brigada	39 700	-60	128 640	+360
Brigadalar bo’yicha jami	177 560	+492	550 760	+5 200
Umumishlab chiqarish xarajatlari
Tsex ustasining ish haqi, ajratmalari bilan	25 200	-	140 000	-
Tsex uskunalarini eskirishi	20 800	-	61 600	-
Umumishlab chiqarish ehtiyojlariga sarflangan elektroenergiya	7 000	+520	20 900	+1 280
Kichik xizmat ko’rsatuvchi xodimlar xarajatlari	3 780	-134	16 700	-600
Umumishlab chiqarish xarajatlarining jami, brigadalar xarajatlari bilan	234 340	+878	789 960	+5 880
Kombinat bo’yicha hisobot
Sut tsexi	234 340	+878	789 960	+5 880
Pishloq pishirish tsexi	240 600	-780	861 200	-1 740
Sut-qatiq mahsulotlari ishlab chiqarish tsexi	269 580	+1 160	974 640	+3 940
Yordamchi tsexlar	178 700	-380	605 358	+460
Tsexlar bo’yicha jami	923 220	+878	3 231 158	+8 540
Davr xarajatlari: 1. Korxona idorasi binolarining eskirishi	7 000	-	33 000	-
2. Boshqaruv xodimlari ish haqi, ajratmalari bilan	47 000	+2 460	97 520	+9 156
3. Asosiy vositalarni sug’urtalash xarajatlari	16 800	+300	42 600	+956
4. Boshqa ma’muriy xarajatlar	1 400	+150	8 000	+653
Davr xarajatlarining jami	72 200	+2 910	181 120	+10 765
Korxona bo’yicha jami	995 420	+3 788	3 412 278	+19305

Ushbu jadval ma’lumotlari korxona segmentlari xarajatlarini qiyosiy tahlil qilish imkonini beradi va ularni pasaytirish yo’nalishlarini ishlab chiqishda muhim ahamiyat kasb etadi.

Segment xarajatlariga quyidagilar kiritilmaydi:
– qisqa va uzoq muddatli moliyaviy qo’yilmalar bo’yicha xarajatlar (ular segmentning asosiy faoliyati bo’lgan hol bundan mustasno);
– daromad (foyda) solig’i;
– favqulodda xarajatlar (fors-major majburiyatlari).
Korxonada ichki (segmentlar) hisobotlarni buxgalter boshqaruv hisobi ma’lumotlariga asoslanib tuzadi.


14.4. O’zbekiston Respublikasida boshqaruv hisobini tashkil
etishni rivojlantirish yo’nalishlari


Boshqaruv hisobining me'yoriy-huquqiy bazasini takomillashtirish istiqbollari. Bozor iqtisodiyoti sharoitida respublikamiz korxonalarida boshqaruv hisobini samarali tashkil etish uning me’yoriy-huquqiy bazasini rivojlantirishga bevosita bogliq.
Mamlakatimiz qonunchiligida xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda boshharuv hisobini yuritishning ayrim jihatlarini belgidab beradigan me’yoriy-huquqiy hujjatlar mavjud. Ularni quyidagi jadvalda ifodalash mumkin (14.12-jadval).
14.12-jadval
O’zbekiston Respublikasida boshqaruv hisobini yuritishga doir qabul
qilingan asosiy qonun va me’yoriy hujjatlar

T/r	Meyoriy x,ujjatviig nomi	Qabul qilingan vaqti
1	1. «Buxgalteriya hisobi to’g’risida*gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni	O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1996 yil 30 avgustda qabul qilingan
2	“Mahsulot (ish va xizmat)lar tannarxiga kiritiladigan, mahsulot (ish va xizmat)larni ishlab chiqarish va sotih xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida”gi Nizom	O’zbekiston Respublikasi Bazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54-sonli qarori bilan tasdiqlangan (ilovalar va qo’shimchalar bilan)
3	O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining “Hisob siyosati va moliyaviy hisobot” nomli 1-sonli milliy standarti	O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 1998 yil 14 avgustda 474-son bilan ro’yxatga olingan
4	O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining «Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot» nomli 3-sonli milliy standarti	O’bekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 1998 yil 26 avgustda 484-son bilan ro’yxatga olingan
5	O’zbekistoi Respublikasi buxgalteriya hisobining «Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliya-xo’jalik faoliyatini hisobvaraqlar rejasi va uni qo’llash bo’yicha Yo’riqnoma» nomli 21-sonli milliy standarti	O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002 yil 9 sentyabrdagi 103-sonli qarori bilan tasdiqlangan va Adliya vazirligi tomonidan 2002 yil 23 oktyabrda 1181-son bilan ro’yxatga olingan

14.12-jadvalda keltirilgan me'yoriy-huquqiy hujjatlar xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda boshharuv hisobi elementlarini joriy etishga imkon beradi.

