Guliston davlat universiteti pedagogika va psixologiya kafedrasi oila pedagogikasi
O’zbek oilalarida tarbiya jarayonida qo’llaniladigan metodlar
Yüklə 0,83 Mb.
|
|
O’zbek oilalarida tarbiya jarayonida qo’llaniladigan metodlar
Ijobiy metodlar Salbiy metodlar So’rash Arazlashish Sovg’a berish Talab qilish Ayblash Homiylik qilish Tasalli berish Bahslashish Qarg’ash Ta’birlash Begona qilish Xo’mrayish Ta’kidlash Biriktirish Zorlanish Taqdirlash Bitim tuzish Aldash Buyurish Girgiton bo’lish Bachkanalashish Va’da olish Tahsinlash Vaysash Ta’qiqlash Tenglashish Gij-gijlash Hamdard bo’lish Tergash Gina qilish Hurmat qilish Uyaltirish Yomonlash Kafil bo’lish Shavqlantirish Zarda qilish Kengashish Erkalatish Ko’r-ko’rona ishonish Koyish Yalinish Majbur qilish Kuzatish O’ynatish Nizo keltirib chiqarish Ko’rsatish O’rgatish So’kish Maqtash O’qitish Urishish Nasihat qilish Qaytarish Ishonchisizlik bildirish Ovutish Hazillashish “Men”ligini tan olmaslik Odatlantirish Oqlash Tushuntirish Ishonch bildirish Baholash Talab va uning tarbiyaviy ta’sirchanligi. Oilada bolalarning muayyan xarakterga ega bo’lishlari, shuningdek, ular tomonidan ma’lum xatti-harakatlar sodir etilishini ta’minlashga xizmat qiluvchi samarali metodlardan biri – talab sanaladi. Mohiyatiga ko’ra talab quyidagi ikki maqsadni amalga oshirishga yo’naltiriladi. Xususan: 1) bolalarning ijtimoiy-foydali faoliyatini tashkil etishga rag’batlantirish. Ushbu o’rinda talab ota-onalar hamda bolaning hayotiy maqsadlari birligiga erishish ta’minlanadi, jamiyat tomonidan tan olingan ma’naviy-axloqiy me’yorlar in’ikosining bolalar xulq-atvori, xatti-harakatlari, shuningdek, ijtimoiy faoliyati jarayonida aks etishi uchun zamin yaratadi; 106
chiqarish yo’lida muayyan xatti-harakatlarni amalga oshirishga undash. Bu vaziyatda ota-onalarning talablar aksariyati bolalarning yosh, psixologik va shaxsiy imkoniyatlariga muvofiq kelmaydi. Natijada talablar garchi ijobiy mazmunga ega bo’lsa-da, kutilgan samarali ta’minlamaydi. Aksincha, bolalarda ularga nisbatan jiddiy norozilikni keltirib chiqaradi. Talab o’z mohiyatiga ko’ra ikki: bevosita va bilvosita kabi turlarga bo’linadi. Ayni o’rinda talabning asosiy turlarining mohiyatini ta’riflash maqsadga muvofiqdir. Talabning u yoki bu turini tanlash pedagogik vaziyatning hisobga olinishiga bog’liq. Bevosita talablarning qo’yilishi uchun zarur omil bo’lib xizmat qilinuvchi pedagogik vaziyatda quyidagi ikki holat yuzaga keladi va ular qo’yilayotgan talabning to’la bajarilishi uchun imkoniyat yaratadi: 1) tarbiyalanuvchining muayyan talabni qo’yayotgan sub’ektga nisbatan munosabati; 2) tarbiyalanuvchining bajarilishi talab etilayotgan faoliyatga bo’lgan munosabati. Mavjud munosabatlarni ijobiy, betaraf va salbiy kabi guruhlarga bo’lish mumkin. Biroq, tarbiyaviy faoliyat amaliyotida bunday munosabatlarning ko’plab ko’rinishlari kuzatiladi. Bevosita talab ota-onalarning “Faqat shunday qilasan” degan umumiy formula yordamida ifodalanuvchi murojaati bo’lib, u qat’iy, dadil ohangda ifodalangan va aniq ko’rsatmaga asoslanadi. Bunday holatda bolalarni harakatga undovchi omil – talabning o’zi hisoblanadi. Bevosita talab bola tarbiyasining boshlang’ich bosqichida ayniqsa ta’sirchan bo’ladi. Samimiy, oshkora, ishonarli, qizg’in va qat’iy talab bo’lmasa, bolani tarbiyalab bo’lmaydi. Agarda tarbiya jarayonida ota-onalar talablarni qo’yishda