Guliston davlat universiteti pedagogika va psixologiya kafedrasi oila pedagogikasi

1. Oiladagi tarbiya jarayonining qoniqarsizligi sabablari va ularni bartaraf etish. Bolalarning oila muhitida qoniqarsiz tarbiyalanayotganligining asosiy sabablari orasida quyidagilarni alohida ajratib ko’rsatish mumkin:

1. 
   Oila iqtisodiy rivojlanish darajasining pastligi. Bugungi kunda ota-onalar garchi ish bilan ta’minlangan va barqaror oylik maoshlarini olib tursalar-da, biroq, oila a’zolari ehtiyojlari (Masalan: oilaning har bir a’zosini mobil telefon (ular uchun oy sayin xizmat to’lovi zarur), Notebook, Netbook bilan ta’minlash, shuningdek Internet xizmatidan foydalanish borasidagi ehtiyojlar)ning kun sayin ortib borishi tufayli oila byudjetini shakllantirish va undan oqilona foydalanishda muayyan qiyinchiliklar yuzaga kelmoqda. Bu esa o’z-o’zidan ota-onalarni asosiy ishidan tashqari qo’shimcha daromad topishga imkon beruvchi mehnat bilan uzluksiz shug’ullanishlarini taqozo etadi. Asosiy vaqtlarini mehnatga sarflanayotgan ota-onalar tirikchilik vositalari (ish haqi, oziq-ovqat mahsulotlari, xom ashyo va b.q.)ni ishlab topish uchun sarflanmoqda.
   
2. 
   Turmush tarzini yo’lga qo’yishga nisbatan ongli yondasha olmaslik: Aksariyat ota-onalarda zo’rma-zo’raki hokimiyatga intilish, ijtimoiy tanglik, ertangi kunga nisbatan ishonchsizlik, ishidan ayrilib qolishdan qo’rqish holatlari kuzatiladiki, bu ularning haddan tashqari jismoniy va ruhiy zo’riqishlariga sabab bo’ladi, buning natijasida turli kasalliklarga chalinish holatlari kuzatilmoqda.
   
3. 
   Zamonaviy oilada ayollarning zimmasiga keragidan ortiq mas’usuliyatning yuklanayotganligi. Bugungi kun ayolining zimmasiga ham ish joyida, ham uyda ularning imkoniyatlaridan ortiq majburiyatlar yuklatilmoqda. Olib borilgan tadqiqotlar natijalarining ko’rsatishicha, bugungi kunda shaharlik ayollar haftasiga 77 soat mehnat qilishsa, shundan 36 soatini uy yumushlarini bajarishga sarflaydi.
   
4. 
   Oilaviy ajrimlar sonining yuqoriligi. Bu holat ko’plab ijtimoiy-maishiy hamda ma’naviy-axloqiy sabablar tufayli kelib chiqmoqda. Barcha davrlarda ham oilaviy ajrimlar bolalar uchun kuchli ruhiy zarba bo’lib, bu ularning axloqi hamda ruhiyatiga keskin salbiy tasir ko’rsatadi.
   
5. 
   Ota va onaning bolalar tarbiyasini tashkil etishda birdek mas’uliyatli emasliklari. Aksariyat oilalarda erkak kishi – oila boshlig’i asosan oilaning iqtisodiyoti va moliyaviy masalalarini hal etishi lozim, bolalar tarbiyasi esa to’la-to’kis onaning zimmasida, degan tushuncha shakllangan. Bugungi kunda ayrim otalarda hatto “bolalarni boqish oilaning emas, balki onaning majburiyati” qabilidagi tushuncha shakllanmoqda. Bu kabi noto’g’ri qarashning yuzaga kelishiga ko’p holatlarda ayollarning o’zlari ham sababchi bo’lishmoqda. Ular erkaklarni amaliy harakatga rag’batlantirish o’rniga “Siz ishlab topmasangiz, men o’zim mablag’ topaman” deyishga o’tishgan.
   
