Guliston davlat Universiteti Ijtimoiy-iqtisod fakulteti

I.BOB. TA’LIMNING XOZIRGI ZAMON NOANANAVIY VA INTEGRATIV USULLARINI NAZARIY ASOSLARI


1.1. Ilg’or pedagogik ijodkorlik manbai - bu pedagogik tajribadir.
Pedagogik ijodkorlik manbai - bu pedagogik tajribadir. Pedagogik tajriba – muammoli vaziyatlarga juda boydir. Ilg’or pedagogik tajriba deganda, biz pedagogning o’z pedagogic vazifasiga ijodiy yondoshishini, talabalarning ta’lim-tarbiyasiga yangi, samarali yo’l va vositalarni qidirib topishini tushunamiz. Ijodiy ishlaydigan pedagog faqat talabalarni muvaffaqiyatli o’qitish va tarbiya berish, ilg’or ish tajribalarini o’rganish bilangina cheklanib qolmasdan, taraqqiyotchilik ko’nikma va malakalariga ham ega bo’lishi zarur. Hozirgi zamon fan va texnika taraqqiyoti pedagogning ijodkor bo’lishini, fanning muhim muammolari yuzasidan erkin fikr yurita bilish, fan yutuqlarini talabalarga yetkaza olishi, tadqiqot ishlariga o’rgata olishini talab qiladi.
Pedagogik tajriba pedagogning faoliyatini samarali tashkil qilish, ta’lim oluvchilarni tayyorlashning har bir vaziyatida mahoratning yuqori darajasiga erishishda uzluksiz ravishda olib boriladi. Pedagogik mahorat o’z-o’zicha vujudga kelmaganidek, tajriba ham hech bir harakat, qiziqish va o’rganishsiz, sinovsiz, tavakkal qilishsiz yuzaga chiqmaydi. Pedagogik faoliyatning eng zaruriy va emotsiyalarga, hissiyotlarga boy bo’lishini hisobga olsak, juda og’ir muammolar, dars jarayonlaridagi kutilmagan holatlar, endi o’rganayotgan o’qituvchining faoliyati ham o’z fanining mohir ustasi bo’lgan o’qituvchiga tajribasini tinimsiz oshirib borishiga imkon yaratadi.
Tajribali pedagoglar doimo o’zlarida nimanidir, qandaydir qobiliyatini namoyon qilayotgan yoki rivojlantirayotgan bo’ladilar. Muvaffaqiyatli ishlash uchun har bir o’qituvchi pedagogik mahoratga ega bo’lishi zarur. Pedagogik mahorat egasi oz mehnat sarf qilib, katta natijaga erishadi. Ijodkorlik uning hamisha hamkori bo’ladi. Pedagogik ishga qobiliyatli, iste’dodli kishidagina pedagogik mahorat bo’lishi mumkin. Pedagogik mahoratning asosiy negizi bu – kasbga oid bilimlarni puxta o’zlashtirishdan iboratdir. O’qituvchi o’quv yurtidayoq ilmiy bilimlar sistemasini puxta egallab olishi kerak. Pedagogik mahoratni egallashda psixologiya va pedagogika faniga doir bilimlar katta rolь o’ynaydi. Ilmiy psixologik va pedagogik bilimlar sistemasining mavjudligi o’qituvchiga nafaqat o’z sinfini hamda ayrim o’quvchilarni o’rganish va ularning to’g’ri fe’l-atvorlarini tushunishgagina emas, balki bolalar jamoasi va uning har bir a’zosini rivojlanish istiqbolini ham belgilash imkonini beradi. O’zgalar holatini tushuna olish o’qituvchi uchun muhimdir. Sababi u qanday holat, sharoitda o’sgan o’quvchilarga dars berayotganligini bilishi lozimdir. O’quvchilarning yurish– turishi, o’tirishi, harakatidan ularning qay holatda yurganliklarini bilish mumkin. O’zini namoyon qila olish - bu bir qiyin yoki narsa orqali emas, balki bilim, malaka, ko’nikma, odob–axloq, muomala, nutq, munosabat orqali o’zini namoyon qila olishdir. Bunday professional o’qituvchi bo’lish uchun pedagog madaniyat ko’rsatkichlariga erishishi