Guliston davlat universiteti fizika-matematika fakulteti
Informatika fanini o’qitishda axborot-kommunikatsiya texnologiyalariga
Yüklə 302,71 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
2.2. Informatika fanini o’qitishda axborot-kommunikatsiya texnologiyalariga nisbatan kompetentligini rivojlantirish Bugungi kunda hukumatimiz tomonidan intellektual salohiyatga ega, ilm- fanning zamonaviy yutuqlari asosida mustaqil fikr va mushohada yurita oladigan, mustaqil ravishda zaruriy axborotlarni izlab topadigan va ulardan tahlil asosida zaruriylarini ajratib oladigan, barcha bilan muloqatga kirisha oladigan, ta’lim muassacasida olgan bilimlarini hayotiy ehtiyojlarida qo’llay oladigan yoshlarni tarbiyalab kamol topishlarida katta e’tibor qaratgan. Buning uchun esa o’quvchilarimizni boshlang’ich sinflardan boshlab bunga tayyorlab borish kerak. Ya’ni, boshlang’ich fanlar bo’yicha chuqur bilim berish, chet tillarini puxta o’rgatish va axborot texnologiyalari bo’yicha kerakli zarur malakalarni shakllantirib borish lozim. Ma’lumki, hozirgi kunda axborotlar olamida yashayapmiz. O’qishda ham, ishda ham, kundalik faoliyatda ham kompyuter texnika vositalariga duch kelamiz va bularsiz bugungi kunimizni tasavvur ham qila olmaymiz. Shunday ekan o’quvchilarimizga informatika fanidan chuqur bilim berish, kompyuter va uning boshqa texnik vositalaridan to’g’ri va oqilona foydalanishga o’rgatish kerak. O’quvchilar esa zaruriy axborotga ega bo’lish, ularni izlab topish, undan keraklisini ajratib olish va foydalanishni o’rganishi kerak. Shu bilan birgalikda o’rganilgan bilim, ko’nikma va malakalaridan kundalik hayotlarida uchraydigan muammolarni hal etishda foydalana olishlari uchun shakllantirilishi zarur. Shunga ko’ra, bu vazifalarni ta’lim muassasida o’quvchilarni o’quv predmetlarini o’rganish jarayonida zaruriy bilim, ko’nikma va malakalarga ega qilish bilan 42
birgalikda ularni hayotiy ehtiyojlarida qo’llay oladigan holda tayyorlash kerak. Buning uchun kompetentlik yondoshuvga asoslangan holda o’qitish kerak.
egallangan bilim, ko’nikma va malakalarini o’z shaxsiy, kasbiy va ijtimoiy faoliyatlarida amaliy qo’llay olish kompetentsiyalarini shakllantirishga yo’naltirilgan ta’limdir. Tayanch kompetentsiyalar: - Kommunikativ kompetentsiya; - Axborot bilan ishlash kompetentsiyasi; - Shaxs sifatida o’z-o’zini rivojlantirish kompetentsiyasi; - Ijtimoiy faol fuqarolik kompetentsiyasi; - Umummadaniy kompetentsiyalar; - Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo’lish hamda foydalanish kompetentsiyasi. Informatika fanidan umumiy o’rta ta’lim maktablarida shakllantiriladigan tayanch kompetentsiyalarni amaliyotga joriy etilishini 7-sinflarda “Internetda ma’lumotlarni izlash” mavzusi misolida ko’rib chiqamiz [5]. Kommunikativ kompetentsiyasi. - Internet bo’yicha o’rgangan bilimlarini og’zaki va yozma tarzda aniq va tushunarli bayon qila olish, mavzudan kelib chiqib savollarni mantiqan to’g’ri qo’ya olish va javob berish; - sinfda o’zaro muloqotda muomala madaniyatiga amal qilish, jamoaviy hamkorlikda ishlay olish; -muloqotda suhbatdosh fikrini hurmat qilgan holda o’z pozitsiyasini himoya qila bilish, uni ishontira bilish; -turli ziddiyatli vaziyatlarda o’z ehtiroslarini boshqarish, boshqa o’quvchilarga nisbatan hurmat, muammo va kelishmovchiliklarni hal etishda zarur (konstruktiv) bo’lgan qarorlarni qabul qila olish. Topshiriq: Internetda ma’lumotlarni izlashning qanday usullarini bilasiz va sanab bering. 43