6. 
   Avlodlar orasidagi ziddiyatlarning kuchayib borayotganligi. So’nggi paytlarda oilalarda u yoki bu arzimas sabablarga ko’ra turli mojarolar yuzaga kelmoqda. Asosiy ziddiyatlar qaynona-kelin o’rtasida kelib chiqayotganligi o’zbek xalqiga xos asriy an’analar unutilayotganligidan dalolatdir. Zero, asrlar davomida buvi va qaynonalar kelinni o’z oilalariga qiz sifatida qabul qilib, unga uy-ro’zg’or yuritishni, atrofdagilar bilan muomala qilishni o’rgatishgan bo’lishsa, bugungi kunda hali hayotiy tajribaga ega bo’lmagan kelindan ham qaynota-qaynonaga xizmat qilish, uy-ro’zg’or ishlarini bekamu ko’st bajarish, qolaversa, agar u ta’lim olayotgan bo’lsa, o’qishini davom ettirish yoki ishlash (pul mablag’ini ishlab topish) talab etilmoqda. Bu esa o’z-o’zidan yosh kelinda jismoniy va ruhiy zo’riqishni yuzaga keltirmoqda. Oilaviy mojarolarning tobora avj olayotganligi ba’zan o’lim holatlarini ham keltirib chiqarmoqda.
   
7. 
   Oila bilan ta’lim muassasalari o’rtasidagi hamkorlikning uzluksiz bo’lishiga erishila olmayotganligi. Ayni vaqtda O’zbekistonda ta’lim muassasasi, mahalla va oila o’rtasida mustahkam hamkorlikni qaror toptirilishini ta’minloashga jiddiy e’tibor qaratilmoqda. Ta’lim muassasasi, mahalla va oila hamkorligi Kontseptsiyasi ushbu e’tiborning yorqin misoli sanaladi. Kontseptsiya g’oyalari ta’lim muassasasi, mahalla va oila o’rtasidagi hamkorlik asosida yoshlar tarbiyasini samarali tashkil etilishini ifodalaydi. Mazkur g’oyalar qanchalik ezgu bo’lmasin, biroq, ularga amal qilishda ta’lim muassasalari va oilalarning tashabbuskorligi etarlicha bo’lmayapti. Bu esa o’z-o’zidan oilalarda tashkil etilayotgan bolalar tarbiyasining kutilgan darajada qoniqarli bo’lmasligiga olib kelmoqda.
   