lozim. Madaniyat atamasi lotincha bo’lib, u tuproqni ishlash ma’nosini bergan bo’lsa, hozirgi vaqtda esa, umumiy holda inson madaniyatni, jamiyatni qayta qurish faoliyati va uning natijasidir, deb tushuniladi. Moddiy va ruhiy madaniyat jamiyat hayoti tavsifining katta qismidan iborat. Ijodkor pedagogning o’zi esa yo’lni o’zlashtirib, mazkur jamiyatning o’ziga xos bo’lgan boyliklari, an’analari va madaniyatining usullari hamda ko’nikmalarini o’zlashtirish jarayonida shakllanadi. SHunday qilib, mukammal o’qituvchii umuminsoniy madaniyatning vakili va taqdim etuvchisidan iborat. Fanda madaniyat mohiyatiga uch xil qarash tushuniladi: aksiologik, faoliyatli va shaxsiy. Aksiologik qarashda pedagogika va tarbiyadagi yo’nalishlar ko’rib chiqiladi. Faoliyatli qarash pedagogik metodlar va vositalar mohiyatini amalga oshirishni tadbiq etish imkonini beradi. Individual-shaxsiy rejada o’qituvchining pedagogik madaniyati uning kasbiy faoliyatidagi tavsifining mohiyatidan iborat, deb tushuniladi. Bunday qarash o’qituvchini umuminsoniy madaniyat va pedagogik boyliklarni, u orqali tarbiya va ta’limning madaniy boyliklarini bir avloddan ikkinchi avlodga tashuvchi vakili sifatidagi shaxs, deb qarash imkonini beradi. Pedagogik madaniyatning umuminsoniy shakllari kabi, moddiy va ma’naviy shakllarda mavjud bo’ladi. Pedagogik bilimlar, nazariyalar, kontseptsiyalar, insoniyat va buyuk allomalar tomonidan to’plangan pedagogik tajriba hamda kasbiy-etikaviy normalar-me’yorlarning barchasi pedagogik madaniyatning ma’naviy-ruhiy boyligini tashkil etadi. Pedagogik madaniyatning moddiy boyligi o’qitish va tarbiya vositalaridir.
O’qituvchining umumiy madaniyati uning ijtimoiy-ahamiyatli tavsiflarining kasbiy faoliyatda amalga oshgandagi yetukligini ifodalaydi. Madaniyat shaxsning rivojlanishi, uning ruhiy kuchlari va qobiliyatlarining amaliy faoliyatida amalga oshish darajasi va hokazo. Insonning madaniy rivojlanishi - bu uning bilimlari, ishonchlari, qobiliyatlari, hulqining muhit tomonidan rivojlanish jarayonidir.
O’qituvchining kasbiy madaniyati uning kasbiy faoliyat doirasidagi, uning shaxsiy sifat tavsifining mohiyati-tizimli ta’limdan iborat. O’qituvchining pedagogik madaniyati tashkil topgan ko’rsatgichlar darajasiga va asosiy tizimli komponentlariga quyidagilar kiradi:
A) pedagogning intellektual rivojlanish darajasi (eng avvalo, pedagogik tafakkurning rivojlanishi);
B) pedagogik faoliyatning har tomonlama tashkil topishi va darajasi;
V) asosiy kasbiy pedagogik etika, ma’naviy xarakter va odob madaniyati;
G) o’zaro munosabat madaniyati;
D) so’zlashuv madaniyati;
E) tashqi ko’rinish madaniyati va boshqalar.
Inklyuziv ta’lim (ingliz tilidan olingan bo‘lib, inclusive, inclusion– uyg‘unlashmoq, uyg‘unlashtirish, qamrab olmoq, qamrab olish ma’nolarini bildiradi) nogiron va sog‘lom bolalar o‘rtasidagi to‘siqlarni (diskriminatsiyani) bartaraf etish, maxsus ta’limga muxtoj bolalar, (ayrim sabablarga ko‘ra nogiron bo‘lgan) o‘smirlar rivojlanishida uchraydigan nuqsonlar yoki iktisodiy qiyinchiliklardan qat’iy nazar ijtimoiy hayotga moslashtirishga yo‘naltirilgan umumta’lim jarayoniga qo‘shishni ifodalovchi ta’lim tizimidir.