Kompetentsiyani tatbiq qilish usullari Kommunikativ kompetentsiyada guruhlarga bo’lib o’quvchilarda internet bo’yicha tushunchalarini rivojlantirish va undan to’g’ri foydalanishni o’rgatish mumkin. Guruh bo’lib ishlaganda o’quvchilarda mustaqil muloqot va o’zaro fikr almashish vujudga keladi. Axborot bilan ishlash kompetentsiyasi. Internet bo’yicha ma’lumotlarni mavjud axborot manbalaridan (internet, televizor, radio (audio-video yozuv), telefon, kompyuter, elektron pochta va boshq.) topa olish va foydalana olish. Topshiriq: Elektron pochta bo’yicha axborot toping. Kompetentsiyani tatbiq qilish usullari. Axborot bilan ishlash kompetentsiyasi bolalarni, mustaqil o’zi axborot to’plash, izlanish, kuzatish va yangi darsga tayyorlanib kelashga o’rgatadi. Buning uchun yangi mavzu bo’yicha oldindan o’quvchilarga tayanch iboralar yoki mavzu yuzasidan savolnomalar beriladi. O’quvchilar ko’proq mustaqil muloqotda bo’lib, yangi darsga tayyorlanadilar. Shaxs sifatida o’z-o’zini rivojlantirish kompetentsiyasi: - Internetga oid ma’lumotlar bilan shaxs sifatida o’zini aqliy rivojlantirish va intellektual kamolotga intilish; - o’z ustida mustaqil ravishda muntazam ishlay olish; -o’zini nazorat qila bilish, halollik, to’g’rilik, zaruriy axborotga ega bo’lish, ularni izlab topish, undan keraklisini ajratib olish kabi sifatlarga ega bo’lish; -o’qib-o’rganganlari va hayot tajribasidan foydalangan holda kundalik turmushda uchraydigan muammolarni hal eta olish. Topshiriq: “Men sevgan kasb” mavzusi bo’yicha ma’lumotlarni izlang. Kompetentsiyani tatbiq qilish usullari. - Mening sevgan kasbimga qiziqishim ortdi; - Mening sevgan kasbim bo’yicha Shaxs sifatida doimiy ravishda o’z-o’zini rivojlantirish, o’qib-o’rganish, mustaqil ravishda izlanish, o’z hatti-harakatini baholash, o’zini nazorat qila bilish, zaruriy axborotga ega bo’lish, ularni izlab topish, undan keraklisini ajratib olish, o’qib-o’rganganlari va hayot tajribasidan
44
foydalangan holda kundalik turmushda uchraydigan muammolarni hal eta olish sifatlarini shakllantirishga qaratilgan interfaol usullarni qo’llash. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetentsiyasi. Internetni jamiyatda muhim ahamiyatga ega ekanligini tushunish va uni bo’layotgan voqea, hodisa va jarayonlarga daxldorligini his etish. Topshiriq: Internetdan bola huquqlari konventsiyasi bo’yicha ma’lumot toping.
Kompetentsiyani tatbiq qilish usullari. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetentsiyasi asosan o’quvchilarda yozma ishlarni echish, test savollarining echimini topish, og’zaki savollarga javob berish, o’z xuquqlarini bilish, kundalik hayotida uchraydigan holatlarda muloqot qilish, o’z fikrini bildirish, o’z bilimini bayon eta olishi faolligini oshirishga qaratilgan didaktik o’yinlar texnologiyalari. Umummadaniy kompetentsiyasi. Internetning umuminsoniy va milliy qadriyatlarimizga ta’sirini bilish. Topshiriq: Internetdan milliy bayramlarimiz bo’yicha ma’lumot toping. Kompetentsiyani tatbiq qilish usullari. Jamoada va kichik guruhlarda ishlab, informatik terminlarni to’g’ri talaffus qilishni, AKT izohli lug’at bilan ishlashni, milliy qadryatlarimiz, milliy ertaklar va hikoyatlardan foydalanishni o’rgatadi. Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo’lish hamda foydalanish kompetentsiyasi: - Internetdaga axborotlarga asoslangan holda shaxsiy, oilaviy, rejalarini tuza olish; - kundalik faoliyatda kerak va zarur bo’lgan axborotlarni tez va arzon o’qiy olish va ulardan foydalanish. Topshiriq: Internetdan bugungi kun Ob-havosi to’g’risida ma’lumot oling. Kompetentsiyani tatbiq qilish usullari. O’quvchining hayot tarzida uni qurshab turgan voqea – hodisalarni o’rganish, uzoqni ko’ra olish, mavjud axborotlarni hayotga tatbiq eta olish va
45
ulardan to’g’ri foydalanish, qisqa muddatda xayotiy masalalarni echimini topa olishga o’rgatish. Jamiyatda o’z o’rnini topishda, ongli qaror qabul qilish, matematik savodxonlik, yangi texnika yangiliklaridan xabardorligi, kompyuterda ishlay olish, og’zaki va yozma javob berish tafakkurini rivojlantirishga qaratilgan usul.
