Guliston davlat universiteti xolbekova m., Fayzullayeva o

Fe’llarda modallik shakllarining uslubiy xususiyatlari.
Hozirgi o’zbek tilidagi –cha, -gina, -choq, -chak, -chiq, -loq, -jon, -xon turidagi so’zlovchining borliqqa, o’z nutqiga munosabatini ko’rsatuvchi shakllari, asosan, ot va sifat tarkibidan o’rganilib, fe’llarda modallik shakllari termini bilan yuritiladi.
Morfologik shakllar ichida fe’llarda modallik shakllarida uslubiy bo’yoq aniq sezilib turadi. Bu shakllar ko’proq badiiy nutq uchun xarakterli bo’lib, u oz bo’lsa-da, og’zaki so’zlashuv nutqida uchraydi.
Adabiy janrlardan asosan lirik janrda yozilgan poetik asarlarda, publitsistikada ko’zga tashlanadi. Rasmiy ish qog’ozlari, yuridik hujjatlar, ilmiy uslublarda uslubiy bo’yoq kam ishlatiladi.
Shunday holatlar ham bo’ladiki, uslubiy bo’yoqqa ega bo’lgan o’zda shu ma’noni ko’chaytirish uchun xizmat qiluvchi egalik qo’shimchsidan avval erkalash-kichraytirish shakllari qo’shilgan bo’ladi. Agar fe’llarda modallik shakllari ekspressiv qirrali so’zga erkalash-kichraytirish ottenkasi qo’shsa, undan so’ng qo’shiladigan egalik qo’shimchasi shu ma’noni kuchaytiradi, ta’kidlaydi. Semantik pleonazm yuz beradi. So’zsiz, ma’noda ham ayrim nozik o’zgarishlar bo’ladi. Quyidagi juftlarni chog’ishtirib ko’ring: bek G’G’ bekach G’G’ bekachim, qo’ziG’G’ qo’zichaG’G’qo’zichog’im, toyG’G’toycha kabi.
Kichraytirish ottenkali fe’llarda modallik shakllari. –cha morfemasi. Bu qo’shimchaning so’z yasovchilik, so’z o’zgartuvchilik va shakl yasovchilik xususiyatlari mavjud. Bo’g’cha, aqcha, olacha kabi so’zlar tarkibidagi –cha qo’shimchasi fe’llarda modallikni bildiruvchi –cha qo’shimchasining omonimi.
Funktsional usulda –cha morfemasi har xil ko’rinishlarga ega emas. U ko’proq fe’llarda modallikni ifodalashda so’zlashuv nutqida ishlatiladigan morfema hisoblanadi. –cha morfemasi boshqa morfemalar bilan kam sinonimik munosabatda bo’ladi. Fe’llarda modallik ifodalashda esa ba’zi qo’shimchalarga sinonim bo’la oladi: qizchaG’G’qizaloq kabi. Ba’zan –cha qo’shimchasi tojik tilidan qaul qilingan –ak qo’shimchasi bilan sinonim bo’ladi: yo’lchaG’G’ yo’lakG’G’. Biroq bularning ma’nosida nozik farqlar sezilib turadi. Masalan, qizcha so’zida kichraytirish ottenkasi kuchliroq bo’lsa, qizaloq va qizgina shallarida erkalatish ottenkasi kuchliroq.
-cha qo’shimchasi kontekst, leksik-grammatik qurshov, negiz anglatgan ma’no bilan bog’liq ravishda fe’llarda modalik emotsionallik, ekspressivlikka-uslubiy bo’yoqqa ega bo’ladi. Ya’ni so’zlovchi nutq qaratilgan predmetni kichraytirish bilan birga uni o’z nuqtai nazaridan yo ijoiy, yo salbiy tomondan baholaydi. Bunday vaqtda –cha ning bu ma’nosi asosiy (kichraytirish) ma’nosi ustidan qo’yilgan ikkinchi qavatga o’xshaydi. Ana shu ikkinchi qavatda so’zlovchining ob’ektga munosabati, bahosi mujassamlashadi.
-cha qo’shimchasi tub ma’nosi bilan kichik narsani emas, balki neytral qimmatdagi so’zlarga qo’shilib, kichraytirish otenkasini keltirib chiqaradi. Agar u kichraytirib ko’rsatuvchi aniqlovchisi bo’lgan so’zlarga qo’shilsa, kichraytirish bilan birga erkalash ottenkalarini ham ifodalaydi. Ya’ni:
eshikG’G’eshikchaG’G’ kichkinagina eshikcha
-cha morfemasi ko’rsatilgan ijobiy ottenkali ma’no bilan birga salbiy emotsional –ekspressiv ma’noni –kamsitishni ham bildirishi mumkin. Bu ko’proq so’zlovchining o’zini ob’ektga nisbatan ustun qo’yish hissiyoti asosida paydo bo’ladi. Bu esa kontekst va intonatsiyadan seziladi: Ahmadcha, Salimcha kabi. Misol: Qani, gapir, galstuk taqqan maqsimcha! (Mirmuhsin).
Bir oydan so’ng ko’zin yumib Mamaniyoz,