Inkyuziv ta’limning maqsad va vazifalari:

Inklyuziv ta’lim tizimida quyidagi maqsad va vazifalarning hal etilishi talab etiladi:
- ta’lim muassasasida imkoniyati cheklangan bolalar va o‘smirlarning ta’lim olishlari uchun zaruriy psixologo - pedagogik, korreksion sharoitlarni
- imkoniyati cheklangan bolalar va o‘smirlarni oilalardan ajramagan holda yashash xuquqini ro‘yobga chiqarish;
- jamiyatda imkoniyatti cheklangan bolalar va o‘smirlarga nisbatan do‘stona va mexr-muxabbatli munosabatni shakllantirishdir.
Ta'limdagi integratsiya - bu bolaning shaxsini rivojlantirish va o'z-o'zini rivojlantirishga qaratilgan dunyoning yaxlit ko'rinishini shakllantirish uchun ma'lum bir ta'lim tizimi doirasida tarkibning tarkibiy qismlari o'rtasida aloqalarni o'rnatish jarayoni.
Integratsiya o'quvchilar bilimining parchalanishi va mozaikasini bartaraf etishga yordam beradi, ularning yaxlit bilimlarni, umuminsoniy qadriyatlar majmuini egallashini ta'minlaydi.
Mahalliy va xorijiy pedagogika fanida integratsiya muammolarini o‘rganish bo‘yicha boy tajriba to‘plangan. Turli davrlarda ta’lim jarayonida fanlararo aloqadorlikdan foydalanish vazifasini Ya.A.Komenskiy, I.G.Pestalozsi, J.-J.Russo, L.N.Tolstoy, K.D.Ushinskiylar ilgari surdilar.
Axborot hajmining tez o'sishi sharoitida uni idrok etish va tushunish imkoniyati keskin kamayadi. Bundan chiqish yo‘li turli fanlarni sintez qilishda, yaxlit kurslarni ishlab chiqishda, barcha maktab fanlarini o‘zaro bog‘lashda ko‘rinadi.
Kontent integratsiyasining uchta darajasi mavjud o'quv materiali: predmet ichidagi - tushunchalar, bilimlar, ko'nikmalar va boshqalarning integratsiyasi. alohida elementlarning ichida;