Ta’limni axborotlashtirish jarayoniga ham 20 yildan ortiq vaqt o’tdi. Ushbu davr ichida ta’lim jarayoniga axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish bo’yicha juda ko’plab ijobiy ishlar amalga oshirildi – ta’lim muassasalari zamonaviy kompyuter sinflari bilan jihozlandi, barcha fanlardan elektron o’quv resurslari yaratildi va fanlarni o’qitishda ulardan samarali foydalanib kelinmoqda. Lekin, bugungi kunda ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, madaniy va ekologik sohalarda jiddiy o’zgarishlarga sababchi bo’lgan globallashuv jarayoni hamda ilmiy-texnik, ayniqsa kommunikatsiya sohasidagi texnologik taraqqiyot jarayoni mutaxassislarning tayyorgarligiga jiddiy talablar qo’ymoqda. Butun dunyo hamjamiyati tan olmoqdaki, XXI asrning bunday chaqiruvlariga javob sifatida bilim – eng bebaho resurs sifatida – iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotning haraktlantiruvchi kuchi sifatida namoyon bo’ladi. Shuning bilan birga, bilimlarni yaratish, uzatish va ularga ega bo’lish tez suratlarda amalga oshayotgan bir davrda ularni eslab qolish imkoniyati mavjud emas hamda bunga ehtiyoj ham yo’q. Buning o’rniga ushbu bilimlarni yig’ish, tanlash, qayta ishlash, uzatish va amaliyotda qo’llashning vosita va usullariga ega bo’lish muhimroqdir. Bilimlarini kompetentsiyalarga transformatsiya qilish orqali insonlar nafaqat iqtisodiy va texnologik taraqqiyotga o’z hissalarini qo’shadilar, balki shaxsiy muvaffaqiyat va farovonlikka erishadilar. Bunday kompetentsiyalarni belgilash orqali yoshlarimizni kelajak xayotga qay darajada tayyorlik darajasini baholash mumkin. Yoshlarimiz kelajakda muvaffaqiyatli xayot kechirishlari, jamiyatda o’z o’rnini topishlari hamda ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlarga integratsiyalashuvi uchun qanday kompetentsiyalarga ega bo’lishlari kerak, degan savol butun dunyo ta’lim hamjamiyati oldida turgan dolzarb mavzuga aylangan.
46
Shu sabab informatika fanidan Davlat ta’lim standartlarni yangilash, o’quv dasturlarni takomillashtirish – informatika faniga oid kompetentlilikni (AKT-kompetentlilikni) kiritishni taqozo etadi. Kompetentsiya – ko’zlangan natijalarga erishish uchun bilim, ko’nikma va malakalarni qo’llay olish qobiliyatini namoyish eta olishni bildiradi. Ta’limiy kompetentsiyalar ikki guruhdan iborat: tayanch (umumiy) va maxsus (fanga oid) kompetentsiyalar. Tayanch kompetentsiyalar: 1. Kommunikativ kompetentsiya − jamiyatda o’zaro muloqotga kirishish uchun ona tili va birorta xorijiy tilni mukammal o’zlashtirish hamda muloqotda samarali foydalana olish; − o’z fikrini og’zaki va yozma tarzda aniq va tushunarli bayon qila olish, mavzudan kelib chiqib savollarni mantiqan to’g’ri qo’ya olish va javob berish; − ijtimoiy moslashuvchanlik, o’zaro muloqotda muomala madaniyatiga amal qilish, jamoaviy hamkorlikda ishlay olish; − muloqotda suhbatdosh fikrini hurmat qilgan holda o’z pozitsiyasini himoya qila bilish, uni ishontira bilish; − turli ziddiyatli vaziyatlarda o’z ehtiroslarini boshqarish, muammo va kelishmovchiliklarni hal etishda zarur (konstruktiv) bo’lgan qarorlarni qabul qila olish; 2. Axborot bilan ishlash kompetentsiyasi − mavjud axborot manbalaridan (internet, televizor, radio (audio-video yozuv),
foydalana olish; − media vositalardan zarur bo’lgan axborotlarni izlab topa olish, saralash, qayta ishlash, uzatish, saqlash, xavfsizligini ta’minlash va foydalanishda media- madaniyatga rioya qilish; − ma’lumotlar bazasini yarata olish, asosiylarini tanlay olish va ularni tahlil qila bilish;
47
− kundalik faoliyatda uchraydigan hujjatlar bilan ishlay olish (oddiy tabriknomalar yoza olish, anketalarni to’ldirish, mehmonxona ro’yxatida o’zi to’g’risidagi ma’lumotlarni qayd eta olishi va boshq.) 3. Shaxs sifatida o’z-o’zini rivojlantirish kompetentsiyasi − shaxs sifatida doimiy ravishda o’z-o’zini rivojlantirish, jismoniy, ma’naviy, ruhiy va intellektual kamolotga intilish; − hayot davomida o’qib-o’rganish, bilim, tajribani mustaqil ravishda muntazam oshirib borish; − o’z hatti-harakatini adekvat baholash, o’zini nazorat qila bilish, halollik, to’g’rilik kabi sifatlarga ega bo’lish; − o’qib-o’rganganlari va hayot tajribasidan foydalangan holda kundalik turmushda uchraydigan muammolarni hal eta olish. 4. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetentsiyasi − jamiyatda bo’layotgan voqea, hodisa va jarayonlarga daxldorlikni his etish va faol ishtirok etish; − o’zining fuqarolik burch va huquqlarini bilishi, unga rioya qilish (ya’ni xaridor, saylovchi, mijoz, ishlab chiqaruvchi sifatida faoliyat yurita olish); − mehnat va fuqarolik munosabatlarida muomala, iqtisodiy, huquqiy madaniyatga ega bo’lish; − kasbiy mavqeining o’sishiga intilish bilan jamiyat va oilasi manfaatlari uchun xizmat qilish, yordamga muhtojlarga saxovatli bo’lish.
− Vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqodli bo’lish; − badiiy va san’at asarlarini tushunish, ta’sirlana olish; − orasta kiyinish, yurish-turishda madaniy me’yorlarga va sog’lom turmush tarziga amal qilish, 48
− umumbashariy ahamiyatga ega bo’lgan qadriyatlarni (urf odatlar, marosimlar, milliy-madaniy an’analar va.h.k.) bilish, unga hurmat bilan munosabatda bo’lish; − o’zgalarga nisbatan mehr-muruvvat, saxiylik, o’zgalarning dunyoqarashi, diniy e’tiqodi, milliy va etnik hususiyatlari, an’ana va marosimlarini hurmat qilish; − xalqining tarixiy, ma’naviy va madaniy merosini avaylab asrash, jamiyatda o’rnatilgan odob-axloq qoidalariga rioya qilish. 6. Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo’lish hamda foydalanish kompetentsiyasi - aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda shaxsiy, oilaviy, kasbiy va iktisodiy rejalarini tuza olish; - shaxsiy, ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlarda xisob-kitob bilan ish yuritish; - kundalik faoliyatda turli formula, model, chizma, grafik va diagrammalarni o’qiy olish va foydalanish; - inson mehnatini engillashtiradigan, mehnat unumdorligini oshiradigan va qulay shart-sharoitga olib keladigan fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo’lish hamda foydalana olish. AKT-kompetentlilik insonlar uchun muhim kompetentsiya hisoblanib, u – kompyuter, telekommunikatsiya vositalari va Internet imkoniyatlaridan foydalangan holda turli muammo va masalalarni hal etishda namoyon bo’ladi. AKT-kompetentlilik – o’quvchilarning axborotli jamiyatda o’z o’rnini munosib egallash va muvaffaqiyatli mehnat faoliyati bilan shug’ullanishlari uchun axborotga ega bo’lish, uni izlash, qayta ishlash, baholash, yaratish va uzatishni amalga oshirishda axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan samarali foydalana olish qobiliyati va layoqati. O’quvchilarda AKT-kompetentlilikni shakllantirish va rivojlantirish – informatika faniga oid kompetentsiyalarni hamda foydalanuvchilik kompetentsiyalarni, ya’ni hamkorlik qilish va muloqotni amalga oshirish, bilimlarni mustaqil ravishda egallashni va ularni AKTdan foydalangan holda amaliyotda qo’llashni shakllantirish va rivojlantirishni o’z ichiga oladi. 49
Maxsus kompetentsiyalar (fanga oid kompetentsiyalar): 1. Axborotlarni elektron vositalarda yig’ish kompetentsiyasi – Informatika asos materiali (axborot olish, saralash) haqida va axborot turlari (uzlukli va uzluksiz) bilish. Axborot manbalarini bilish, axborotlarni saralash, axborotni tasvirlash, axborotni kodlash, axborotli model, axborotni qayta ishlash vositalari, ta’limiy axborot resurslar, Internet, Internetdan ma’lumotlarni olish usullari. Axborot bilan ishlashda odob-axloq normalari, multimedia texnologiyalari, hujjat yaratish, elektron pochta orqali muloqat qila olish va viruslardan axborotni himoya eta olish layoqatini hosil qilish. (Masalan: Farobiy haqida ma’lumot izlanganda darslik va boshqa bosma adabiyotlardagi ma’lumotlarni skanerlash yordamida kompyuter xotirasiga o’tkazish, Ziyonet portali yoki boshqa axborot tarmog’idan olingan ma’lumotlarni kompyuter xotirasida saqlash, ma’lumotlarni olingan axborot resursiga yoki mazmuninig boyligiga yoki tayyorlangan dasturiy ta’minotga yoki qayta ishlash uchun zarur bo’lgan dasturiy ta’minotga mos ravishda turli papkalarga saralab o’tkazish.) 7-sinf. “Elektron pochta” mavzusi Amaliy mashg’ulot: do’stlaringizning pochta manziliga “Mening Vatanim” nomli xabarni jo’nating. Buning uchun: 1. “Mening Vatanim” xabarini tayyorlash (turli axborot manbalaridan, Internet resurslaridan biror usulda axborot yig’iladi, olingan axborot saralanadi, rasmlar, fotosuratlar orqali tasvirlanadi) 2. Xosil qilingan axborot qayta ishlanib, hujjat yaratiladi 3. Do’stlarining elektron pochta manzillari aniqlanadi. 4. Tayyorlangan “Mening Vatanim” haqidagi ma’lumot aniqlangan elektron pochta orqali yuboriladi.