ikkilansalar, ularning bolalar tomonidan to’laqonli bajarilmasligiga e’tiborsiz munosabatda bo’lsalar, qo’yilayotgan talab pedagogik jihatdan muayyan ahamiyatga ega bo’lmaydi. Shuningdek, ota-onalar bunday vaziyatlarda o’z xatti- harakatlari jiddiy xatoga yo’l qo’yadilar. Bolalarning yangi yo’nalish va mazmunga ega faoliyatlarini tashkil etish jarayonida ham bevosita talab zarur. Mazkur o’rinda bevosita talab mohiyatiga ko’ra yo’l-yo’riq berish kabi namoyon bo’ladi. Bevosita talab aksariyat vaziyatlarda farzand ota-onalarining fikri yoki ma’lum faoliyatga nisbatan betaraf munosabatda bo’layotgan bo’lsa qo’llaniladi. Qayd etilayotgan jarayonda bevosita talabning quyidagi qoidalarga muvofiq bo’lishi muhim ahamiyatga ega: 1) talab ijobiy mazmunga ega bo’lishi, bolalarni aniq xatti-harakatlarni tashkil etishga yo’naltirishi, ular tomonidan tashkil etilayotgan muayyan harakatlarni ta’qiqlash yoki to’xtatishga xizmat qilmasligi lozim. Albatta, tarbiya jarayonida ma’lum ta’qiqlardan bolalar belgilangan ijtimoiy xulq-atvor qoidalarni buzganlarida samarali foydalanish zarur. Biroq talablarning faqatgina ta’qiqlardan iborat bo’lishi pedagogik jihatdan noto’g’ridir. Talablarning qo’yilishidan ko’zlangan asosiy maqsad ular e’tiboriga bolalarning ijobiy xulq-atvori va faoliyati uchun harakat dasturining berilishi bilan tavsiflanadi. 107
mazmunga ega, aniq va tushunarli bo’lishi lozim. Dastlabki paytlarda bolalarning yangi harakatlarini rag’batlantirganda talab yo’l-yo’riq berish bilan qo’shilib ketganday bo’ladi. Bunday holat talablar mazmunini soddalashtirib, mohiyatini aniq yoritib beradi; 3) ota-onalar tomonidan ifodalanayotgan har bir oqilona talab, albatta, bajarilishi, yakuniga etkazilishi kerak. Shuni yodda tutish kerakki, har bir yangi talabning bajarilishi ota-onalar tomonidan qo’yiluvchi navbatdagi talablarining kuchi va ta’sirchanligini oshiradi, bolada ota-onasining irodasiga ongli yondashish odatini shakllantiradi. Har bir bajarilmagan talab esa, aksincha, navbatdagi talablarning samaradorligini pasaytirdi. Bevosita talablarning ijrosi haqida so’z yuritilganda, ularning qat’iy, ishonarli ohangda bayon etilishi muhim ekanligiga e’tiborni qaratish talab etiladi. U vazmin, jiddiy holatda ifoda etilishi, baqiriqqa, bolani haqorat qilishga aylanib qolmasligi kerak. Bilvosita talablarda ota-onalarning maqsadi to’g’ridan-to’g’ri ifodalanmay, balki, bir qadar yashirin tarzda bo’ladi. Talabalarni qo’yishda rag’batlantirishdan ham foydalaniladi. Rag’batlantirish omili sifatida faqat talabning o’zidan emas, balki bir qator psixologik omillar, ya’ni, bolaning ichki kechinmalari, his- tuyg’ulari, hayotiy ehtiyojlari va qiziqishlariga tayaniladi. Bevosita talablarni mohiyatiga ko’ra quyidagi uch guruhga bo’lish mumkin: 1. Ota-onalarning farzandlariga bo’lgan ijobiy munosabatini ifodalovchi talablar. Bular – iltimos, ishonch, ma’qullashdir. Ayni o’rinda ularni ijobiy talablar deya nomlash mumkin. 2. Ota-onalarning bolalarga bo’lgan munosabatini yaqqol ifodalovchi hamda farzandlarni muayyan faoliyatga rag’batlantiruvchi munosabatlar mohiyatini yorituvchi talablar. Bular – maslahat, sha’ma, shartli talab va o’yin shaklidagi talabdir. 3. Bolalarning u yoki bu axloqiy xislatlariga salbiy munosabatni namoyish etuvchi talablar. Bular – ishonchsizlik bildirish va do’q qilishdir. Ularni salbiy Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|