• 
  fanlararo - faktlar, tushunchalar, tamoyillar va boshqalarni sintez qilish. ikki yoki undan ortiq fanlar;
  
• 
  transdisiplinar - ta'limning asosiy va qo'shimcha mazmuni tarkibiy qismlarining sintezi.
  

Integrativ ta'limning asosiy g'oyalari quyidagilardan iborat:
Ta'limning shaxsiy yo'nalishi (Inson - asosiy qadriyat ta'lim jarayoni);

• 
  umumlashtirilgan predmet tuzilmalari va faoliyat usullarini shakllantirish (qonunlarni anglash asosida bilimlarni o'zlashtirish);
  
• 
  ta'limda ma'no hosil qiluvchi motivlarning ustuvorligi (rag'batlantiruvchi, ichki, tashqi va tashkiliy);
  
• 
  o'qitishdagi izchillik (ilmiy nazariya doirasidagi aloqalarni anglash);
  
• 
  muammoli o'rganish;
  
• 
  faoliyatni aks ettirish;
  

Integrativ ta'limning maqsadi: dunyoga yaxlit tasavvurni shakllantirish. Integral ta'lim doirasida alohida texnologiyalarni ajratib ko'rsatish mumkin:

• 
  jahon axborot hamjamiyatida ta'lim texnologiyalari;
  
• 
  Internetga asoslangan yirik tizimli o'quv kurslarini o'qitish.
  

Integratsiyalashgan darslarni rejalashtirishda quyidagilar hisobga olinadi:

• 
  bilim bloklari birlashtirilgan, shuning uchun uni to'g'ri aniqlash muhimdir asosiy maqsad dars;
  
• 
  ob'ektlarning mazmunidan maqsadga erishish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlar olinadi;
  
• 
  o'quv materiali mazmunida ko'plab havolalar o'rnatiladi;
  
• 
  integratsiyalangan tarkibning qismlari darsda zarur bo'g'in bo'lib, yakuniy yakunni olishi uchun rejalashtirilgan;
  
• 
  o`qitishning usul va vositalarini puxta tanlash hamda o`quvchilarning darsdagi yuklamasini aniqlash talab etiladi.
  

Integratsiya jarayoni muayyan shartlarning bajarilishini talab qiladi: o'rganish ob'ektlari bir xil yoki etarlicha yaqin; integratsiyalashgan sub'ektlar bir xil yoki o'xshash tadqiqot usullaridan foydalanadi; ular umumiy qonuniyatlar va nazariy tushunchalar asosida quriladi.
Masalan, kichik yoshdagi o'quvchilarga informatika fanini o'rgatish jarayonida rus tili, matematika va boshqa fanlar o'rtasida aloqalarni tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Biroq, bir darsda turli fanlarning har bir birikmasi avtomatik ravishda yaxlit darsga aylanmaydi. Ushbu darsning uzviy bog'liqligini, yaxlitligini ta'minlaydigan etakchi g'oya kerak.
Keling, integratsiyaning ijobiy va salbiy tomonlarini tahlil qilaylik.

• 
  Didaktikaning eng muhim tamoyillaridan biri - tizimli o'qitish tamoyilini amalga oshirish imkonini beradi.
  
• 
  Fikrlashni rivojlantirish, mantiqiylikni, moslashuvchanlikni, tanqidiylikni rivojlantirish uchun maqbul sharoitlarni yaratadi.
  
• 
  Tizimli dunyoqarashni rivojlantirishga, o'quvchilarning shaxsiyatini uyg'unlashtirishga hissa qo'shadi. Ko'p sub'ektivlik pasayadi, fanlararo aloqalar kengayadi va chuqurlashadi va ko'proq bilim olish imkoniyati paydo bo'ladi.
  
• 
  Bu maktab o'quvchilarini o'qitishni rag'batlantirish vositasidir, faollashtirishga yordam beradi kognitiv faoliyat talabalarni ijodkorlikka undaydi.
  
• 
  Integratsiyalashgan yondashuv o'qituvchidan yuqori darajadagi pedagogik mahoratga ega bo'lishni, uning ta'limining universalligini talab qiladi.
  