Yuqorida berilgan 7-sinf “Elektron pochta” mavzusidagi amaliy ish orqali o’quvchilarda elektron vositalar orqali axborotlarni yig’ish, axborotlarni elektron 50
vositalarda qayta ishlash, axborotlarni elektron vositalarda uzatish kompetentsiyalari bilan bir qatorda tayanch kompetentsiyalar, xususan, kommunikativ kompetentsiya, umummadaniy kompetentsiya, shaxs sifatida o’z- o’zini rivojlantirish kompetentsiyalari shakllantiriladi. Shuningdek, o’quvchilarda ona tili fanida shakllantirilishi lozim bo’lgan lingvistik, sotsiolingvistik, pragmatik kompetentsiyalari hamda Tasviriy san’at asarlariga oid kompetentsiyalari shakllantiriladi. 2. Axborotlarni elektron vositalar orqali qayta ishlash kompetentsiyasi- Matnli axborotni tahrirlash (formatlash, grafik elementlarni yasash, jadvallar hosil qilish, formulalar kiritish) grafik axborotni tahrirlash (grafik fayllarda matn kiritish va uni formatlash, grafik shakllarni o’zgartirish, ranglar bilan ishlash, animatsiya stsenariylarini yoza olish, fayllarni arxivlash (rar, zip arxivatorlarni ishlata olish) va h.k. layoqatini hosil qilish. (Masalan: Farobiy haqida olingan axborotlarni yoki qismlarini taqdimot uchun grafik muharrirlar, matn muharrirlari va protsessorlari, jadval protsessorlari, multimedia dasturlari va taqdimot dasturlari, animatsiya tayyorlash, veb-tarmoqqa joylashtirish, axborot hajmini kichraytirish uchun qayta ishlash dasturlarining turli imkoniyatlarini qo’llash.) 9-sinf. “Diagramma va grafiklarni hosil qilish va tahrirlash” mavzusi Amaliy mashg’ulot: 1-mashq. Iqtisod fanidan olgan ma’lumotlaringiz asosida 5 hil mahsulot sotishdagi umumiy qiymatga nisbatan daromadni aks ettiruvchi diagramma xosil qiling. Tayyor diagrammaning ko’rkam va mazmunli bo’lishi uchun tahrirlang va formatlang. 2-mashq. Respublikamizda etishtirilgan qishloq xo’jalik maxsulotlarini (paxta, bug’doy) viloyatlar kesimidagi ulushini ko’rsatuvchi diagramma xosil qiling.
Ushbu amaliy mashg’ulot orqali o’quvchilarda axborotlarni elektron vositalarda qayta ishlash kompetentsiyasi, shuningdek, kommunikativ kompetentsiya, ijtimoiy faol fuqarolik, umummadaniy kompetentsiyalar 51
shakllantiriladi. Shu bilan bir qatorda matematik xisoblashlarni bajarish orqali matematika fanida shakllantirilishi lozim bo’lgan matematik savodxonlik, matematik bilimlarni amaliyotda qo’llash, iqtisodiy bilim asoslari fani bo’yicha iqtisodiy bilimlarni amaliyotda qo’llash kompetentsiyasi kabi fanlararo kompetentsiyalar shakllantirilib boriladi. 3. Axborotlarni elektron vositalar orqali uzatish kompetentsiyasi - Texnologiyalar orqali axborotlarni uzata olish, axborot havsizligini ta’minlay olish, Elektron pochta bilan ishlay olish, faksda axborot uzata olish, video konfrentsiya orqali axborot uzata olish, huquqiy va ahloqiy me’yorlarni bilish, mualliflik huquqlarini bilish, erkin foydalaniladigan dasturlar, tijorat dasturlari, dasturlar litsenziyalarini farqlash va h.k. layoqatini hosil qilish. (Masalan: Farobiy haqida olingan axborotlarni yoki qismlarini videoproektor orqali ekranga, faks-modem yoki Internet tarmog’i orqali boshqa qabul qilish vositasiga uzata olish, bunda elektron pochta, faks, video-koferentsiya o’tkazish dasturlari imkoniyatlaridan foydalana olish hamda bu jarayonda huquqiy va ahloqiy me’yorlarni bilish, dastur va ma’lumotlarga xos mualliflik huquqlarini bilish.) 7-sinf. “Axborotlarni ximoyalash va antivirus dasturlar haqida” mavzusi 1-amaliy mashq. Jadvalga mantiqan mosini toping Internet axborot “o’g’irlarinini” engillashtirish maqsadida yaratildi Kompyuterlar inson ish faoliyatini yangi pog’onaga ko’tardi Kompyuter viruslari ularni o’chirib yuborishi yoki yangi kutilmagan muammoga duch kelib qoldi Adliya, kriminalistika, milliy xavfsizlik soha mutaxassislari tarmoq orqali kirishni cheklovchi va nazorat qiluvchi texnik va dasturiy vositalardan foydalanish, internet orqali faqat ishonchli manbalardan axborot
52
olish, axborotlarni uzati va qabul qilishda kriptografiya usullaridan foydalanish, nazoratchi va davolovchi dasturlardan foydalanish Axborot xavfsizligi va “elektron jinoyatchi”lardan himoyalanishni ta’minlovchi chora-tadbirlar Foydalanib bo’lmaydigan darajada o’zgartirib yuborishga qodir