Jumladan, "Buxgalteriya hisobi" to’g’risidagi Qonunning 11-moddasiga ko’ra, buxgalteriya hisobi va hisobotini tashkil etishni korxona, muassasa va tashkilot rahbari amalga oshiradi. Shuningdek, rahbar ichki hisob va hisobot tizimi ishlab chiqilishini ta’minlashi shart. Bu holat esa korxonada boshqaruv hisobini tashkil etish va uni yuritish tartibini belgilashga korxona rahbari javobgar ekanligidan dalolat beradi.
Bundan tashqari, "Маҳсулот (ишлар, хизматлар)ни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларининг таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисида”gi Nizomda ishlab chiqarish va davr xaryajatlarining tarkibi, tasniflanishi hamda moliyaviy natijalarni aniqlash tartibi ko’rsatib berilgan.
Unga muvofiq, barcha xarajatlar quyidagi tartibda guruhlanadi:
– mahsuloglarning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar;
– ishlab chiharish tannarxiga kiritilmaydigan, lekin davr xarajaglari tarkibiga kiritiladigan xarajatlar;
– 9600 – "Moliyaniy faoliyat bo’hicha xarajatlarni hisobga oluvchi hisobvaraqlar"ida hisobga olinadigan moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar;
– 9720 – "Favquloddagi zararlar" hisobvaraqida hisobga olinadigan favquloddagi zararlar.
Bu esa o’z navbatida korxonalarda boshqaruv hisobining muhim elementi hisoblangan xarajatlar hisobi va tannarx kalkulyatsiyasini oqilona tashkil etishga ko’maklashadi.
Shu o’rinda, respublikamiz korxonalarida mahsulot tannarxini hisoblashni rivojlangan mamlakatlar boshqaruv hisobida keng qo’llanilayotgan "Direkt-kosting" hisob tizimiga yaqinlashtirishda ushbu Nizom va O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining "Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot" nomli 3-sonli milliy standarti muhim ahamiyatga ega.
Ma’lumki, boshqaruv hisobi hisobvaraqlar rejasini ishlab chiqish, mazkur hisobvaraqlarniig o’zaro bog’liqlugini ifodalash korxonalarda boshqaruv hisobini tashkil etishning asosiy jihatlaridan biri hisoblanadi. Bu borada O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining "Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliya-xo’jalik faoliyatini hisobvaraqlar rejasi va uni qo’llash bo’yicha Yo’riqnoma" nomli 21-sonli milliy standarti amal qilmoqda. Ushbu hisobvaraqlar rejasi 9 ta bo’lim, 249 ta balans va 16 ta balansdan tashari hisobvaraqlardan iborat. Ularda moliyaviy va boshqaruv hisobida sodir bo’ladigan xo’jalik muomalalarini buxgalteriya yozuvlarida aks ettirishning umumiy tartibi bayon etilgai.
Korxonalarda boshqaruv hisobining me’yoriy-huquqiy bazasini takomillattirishda ular tomonidan ishlab chiqiladigan ichki boshqaruv (segmentlar) hisobotlari alohida o’rin tutadi. Bu hisobot shakllari materiallar va butlovchi qismlar zahiralari to'g’risida, tugallanmagan ishlab chiqarish bo’yicha, ishlab chiqarilgan mahsulot (ish, xizmatlar) to’g’risida, xarid qilingan qiymatliklar to’g’risida, tayyor mahsulot zahiralari to’g’risida, sotishlar g’to’risida, pul mablag’lari harakati to’g’risida, debitorlik va kreditorlik qarzlari to’g’risida hisobot kabilardan iborat bo’ladi. Mazkur boshqaruv hisoboti shakllari korxona rahbariyatini javobgarlik markazlari (bo’linmalari)da moddiy, moliyaviy va mehnat resurslari harakati to’g’risidagi axborotlar bilan ta’minlashga xizmat qiladi.