Kimga salbiy tomonlari quyidagilarni o'z ichiga oladi: darsning zichligi oshishi, tafsilotlarning yo'qligi, in individual holatlar, darsga tayyorgarlik ko'rishda katta vaqt xarajatlari.
Ta'limdagi integratsiya muammolarining ko'plab tadqiqotchilari ta'kidlaganidek, aniqlangan barcha jihatlar muhim, ajralmas va bir-biridan ajratilgan holda hal etilmaydi.
Zamonaviy ta'limda chuqur integratsiya jarayonlarining muqarrarligini ta'kidlab,I.E. Kashekova shunday yozadi: “Zamonaviy dunyo (professional, shu jumladan) integral asosda qurilgan bo‘lib, u ko‘p qirrali bilim, malaka, axborot oqimidan to‘g‘ri axborotni tanlash va uni malakali boshqarish qobiliyatini talab qiladi; ta'lim ham integrativ asosda qurilishi, insonni yangi dunyoga tanishtirishi va uni o'zlashtirishga yordam berishi kerak (...). Maktabning integratsiyalashgan ta'lim maydoni o'quv materialini takrorlash zaruratini bartaraf etib, dunyo, inson madaniyati, ularning tarkibiy qismlari haqida tizimli va yaxlit bilimlarni ta'minlashni ta'minlaydi. Talabalar oldiga, hayotda bo'lgani kabi, turli fanlar bo'yicha bilimlarning integratsiyalashuvini rag'batlantiradigan fanlararo xarakterdagi vazifalar qo'yiladi, bu muammolarni hal qilish jarayonida ular ma'lumot izlaydilar, ilmiy xabarlarni bir tildan boshqasiga tarjima qiladilar..
L.G.ning tadqiqotlari asosida. Savenkova, “Integratsiya birinchi navbatda ta'limni boshqarish texnologiyalaridagi o'zgarishlar bilan jamoada o'qituvchilar va talabalarning ijodkorligi. Bu hodisalilik va tizim-faollik yondashuvi shakllantirishga qaratilgan etakchi vakolatlar: kommunikativ, ilmiy, tadqiqot, lingvistik, ijtimoiy, ko'p madaniyatli.
Ushbu muammoni hal qilishning haqiqiy usullari - maktablarning o'quv jarayoniga joriy etish faol o'zaro ta'sirga asoslangan murakkab birlashtirilgan ta'lim bloklari tabiiy fanlar, gumanitar fanlar va badiiy tsikllar, asosiy va qo'shimcha ta'limning o'zaro ta'siri jarayonida shaharning ijtimoiy-madaniy makonini rivojlantirish kontekstida.
Integratsiya o'qituvchilar va talabalarni faol birgalikdagi ijodiy jarayonga jalb qilish imkonini beradi. Bu puxta o'ylangan ta'lim va tarbiya jarayoni bo'lib, u ta'limni tashkil etishning umumiy tuzilmasini qayta ko'rib chiqishga, o'quvchilarni idrok etish jarayoniga tayyorlashga yordam beradi. axborotni tushunish va tushunish, maktab o'quvchilarida dunyodagi barcha jarayonlarning bir butun sifatida o'zaro ta'siri haqidagi tushuncha va g'oyalarni shakllantirish.
3. Umumiy va qo'shimcha ta'limni integratsiyalash masalasi bo'yicha
Bizning tadqiqotimizning asosiy mavzusi “Bolalarning umumiy va qo'shimcha ta'limini integratsiyalash mexanizmlarini ishlab chiqish. ta'lim maydoni Umumiy ta'limning Federal davlat ta'lim standartini amalga oshirish kontekstida" ta'limga integratsiya g'oyalari nuqtai nazaridan ushbu muammoni o'rganishning o'ziga xos xususiyatlariga e'tibor qaratishimiz kerak.
Pedagogik fikrlash madaniyati bo’lgan o’qituvchi tafakkuri –dunyo- qarashining uch bosqichini o’z ichiga oladi: birinchisi metodologik dunyo qarashdagi pedagogik ishonchdir. Metodologik tafakkur o’qituvchiga o’zining kasbiy faoliyatiga to’g’ri qaray olishiga, gumanistik strategiyani ishlab chiqishiga imkon yaratadi. Pedagogik fikrlash madaniyatiga pedagogik tahlil va sintez qobiliyatining rivojlanishi, fikrlashdagi tanqidiy kurash, mustakillik, kenglik, epchillik, faollik, tezlik, kuzatuvchanlikning rivojlanishi, pedagogik xotira va boshqalar kiradi. Pedagogik tafakkurning ikkinchi bosqichi - taktikaviy dunyoqarash bo’lib, u o’qituvchiga pedagogik fikrlash, pedagogik jarayonning moddiylashuviga imkon yaratadi. Uchinchi bosqichi umumiy pedagogik konuniyatlarni, real pedagogik faoliyatning unikal hodisasi bo’lib hisoblangan bo’lim-bo’limlarga tadbiq qilishda namoyon bo’ladi. Bu tezkor fikrlashdir. Pedagogik madaniyat tuzilmasida uning odob-ahlok bo’limi muhim o’rin egallaydi. Bu pedagogik ishonch jarayonining shakllanishi, natijasi va o’qituvchining o’z qiziqishlarini ko’proq aniqlash jarayonidir. O’qituvchi, kasbiy muhitdan reloksin jarayonga, o’zining tutgan o’rnini yangilashga faol kirib borishi zarur. Pedagogik madaniyatning kasbiy faoliyatiga bog’liq tashkil etuvchisi pedagog tomonidan o’zining pedagogik qobiliyatlarining barcha spektrini bilib olganligini xarakterlaydi, bu esa pedagogik faoliyat muvaffaqiyatining nishonasi, pedagogic xatolarning oldini olish va nihoyat, pedagogik qobiliyat usullarini egallanganligidan iborat. Ma’naviy madaniyat yetuk bilimlarning nazariy darajasi holatida shakllanuvchi axloqiy bilimni o’z ichiga oladi. Bu kasbiy pedagogik etikadan iborat.