Berilgan amaliy mashg’ulot orqali o’quvchilarda axborotlarni elektron vositalarda uzatish kompetentsiyasi, bundan tashqari kommunikativ kompetentsiya, axborotlarni yig’ish kompetentsiyasi, shuningdek xuquq faniga oid bo’lgan huquqiy madaniyatga ega bo’lish kompetentsiyalari shakllantiriladi. 4. Informatik bilimlarni amaliyotda qo’llash kompetentsiyasi- Kompyuterni elektr manbaiga to’g’ri ulash va o’chirish. Axborot va u bilan bajariladigan jarayonlarni (axborot yig’ish, qayta ishlash, uzatishda axborot vositalaridan foydalana olish, kompyuterni qurilmalarini ishlata olish, matn muharriri va grafik muharririda xujjat tayyorlash. Boshqarish dasturini ishga tushurish, axborotlarni kompyuterda tasvirlash, kodlashga oid masalalarni echishni bilish. Sanoq sistemasida amalda bajara olish. Elektron jadvalda masalalarni bajara olish. Taqdimot slaydlarni tayyorlash. Algoritm tuzish, dasturlash tilidan birida masalaga dastur tuza olish bo’yicha olgan bilim va ko’nikmalarini kundalik turmushda va texnikada qo’llash oid o’quvchida o’rganilgan bilim va ko’nikmalarni kundalik amaliy hayotda qo’llay olish layoqatini hosil qilish. (Masalan: Uyda, davlat yoki boshqa tashkilotlarda faoliyat yuritganda kompyuter va axborot texnologiyalari vositalaridan to’g’ri foydalana bilish, uy qurish, uyni qayta ta’mirlash, uyni jihozlash va shu kabi loyihalar tayorlashda grafik muharrirlar va matn protsessorlari, sarf-xarajatni hisoblashda jadval protsessorlari, loyihalarni investorlar oldida namoyish etish uchun taqdimot va veb-texnologiya dasturlari imkoniyatlaridan foydalana olish. Bu jarayonlarda axborotlarni turli xavflardan himoyalash uchun kodlashning turli usullaridan 53
foydalana olish, kompyuter imkoniyatlarini qo’llash uchun ikkilik va boshqa sanoq sistemalari imkoniyatidan foydalana olish, ma’lumotlarni turli usullarda kodlash va maxsus usullarda saqlash uchun dasturlashdan foydalana olish.) 8-sinf. Power Point dasturi yordamida taqdimot yaratish Amaliy mashq. “Xotira va qadrlash kuni”ga bag’ishlangan taqdimot yarating. 1. Kompyuterdan foydalanish 2. Taqdimot tayyorlash (matn, grafik axborot, elektron jadvallar, diagramma, chizmalardan foydalanib) Tayyorlangan taqdimotni sinfda namoyish qilib berish.
Yuqorida berilgan 8-sinf “Power Point dasturi yordamida taqdimot yaratish” mavzusidagi amaliy ish orqali o’quvchilarda elektron vositalar orqali axborotlarni yig’ish, axborotlarni elektron vositalarda qayta ishlash, axborotlarni elektron vositalarda uzatish, informatik bilimlarni amaliyotda qo’llash kompetentsiyalari bilan bir qatorda tayanch kompetentsiyalar, xususan, kommunikativ kompetentsiya, umummadaniy kompetentsiya, shaxs sifatida o’z-o’zini rivojlantirish kompetentsiyalari shakllantiriladi. Shuningdek, o’quvchilarda ona tili fanida shakllantirilishi lozim bo’lgan lingvistik, sotsiolingvistik, pragmatik kompetentsiyalari shakllantiriladi. Bizning ta’lim tizimimizda kompetentlilik yondoshuvi asosida informatika fanining mazmuni qayta ko’rib chiqilib, DTS va o’quv dasturlari yangitdan yaratilgan ekan, uning kelajakda uzluksiz ta’lim jarayoniga muvaffaqiyatli joriy etilishining asosiy omili – rejalashtirilgan tajriba-sinov jarayonining muvaffaqiyatli tashkil etilishi va amalga oshirilishidir. Buning uchun tajriba-sinovni amalga oshirayotgan o’qituvchi hamda viloyat va tuman fan metodistlari kompetentlilik ta’lim yondoshuvi kontseptsiyasini (mohiyatini) yaxshi bilishlari lozim. 9-sinf. Microsoft Office Exsel dasturida ma’lumotlarni saralash Amaliy mashq. “Nazorat ish natijasini ball bo’yicha tartiblash”. 54
1) Quyidagi jadvalni Microsoft Office Exsel dasturida tayyorlang , “Bloklar bo’yicha to’plagan eng yuqori bali” ustuniga tegishli funktsiya yordamida 3 ta ustundagi raqamlarning eng yuqorisini chiqaring, diagrammasini lo’rsating: № FIO 1-blok bali
2-blok bali
3-blok bali
Bloklar bo’yicha to’plagan eng yuqori bali 1 Chamanov 85 70
75
2 Gulmanov 70 60
80
3 Bo’ston o’g’li 60
80 70
4 Maqsadov 65 90
80
5 Ko’klamova 55 65
75
Yuqorida berilgan 9-sinf “Microsoft Office Exsel dasturida ma’lumotlarni saralash” mavzusidagi amaliy ish orqali o’quvchilarda elektron vositalar orqali axborotlarni yig’ish, axborotlarni elektron vositalarda qayta ishlash va Microsoft Office Exsel dasturida: shriftlarni va matnlarni formatlash parametrlarini qo’llash; Ma’lumotlarni saralash; Ma’lumotlarni filtrlash. Berilgan qiymatlar asosida turli hil grafikG’diagrammalar hosil qilish; GrafikG’diagrammalarga sarlavhalar qo’yish; GrafikG’diagrammalarni formatlash (ranglarni qo’llash); Diagramma turlarini o’zgartirish; Grafik/diagrammalar o’lchamlarini o’zgartirish axborotlarni elektron vositalarda uzatish, informatik bilimlarni amaliyotda qo’llash kompetentsiyalari bilan bir qatorda tayanch kompetentsiyalar, xususan, kommunikativ kompetentsiya, umummadaniy kompetentsiya, shaxs sifatida o’z- o’zini rivojlantirish kompetentsiyalari shakllantiriladi. Shuningdek, o’quvchilarda ona tili fanida shakllantirilishi lozim bo’lgan lingvistik, sotsiolingvistik, pragmatik kompetentsiyalar bilan birga iqtisodiy bilim asaoslari faniga oid kompetentsiyalar shakllantiriladi.