Ta’lim muassasasi, mahalla va oila hamkorligi Kontseptsiyasi g’oyasiga ko’ra ijtimoiy pedagoglar oilaviy masalalarni hal qilish, oila hayotiga doir turli muammolarni bartaraf etishda ota-onalarga amaliy yordam ko’rsata olishlari zarur. Ijtimoiy pedagog tomonidan o’z faoliyatining rejali amalga oshirilishi kutilgan natijalarni kafolatlaydi. Hayotiy tajribalar ijtimoiy pedagog faoliyatining quyidagi reja asosida tashkil etilishi maqsadga muvofiq ekanligini ko’rsatmoqda:
- oiladagi munosabatlarni insoniylashtirish (bugungi kunda ota-onaning farzandlarga nisbatan avtoritar munosabati, ularning oldiga qo’yayotgan talablari o’zini oqlamaydi; aksincha, samimiylik, yaxshilik, ko’rsatiladigan aniq amaliy yordam, ota-onaning oila muammolariga qiziqishlari, ota va onaning o’zaro hamjihat, hamfikr ekanliklari, oila hayotiga oid turli masalalarni birgalikda, o’zaro maslahatlashgan holda hal qilish farzandlar kelajagining porloq bo’lishini ta’minlaydi);
- mahalla va oila imkoniyatlarini birlashtirgan holda turli oilalarga tegishli muammolarni samarali hal qilish;
- oila masalalari bilan shug’ullanuvchi turli ilmiy markazlar, nodavlat tashkilotlar, gumanitar yordam jamg’armalar faoliyatlarini o’zaro uyg’unlashtirish, hamkorlikda oila sharoitida bolalarni samarali tarbiyalashga doir maxsus dasturlarni ishlab chiqish.
Har qanday jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy rivojlanishi shaxslararo munosabatlar ko’lami va mazmuniga jiddiy ta’sir ko’rsatadi. O’zbekiston Respublikasida bozor iqtisodiyoti munosabatlarining qaror topishi shaxslararo munosabatlar doirasining yanada kengayishi va bir qadar murakkablashuviga olib keldi.
Ma’lumki, bozor iqtisodiyotida axborotlar, ularning almashinishi va tezligi ustuvor ahamiyatga ega. Axborotlar almashinuvi turli madaniyatlar, shuningdek, G’arb va Sharq axloqiy qarashlarining o’zaro uyg’unlashishini ta’minlaydi. Bu ijobiy hol bo’lib, jamiyatning, ijtimoiy munosabatlarning rivojlanishi va yanada takomillashuviga xizmat qiladi. Biroq, so’nggi yillarda G’arb va Sharq madaniyati hamda axloqiy qarashlarining o’zaro uyg’unligi ilg’or xususiyat kasb etishi bilan birga milliy qadriyatlarning muayyan darajada inkor etilishiga sabab bo’lmoqda. Boshqada aytganda, “G’arbdan namuna olish” an’anasi yuzaga kelmoqda. Shu sababli millatning milliyligini ifodalovchi milliy madaniyatni saqlab qolish, milliy axloqiy qarashlarning avloddan avlodga meros bo’lib o’tishini ta’minlash oilaning o’ziga xos o’rni mavjudligi dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Oila shaxsni milliy qadriyatlar asosida tarbiyalashda etakchi tarbiya maskani hisoblanadi. Zero, katta yoshli oila a’zolarining milliy axloqiy qarashlari va yondashuvlari misolida farzand atrofdagilar bilan munosabatda milliy axloq mezonlari (ota-ona yoki keksalarni qadrlash, kattaga hurmat, kichikka izzat, tongda turib, ezgu niyatlar qilish, shaxsiy manfaat va qiziqishlarining oila sha’ni va obro’siga ziyon etkazmasligi, mehmondo’stlik, qarindoshlik rishtalarini mustahkamlash, qo’ni-qo’shnilar bilan yaxshi munosabatda bo’lish, o’zgalardan yordamni ayamaslik, imkoniyati cheklangan shaxslarga nisbatan rahm-shafqat va muruvvat ko’rsatish va b.q.)ga rioya qilish ko’nikmalarini o’zlashtirib boradilar. “Ilmiy-pedagogik, psixologik, fiziologik hamda falsafiy asarlarning tahlili shuni ko’rsatdiki, oila bola uchun eng asosiy tarbiya muhiti bo’lib, bu muhitda shaxs kamoloti uchun muhim hisoblangan xulq-atvor, iroda, xarakter va dunyoqarash shakllanadi. Bola oila timsolida jamiyatning ijtimoiy-ma’naviy qiyofasini ko’radi, jamiyat talablari mohiyatini ilk bora shu kichik jamoa orasida, oilaviy munosabatlarni tashkil etish jarayonida anglaydi”⁶⁶.
Oila ijtimoiy maqomining yuqori bo’lishi, oilaviy munosabatlarning milliy xususiyat kasb etishida uning demografik holati muhim ahamiyatga ega. Ya’ni:
1) ko’p bolali o’zbek oilalarida patriarxal tartibning saqlanib qolayotganligi oilaviy munosabatlarning barqarorligini ta’minlaydi hamda oila tarbiyasi samaradorligini ta’minlovchi omil va ko’nikmalarning avloddan-avlodga o’tishini ta’minlaydi. Bunday oilalarda jamoaviylik katta kuch bo’lib, yuzaga keluvchi har bir muammo birgalikda hal qilinadi;
2) kam bolali o’zbek oilalarida individuallik, “men”lik ustuvor o’rin tutadi. Ota-ona yoki katta yoshdagi oila a’zolari bola (bir nafar) yoki bolalar (ikki nafar)ning xohish-istaklarini doimiy ravishda inobatga oladilar. Ularning shaxsiy manfaatlari oilaning umumiy manfaatlaridan ustun turadi, iste’molchilik kayfiyati yuqori.
Zamonaviy oilalarga xos bo’lgan xususiyatlardan yana biri – bu huquqiy mazmundagi oilaviy munosabatlarning tartibga solinishi sanaladi. Oilaning huquqiy xususiyatlari o’quv qo’llanmaning “Oilaning huquqiy asoslari. Ota-onalar va farzandlarning huquq va burch (majburiyat)lari” mavzusida batafsil yoritilganligi bois shu o’rinda ushbu masalaga qayta to’xtalib o’tishga hojat yo’q. Talabalar mazkur holatda avval o’zlashtirgan bilimlarini yodga oladilar.
Shunday qilib, oilalarda oila a’zolari sonining qisqarishi, avlodlarning uzoqlashuvi oila tarbiyasiga nisbatan yangicha yondashuvni qaror toptirishni taqozo etmoqda. Ana shunday yondashuvlardan biri – bu oilalarga ijtimoiy-pedagogik yordam ko’rsatish hisoblanadi. Ijtimoiy pedagoglar tomonidan oilaga tarbiyaviy yordam ko’rsatishda uning qarindoshlikka asoslanib, oila a’zolarini birga yashashlarini ta’minlovchi kichik ijtimoiy guruh yoki oila a’zolarining kundalik hayot kechirishlarini ta’minlovchi ijtimoiy institut sifatidagi rolini kuchaytirishga e’tibor qaratish zarur.