Pedagogik aloqa qilish madaniyati suhbatdoshni eshitish va eshita olishda, savollar bera olishda, aloqani amalga oshirib boshqani tushuna olishda, muloqotning qiyin holatlarini ko’ra olish va odamlardagi ta’sir holatini to’g’ri taxlil qila bilishda, muloqotga tayyorlanish va muloqotga bo’lgan xohishlarda ko’rinadi.
Pedagog uchun eng zaruri nutq madaniyatini egallashdir. O’qituvchining nutqi kundankunga o’quvchilar uchun ibratli bo’lib borib, ularning nutq madaniyatini shakllantirishga yordam berishi kerak. Nutqning grammatik to’g’riligi, uning leksik boyligi, yaxshi ifodalanganligi, obrazliligi, nutq texnikasini egallaganligi o’qituvchining turli xil kasbiy masalalarni sifatli yechishiga imkon beradi. O’quvchilarning yangi materialni tushunib va o’zlashtirib olishlari uchun o’qituvchi nutqining takomillashganlik darajasi muhim ahamiyatga egadir. Bolalar pedagogning nutqiy ma’lumotlariga sezgir bo’ladilar. Biror bir tovushlarni noto’g’ri talaffuz qilinishi bolalarda kulguni chaqiradi. Nutq insonning ongida paydo bo’lgan fikrning nutq tovushlariga til yordamida ko’chishidir. Nutq ta’sirli yoki ta’sirsiz, to’g’ri yoki noto’g’ri bo’lishi mumkin. Nutq orqali kishi holatini tushunish – kishilar o’z nutqlarida o’zlarida kechayotgan jarayonni namoyon qiladilar. SHu holatni tushunishdir. Monoton nutq bolani zeriktiradi, noaniq intonatsiya esa yaxshi o’zaro yaqin suhbatning uyushtirilgandan baland ton bolalarda ishonchsizligini keltirib chiqaradi. Tovush odamlarda tabiatan beriladi, ammo bu esa juda ham ko’p uchraydi. Hamda yaxshi tovush maxsus mashqlarsiz yillar o’tgan sari buziladi, o’zgaradi.
Pedagogik nutq quyidagilarni ta’minlab berishi mumkin:
A) pedagog va o’quvchilar orasida o’zaro ta’sir etish va muloqotning natijaliligini;
B) faoliyat motivlarini, tushunchalarni to’g’rilash va shakllantirish maqsadida o’quvchi, bolalar tafakkuriga, his–tuyg’ulariga ijobiy ta’sir etish kerak;
V) ta’lim berish jarayonida bilimlarni to’liq tushuntirish va mustahkamlash, o’zlashtirib olish;
G) o’quvchilarning amaliy va o’quv faoliyatini samarali tashkil etish;
O’qituvchi nutqining o’ziga xosligi - o’quvchilarga yo’nalganligi bilan bog’liqdir. Kuzatuvchan o’qituvchi mavzuni tushuntirishda o’quvchilarga qanday ta’sir etishni hisobga olgan holda ish yuritadi.
O’qituvchi nutqiga qo’yiladigan talablar, quyidagilardan iborat funktsiyalar bilan belgilanadi. Asosiy funktsiyalardan biri bu bilimlarni to’liq uzatishni ta’minlab berish. Yangi bilim berishda o’qituvchi o’z nutqi orqali faqatgina yangi bilimlarni berib qolmasdan, balki his–tuyg’ulariga ham ta’sir etishi kerak. Pedagogning tashqi ko’rinish madaniyati, uning tashqi ko’rinishga moslik darajasi va pedagogik faoliyati bilan baholanadi. Keng fikrlilik, tartibli, odobli, bosiqlik va o’zini-o’zi yaxshi boshqara olish kabilar pedagogik faoliyatning muvaffaqiyatli bo’lishiga olib keladi. Pedagogik mahoratning maqsadi va vazifalari. «Pedagogik mahorat» bir kategoriya sifatida o’zining ilmiy asoslariga ega. 1997 - 2011 yillardagi ilmiy yondoshuvlar bu favqulodda hodisaga nisbatan quyidagicha xulosa qilishga imkon berdi:
Pedagogik mahorat kasbiy faoliyatdagi individullikning yorqin ko’rinishi sifatida tushuniladi.
Pedagogik mahorat kategoriyasi kasbiy faoliyat nuqtai nazaridan kishining individualligini xarakterlaydi. Hozirgi tadqiqotlarda pedagogik mahoratning o’ziga xosligi quyidagi kategoriyalarda jamlanadi: A) pedagogik mahorat; B) pedagogik ijod; V) novatorlik; G) kasbiy bilimdonlik; D) faoliyat uslubi; Ye) innovatsion faoliyat; J) pedagogik texnologiyalar; 3) mahorat. Turli tadqiqotchilar ishlarida ayni bir hodisani tasvirlash uchun turlicha tushunchalardan foydalanish, boshqacha ma’no va mazmun tomonlariga ega. Turli mualliflar asarlarida pedagogic mahoratning yagona, tan olingan ta’rifining yo’qligi uni tadqiqotning jonli jarayoni, deb xulosa chiqarishga asos bo’ladi. Tushunchalar, fikrlarning turli-tumanligi bu hodisaning murakkabligi va ko’p qirraliligidan dalolat beradi.
Mahorat talabalar tomonidan ularning sotsial yetuklikka erishish darajasiga qarab bosqichmabosqich egallanadi. Sotsial yetuklik komponentlari pedagogik mahorat komponenti bilan quyidagi nisbatda bo’ladi. Bo’lg’usi pedagogning sotsial yetuklik komponentlariga quyidagilar kiradi:
- sotsial o’z-o’zini belgilash - o’zining pedagogik qobiliyatlari va e’tiqodini namoyon qilish;
-sotsial faollik - odamlar bilan ishlay olish va boshqalarni tarbiyalash tajribasini takomillashtirish;
-sotsial mas’uliyat - o’qituvchining bilimdonligiga aylanadigan bilimlardir.
Pedagogik mahorat asoslariga kasbiy pedagogik bilimlar, insonparvarlikka yo’nalganlik, pedagogik texnika, kasbiy pedagogik faoliyatni amalga oshirish tajribasi kiradi. Mahoratning shakllanish bosqichlariga: reproduktivlik, ijodiylik, novatorlik kiradi.
Pedagogik mahorat komponentlarini hosil qiladigan quyidagi malaka guruhlari farqlanadi:

• 
  -loyihalash,
  
• 
  -konstruktsiyalash,
  
• 
  -tashkilotchilik,
  
• 
  -muloqot,
  
• 
  -bilish va reflektivlik.
  

Pedagogik mahoratning o’rganish predmeti pedagogik mahorat, maqsadi bo’lajak
o’qituvchilarda pedagogik bilimlarni amaliyotda mahorat bilan qo’llash malakasini
tarbiyalashdan iborat. Mahoratga erishish yo’llarini ko’rsatish, yaьni mahoratli, ijodkor, tajribali pedagogni yetishtirishdir. Pedagogik mahorat - bu fahm-farosat bilan ta’lim-tarbiya jarayoniga rahbarlik qilish, tarbiyalanuvchini qalban his qilish va tarbiyalanuvchiga avaylab, ijodiy dalillik, ilmiy tahlil va istiqbolni hisobga olgan holda yondashishdir.
Pedagogik mahoratga pedagogik bilimlar, pedagogik farosat, his etish, pedagogik malaka, ilg’or pedagogik tajribalarni o’zlashtirish kabilar kiradi. Har qanday vositani qo’llash turli xil omillarga bog’liq holda tanlanadi, bu tarbiyalanuvchini psixologik holati, bilim darajasi, tarbiya muhiti va boshqalar bilan bog’liq (masalan, rag’batlantirish). Demak, pedagog bu holda barcha omillarni hisobga olishi, tarbiyalanuvchi shaxsini yaxshi o’rganishi va rag’batlantirish usulini to’g’ri, o’z o’rnida qo’llay olishi uning pedagogik tajribasi mavjudligidan dalolat beradi.
Barcha pedagogik vositalarni qo’llashda jamoani daqiqa sayin o’zgarib boruvchi vaziyatini ham hisobga olish talab etiladi. Asosiy pedagogik mahoratning talablari: bolalarga ishonch bilan qarash, talab va ishonchning birligini ta’minlash, hurmat qilish, insoniy munosabatda bo’lish hisoblanadi. Pedagogik mahoratni egallashning yo’llari. Pedagogik mahoratni egallashning asosiy ikki yo’li bor:
1.O’qituvchi yordamida pedagogik mahoratni oshirish (ilg’or pedagogik tajribalarni o’rganish).
2. Mustaqil ishlash (kasbiy tayyorgarlikni, bilimdonlikni oshirib borish). Metodik va mahoratga tegishli adabiyotlarni o’qish, pedagogik ko’nikmalarni hosil qilish. Bunda pedagog o’zida o’quvchilarga nisbatan muhabbat, o’quvchilar bilan muloqot qilish ehtiyojini tarbiyalashi kerak. Muomalaning barcha bosqichlarida hissiy osoyishtalikni vujudga keltirish, o’quvchini tinglash va o’z fikrini to’g’ri ifoda etish ko’nikmalariga ega bo’lishi lozim.
Pedagogika sohasida inson omilini bosh vazifa qilib olish, har biri kishining o’z o’rnida vijdonan va mavjud imkoniyatlardan to’liq foydalangan holda ishlashga erishish ta’limtarbiyaning asosiy tajribasi sanaladi. Pedagogik faoliyatda muallimning ijodiy mehnatini rivojlantirmasdan bunga erishish mumkin emas. SHuning uchun pedagog jamiyatda ro’y berayotgan o’zgarishlar mohiyatini tushunishi, o’zi qilayotgan ishning ahamiyatini bilishi juda muhimdir. Hozirgi zamon o’qituvchisi bilimlarning keng ko’lamdagi zahirasiga, pedagogik mahoratiga va obro’ga ega bo’lishi kerak. Hozir hamma joyda faqat oliy ma’lumotli o’qituvchilar tayyorlash uchun sharoitlar yaratildi. Lekin, e’tirof etish kerak: o’qituvchi o’quv yurtida qanchalik yetuk ta’lim olgan bo’lmasin, baribir u doimo malakasini va tajribasini oshirish va umumlashtirishga muhtoj bo’ladi.
Pedagog o’z faoliyatini har qanday sharoitda ham hayotiy jarayonning asosiy shakllaridan biri sifatida anglashi muhim omildir. Bunday tushuncha uning shaxsiy sifatlari va kasb mahoratini rivojlanishi uchun katta ahamiyatga egadir. O’qituvchining o’ziga xos kasb xususiyatlarini aniqlangandan keyingina malaka
oshirishning mazmuni, shakllari va usullarini unga mos tarzda tashkil etish mumkin. Pedagogik mahorat fanining vazifalari: tarbiyaning mohiyatini va shaxsni har tomonlama taraqqiyot ettirishda tarbiyaning rolini ochib beradi, tarbiyaning maqsadi, mazmuni, usullari, uni tashkil etishdagi shakllari o’rtasidagi bog’lanishlarni ko’rsatadi: shuningdek pedagogik mahorat fani o’z taraqqiyoti davomida ta’lim — tarbiya sohasidagi tajribalarni umumlashtiradi, tarbiyaning kelgusidagi rivojlanish istiqbollari yo’llarini yoritib beradi, tarbiyaviy ishlarning jamiyatimiz hayotidagi o’rnini oshiradi. Pedagogik texnika pedagogga o’quv faoliyatida ham zarur bo’lgan umumiy pedagogik malakalar majmuidan tashkil topadi. Pedagog umuminsoniy qadriyatlarni ijodiy o’rganib, ta’lim - tarbiya jarayoniga tatbiq etishi lozim. SHu bilan birga milliy o’ziga xosligimizni, asrlar sinovidan o’tgan an’analarimizni, hamisha iymon-e’tiqod bilan yashash kabi hayotiy tamoyillarimizni ham saqlab, ham yuksaltirib borishi va ularni talabalar qalbiga singdirish zarur. Pedagog faoliyati o’z mohiyatiga ko’ra ijodiy xarakteriga ega. Ma’lumki, inson oldida biror muammo turgandagina ijodkorlikka ehtiyoj tug’iladi. Pedagog faoliyati ana shunday xususiyatga ega. Pedagogik ijodkorlarning asosiy mohiyati faoliyatining maqsadi va xarakteri bilan bog’liq. Pedagogik faoliyat kishi shaxsini, uning dunyoqarashi, e’tiqodi, ongi, xulq-atvorini shakllantirishdek umumiy maqsadga bo’ysungan son-sanoqsiz pedagogik masalalarni yechish jarayonidir. Pedagog faoliyatidagi ijodkorlik ana shu masalalarni yechish usullarida, ularni hal qila olish yo’llarini qidirib topa olishida ifodalanadi.