55
Informatika fanida o’quvchilarda kompetentsiyalarni shakllantirish usullari Informatika fanidan belgilab chiqilgan kompetentsiyalarni o’quvchilarda shakllantira olish, uni aniqlash, qaysi pedagogik texnologiyalar asosida o’quvchilarga etkazilishi va amalga oshirilishini ta’minlash uchun tajriba-sinov jarayonida eksperimentator o’qituvchilar quyidagilarga e’tiborni qaratishi lozim: 1. Informatika fani bo’yicha egallagan bilim, ko’nikma va malakalarini kundalik hayotida duch keladigan amaliy va nazariy masalalarni echishda foydalanish va amaliyotda qo’llay olish qobiliyatini hisobga olishi zarur. Masalan: − 7-sinf Informatika darsida “Axborot va bilish” mavzusini yoritib berishda bevosita o’quvchi o’quv jarayonida fanlardan olayotgan axborotni o’zgarishi (fanlardagi har bir mavzudan keyin yangi tushunchalar miqdorining oshib borishi va bilimlarni kundalik xayotida foydalanish)ni kuzatib borish natijasida “tabiiy jarayon va hodisalarni kuzatish, tushuntirish, amaliy mashg’ulotlar o’tkazish va nazariy bilimlarni mustahkamlash va axborotga oid bilimlarni amaliyotda qo’llash” kompetentsiyalari shakllantiriladi.
2. Informatika fanining o’qitilishida taklif etilayotgan kompetentsiyalarni o’quvchiga etkazishda zamonaviy pedagogik texnologiyalar yoki ularning elementlarini tanlashda shu mavzularni o’quvchi oson va to’liq hamda kundalik hayotiga bog’lagan holatda tushunib etishini inobatga olish zarur. Masalan: − Yuqoridagi mavzuni o’tishda “Aqliy xujum”, “Muammo qo’yish”, “Tushunchalar tahlili”, axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanilgan holda “axborot jarayoni va hodisalarni kuzatish, tushuntirish, va nazariy bilimlarni mustahkamlash va axborotga oid bilimlarni amaliyotda qo’llash” kompetentsiyalari shakllantiriladi. 3. Yuqorida keltirilgan kompetentsiyalarning shakllantirilganligini
aniqlashda − savol-javob, axborotni izlash, qayta ishlash va uzatish, didaktik materiallar asosida test topshiriqlari, jadvallar bilan ishlash, o’quvchilar faoliyatini tahlil qilib o’z-o’zini baholash usullaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
56
Informatika kursi o’quv mashg’ulotlarida foydalaniladigan topshiriqlar mazmunini shakllantirishda quyidagilarga e’tiborga olish maqsadga muvofiq: - mavzu bo’yicha asosiy tushunchalar mazmunini ochishga qaratilgan topshiriqlar; - tasvirlash, yozma nutq va yozish malakalarini shakllantirishga doir topshiriqlar; - hisoblashga doir topshiriqlar; - algoritm va dastur tuzishga doir topshiriqlar; - kompyuter dasturi qo’llaniladigan jarayonning tuzilishini o’rganishga doir topshiriqlar; - kompyuter dasturlarini turli jarayonlarga qo’llash malakalarini egallashga doir topshiriqlar; - kompyuterga xizmat ko’rsatish malakalarini egallashga doir topshiriqlar va boshqalar.
Umumiy o’rta ta’lim maktablarida Informatika o’quv predmetini o’qitishda turli xil nazorat materiallaridan foydalaniladi. Informatika fanidan nazorat materiallarini yaratish bo’yicha namunalarni “Axborot va uning miqdorini o’lchash” mavzusi misolida keltiramiz:
kubcha bor. Shu savatdan bitta kubcha olinganligi haqidagi xabar o’zida qancha axborot saqlaydi? Yechish: Ma’lumki, agar xabar mavjud aniqmaslikni ikki marta kamaytirsa, u holda bu xabar o’zida 1 bit axborot saqlaydi. Demak, savatchadan bitta kubcha olinganligi haqidagi xabar o’z tarkibida 3 bit axborot saqlaydi. Javob: 3 bit. 2-mashq.Maktabda joylashgan kompyuter tarmoq orqali 1 Mbayt axborotni 32 minutda qabul qilib olgan. Ushbu axborotning olinish tezligini aniqlang? Yechish: Ma’lum bir vaqt birligi orasida jo’natilgan axborot miqdori ma’lumotlarni uzatish tezligini ifodalaydi. 1 Mbayt = 1024x1024 bayt, bu qiymat 32 ga bo’linsa, 32768 bayt/min ga teng qiymat hosil bo’ladi, bu esa biz izlayotgan
57
axborot tezligidir. Javob: 32768 bayt/min. 3-mashq.Maktabdagi a’lochi o’quvchilarning har biri 1 dan N gacha bo’lgan o’z tartib raqamiga ega. Shu sonlardan istagan bittasini aniqlash uchun ko’pi bilan 6 bit axborot zarur. N ning qiymatini toping. Yechish: Bu mashq 1-mashqqa teskari mazmunda berilgan, 2 ning 6-darajasi biz izlayotgan son, ya’ni 64 ga teng. Javob: N = 64
Agar shu kompyuterning shartli alifbosi 64 ta belgidan tashkil topsa, o’n minutda qancha belgili axborot yuborilgan? Yechish: Ko’rinib turibdiki, mazkur kompyuterning shu shartli alifboda berilgan har bir belgisi o’z ichida 6 bit hajmdagi axborot saqlaydi. Masala sharti bo’yicha, 10 minutda 10x2x8x60 = 9600 bit axborot jo’natilgan. Demak, 10 minutda 9600/6 = 1600 ta belgi jo’natilgan. Javob: 1600 ta.
belgili maxsus alifbodan foydalandi. Akmalning jo’natgan matnidagi axborot hajmini aniqang? Yechish: Ko’rinib turibdiki Akmal foydalangan alifboning har bir belgisi o’z ichida 5 bit hajmdagi ma’lumot saqlaydi. (360x5)/8 = 225. Javob: 225 bayt. Nazorat materiallarini ishlab chiqishda turli xildagi tarqatma meteriallardan foydalanish ham yuqori samara beradi. Bunday tarqatma materiallardan namuna sifatida quyidagilardan foydalanish mumkin: Axborotlarni himoyalash va antivirus dasturlaridan foydalanish mavzusi bo’yicha quyidagi jadval qatorlarida berilgan jumlalarning mosini toping:
1 Internet axborot “o’g’irlarini” a engillashtirish maqsadida yaratildi 2 Kompyuterlar inson ish faoliyatini b yangi pog’onaga ko’tardi 3 Kompyuter viruslari ularni o’chirib yuborishi yoki v yangi kutilmagan muammoga duch kelib qoldi
58
4 Adliya, kriminalistika, milliy xavfsizlik soha mutaxassislari g tarmoq orqali kirishni cheklovchi va nazorat qiluvchi texnik va dasturiy vositalardan foydalanish, internet orqali faqat ishonchli manbalardan axborot olish, axborotlarni uzati va qabul qilishda kriptografiya usullaridan foydalanish, nazoratchi va davolovchi dasturlardan foydalanish 5 Axborot xavfsizligi va “elektron jinoyatchi”lardan himoyalanishni ta’minlovchi chora-tadbirlar d Foydalanib bo’lmaydigan darajada o’zgartirib yuborishga qodir Javob: 1-b; 2-a; 3-d; 4-v; 5-g. EXCEL dasturida ishlash mavzusi bo’yicha nazorat topshiriqlaridan namuna. O’quvchilarga to’ldirish uchun quyidagi jadval tarqatiladi. Agar ular yozilgan fikrga qo’shilsalar, birinchi ustunda “+“ aks holda uchinchi ustunda “-“ belgisini qo’yish kerakligi aytiladi:
Ha Fikrlar Yo’q
Asosiy berilganlar boshqa yacheykalarning qiymatlari bo’yicha aniqlanmaydi
EXCEL quydagi buyruq bilan ishga tushiriladi: Pusk- Nastroyka-EXCEL
Ustunlar lotin harflar bilan belgilanadi
Ustunlar soni 26 ta Yacheyka nomi yacheyka joylashgan ustun va satr nomerlaridan iborat
Nom
maydonida satr
nomeri ko’rsatiladi
Formula satrida faol yacheykadagi ma’lumotlar aks ettiriladi
Diapozon – bu yacheykalar guruhi
Yacheykada matin, formula, son bo’lishi mumkin
Formula «S» belgisi bilan boshlanadi
To’ldirish markeri yacheykadagi malumotlarni nusxalaydi
59
Bu topshiriqni to’g’ri to’ldirish namunasi quyidagi jadvalda keltirilgan: Ha Fikrlar Yo’q
+ Asosiy berilganlar boshqa yacheykalarning qiymatlari bo’yicha aniqlanmaydi
EXCEL quydagi buyruq bilan ishga tushiriladi: Pusk- Nastroyka-EXCEL - +
+ Ustunlar lotin harflar bilan belgilanadi
Ustunlar soni 26 ta - + Yacheyka nomi yacheyka joylashgan ustun va satr nomerlaridan iborat
Nom
maydonida satr
nomeri ko’rsatiladi - + Formula satrida faol yacheykadagi ma’lumotlar aks ettiriladi
+ Diapozon – bu yacheykalar guruhi
+ Yacheykada matin, formula, son bo’lishi mumkin
Formula «S» belgisi bilan boshlanadi - + To’ldirish markeri yacheykadagi malumotlarni nusxalaydi
Kompyuterning paydo bo’lishi va avlodlari mavzusi bo’yicha nazorat topshiriqlaridan namuna. Quyidagi jadvalni ma’lumotlar bilan to’ldiring: Yüklə 302,71 Kb. Dostları ilə paylaş:
|