Tarbiya jarayonida pedagogik ta’sir ko’rsatish talabaga u yoki bu yuksak axloqiy
sifatlarining mohiyatini anglatish jarayonida qo’llaniladigan pedagogning ish usullaridan biridir. Har bir shaxsga ta’sir etishi tarbiyachining pedagogik mahorati va professionalligiga bog’liqdir. Bunda:
- o’quvchining ijobiy xatti-harakatlariga to’sqinlik qilmasligi;
- talablarni aniq va tushunarl i bo’lishi;
- qo’yilgan talab va vazifalarni natijasini bilish;
- talab ochiq chehra, samimiy bir ohangda berilishi, iltimos, maslahat, yaxshi niyatga
chorlashi;
- talab o’quvchilarning yoshi, bilimi saviyasiga mos bo’lishi.
-o’quvchilarda kesatish, luqma, minnat qilish bo’lmasligi va boshqalarga e’tibor berish lozim.
Kishilik jamoasi paydo bo’lgan davrdan boshlab inson hech qachon yolg’iz yashay
olmagan. Jamoalarni tashkil qilish va uning tarbiyaviy ta’sirini nazariy va amaliy asoslari mutafakkir va olimlar tomonidan o’rganilib, u ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan. Tarbiyachining navbatdagn vazifasi talaba-yoshlar jamoasini tashkil qilish, tarbiyalash va jipslashtirish borasidagi nazariy bilimlarni o’zlashtirib, ilg’or tajribalarga suyanib, ularni tarbiyaviy jarayonida o’rtoqlik, do’stlik, o’zaro hamkorlik, hamjihatlik, o’z-o’zini tarbiyalash va boshqarish kabi jamoatchilik sifatlarini shakllantirish mahoratini o’zlashtirishdan iborat.
Ular:
- Har bir o’quvchi shaxsida o’zaro munosabat aloqalarini yaratish; o’quvchilar kundalik faoliyatlarining hamma qirralarini jamoada jipslashtirish;
- shaxsiy manfaatdan jamoa manfaatini yuqori qo’yishga o’rgatish; jamoada bir-biriga mehr-oqibatli, muruvvat va sahiylik do’stona hamkorlik mavjud bo’lsa, u katta tarbiyavii kuchga aylanadi.
O’rta umumiy ta’limi maktab o’quvchilar jamoalarini, tashkil qilishda pedagogdan turlituman usul va vositalardan mahorat bilan foydalanish talab qilinadi:
1. Pedagog jamoa a’zolarini yangi sharoitga moslashtirish jarayonida ularga ishonch, hurmat, xushmuomalalik o’quvchilarni to’g’ri qo’ya bilish, shu bilan birga o’quvchini tushunish va eshita bilish mahoratiga ega bo’lishi kerak
2. o’quvchilar jamoasidagi yetakchi kuch-tayanch o’zagini tanlash.
3. Jamoa a’zolarining har birining kuchiga, qobiliyatiga qarab topshiriqlar berish.
4. Jamoada yangi an’ana, qonun-qoidalarning dastlabki kurtagini yaratish va unga amal qilish.
5. Jamoa istiqbolini davr talabi bilan moslashgan holda belgilash talab qilinadi.
Har bir pedagog pedagogik faoliyat yuritar ekan, berayotgan ta’lim-tarbiyasining yanada samarali bo’lishi uchun o’z ustida muttasil ishlashi, bilimini, mahoratini o’stirishi, o’quvchilar bilan bo’ladigan munosabatlarni puxta o’ylab, ularning ko’ngliga ozor yetkazmasdan ish olib borishi lozim. Muomala madaniyati, o’zini tuta bilishini nazorat qilishi kerak. Har bir o’qituvchining dunyoqarashi uning muomalasida namoyon bo’ladi. Muomalaning asosiy vositasi - tildir. Xalqimizda shunday naql bor "o’quvchi-shirin so’zning gadosi". SHunday ekan o’qituvchi muomala jarayonida juda ehtiyotkor bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Alisher Navoiy muomala qiluvchi shaxsning mahorati haqida shunday deydi: "SHirin so’z ko’ngillar uchun bamisoli asaldir." SHuning uchun ham pedagog har on nutq madaniyatiga qattiq, e’tibor berishi, o’zining psixologik, estetik, jismoniy, axloqiy jihatlarini namuna holatda namoyon etishi muhim. Yuksak tuyg’u madaniyatiga ega bo’lgan pedagog o’quvchilarning kayfiyati, noxushligini darrov fahmlaydi. Qo’pol, odobsiz gaplarga o’rin qoldirmaslik, o’quvchi shaxsiga tegadigan qo’pol muomala qilish pedagogning faoliyatiga putur yetkazadi. O’quvchi ahvolini tushunish unga hamdard bo’lishi, madad berish kerak. Pedagog o’zining pedagogik faoliyatida avvalo to’g’ri so’z bo’lishi, ishlarini adolat bilan olib borishi kerak. Bu xislat o’qituvchi bilan o’quvchi o’rtasida yaqinlikni oshiradi, chunki adolat insonlar xulqini baholovchi muxim mezondir. Hazrat Alisher Navoiy aytganidek: «Loqal bir harf o’rgatgan ustozning haqqini yuz ming ganju xazina bilan ham uzib bo’lmaydi». Biz ulardan umrbod qarzdormiz.