Gulli o‘simliklar urug‘larining tuzilishi va turlari

GULLI O‘SIMLIKLAR URUG‘LARINING TUZILISHI VA TURLARI

Yuksak o’simliklarni individual hayoti urug’langan bitta tuxum hujayraning rivojlanishidan boshlanadi. Tuxum hujayraning, ya’ni zigotaning keyingi bir necha marta bo’linishidan so’ng to’qimalar va nihoyat ko’p hujayrali organism hosil bo’ladi. Umuman, urug‘li o‘simliklar ochiq va yopiq urug‘li bo‘ladi. Yopiq urug‘li o‘simliklar urug‘i rivojlanishi va tuzilishi jihatidan ochiq urug‘lilardan farq qiladi.

Birinchidan, ochiq urug‘lilarning urug‘idagi g‘amlovchi to‘qima- endosperma kelib chiqishi jihatidan gaploid xarakterga ega, ya’ni onalik gametafitining vegetativ qismi hisoblanadi. Gulli o‘simliklarning urug‘idagi endosperm esa qo‘sh urug‘lanish jarayoni natijasida hosil bo‘lib triploid bo’ladi.
Ikkinchidan, yopiq urug‘lilar urug‘ining murtagida 1 yoki 2 ta urug‘pallalari bo‘ladi.
Uchinchidan, yopiq urug‘lilarda urug‘ po‘stining (spermaderma) rivojlanishi urug‘ning ikki qavat integumenti ishtirokida bo‘ladi. Ochiq urug‘lilarda urug‘ po‘sti bitta integumentdan hosil bo‘ladi.
Urug‘larning unib chiqishida zarur bo‘lgan oziq moddalar urug‘ning o‘zida to‘planadi. Demak, urug‘ murtagining oziqlanishi geterotrof hisoblanadi. Gulli o’simliklar urug’i, odatda murtak, endosperm va urug’ po’stidan iborat. Murtak yangi o’simlikning embrionidir. Gulli o’simliklarning turli vakillarida urug’dagi murtak bilan endosperm bir-biriga nisbatan turli o’lchamdadir. Magnoliyadoshlar, loladoshlar va palmalarda murtak juda kichik o’lchamda, endosperm esa urug’ning deyarli barcha hajmini egallagan bo’ladi. Burchoqdoshlar, qovoqdoshlarda u murtak va po’stdan iborat. Bundan tashqari oraliq guruhlar ham uchraydi.
Urug’ po’sti bir necha qavatdan iborat bo’lib, murtakni qurib qolishidan, erta unib ketishidan saqlasa, urug’larning unish vaqtida uning hujayralari shilimshiqlanib, tuproqqa urug’ni birikib olishiga yordam beradi. Urug’ni tarqalishida ham ahamiyatga ega. Urug’ po’stida suvni shimib bo’kishi uchun mayda teshik bo’ladi, uni odatda urug’ yo’li deyiladi. Bundan tashqari, chok ham bo’lib, u urugbandiga birikish joyi hisoblanadi. Endosperm asosan g’amlovchi to’qimadan iborat. Unda kraxmal, oqsil va moy tomchilaridan tashqari zaxira oziq sifatida boshqa moddalar ham to’planishi mumkin. Shunigdek, murtakning tarkibida ham zaxira moddalardan yog’lar, kraxmal va oqsillar uchraydi. O’zida to’playdigan zaxira moddalar tarkibiga ko’ra urug’lar bir necha xil bo’ladi:
1. Kraxmal to’plovchi urug’lar. Bu xil urug’lar tarkibida asosan kraxmal va kam miqdorda oqsillar ham to’planib, ular makkajo’xori, bug’doy, arpa, sholi, javdar va shu kabi o’simliklarda bo’ladi.
2. Oqsil to’plovchi urug’lar bularga soya, mosh, no’xat, beda va boshqa dukkaklilar urug’lari kiradi.
3. Yog’ to’plovchi urug’lar bularga kana kunjut, zig’ir, kungaboqar, xantal, kanop, kunjut, yong’oq va shu kabi o’simlik urug’lari kiradi.
4. Sellyuloza (kletchatka) to’plovchi urug’lar. Bunday urug’larga finik va braziliya palma daraxti, kofe va shu kabi o’simlik urug’lari kiradi.
Murtakda o’simlikning barcha vegetativ organlari (ildiz va novdalar) bo’ladi. Ildizdan kurtakka o’tish qismi murtak poyachadir, bu qism poyaning birinchi bo’g’im oralig’i bo’lib gipokotil deb ataladi. Murtakdagi dastlabki burglar o’ziga xos tuzilishga ega va ular urug’palla barglar deyiladi. Gulli o’simliklar murtagidagi urug’pallalar soniga ko’ra, bir va ikki pallali deb atalgan ikkita ajdodga (sinfga) bo’linadi.

85-rasm. Urug’ning xillari:
A-ko’knor (Papaver somneferum); B-bug’doy (Triticum aestivum); C-randak (Agrostemma githago); D-murch (Piper nigrum); E- zig’ir (Linum usitatissimum); H-no’xat (Pisum sativum); 1-urug’ po’sti (spermaderma); 2-endosperm; 3-ildizcha; 4-poyacha; 5-kurtakcha; 6-urug’palla (3-6-murtak); 7-meva po’sti; 8-perisperm.

Urug‘ turlari quyidagicha bo‘ladi:

Endospermli urug‘lar. Urug‘da murtakning unib chiqishi uchun kerakli bo‘lgan oziq moddalar maxsus g‘amlovchi to‘qima - endospermda to‘plansa endospermli urug‘ deyiladi. Bunday urug‘lar bug‘doydoshlar, ituzumdoshlar va ziradoshlar oilalarining vakillarida aniq ko‘zga tashlanadi.
Endospermsiz urug‘lar. Urug‘da murtakning unib chiqishi uchun kerakli zahira oziq moddalar murtakning o‘zida, ya’ni urug‘ pallalarida to‘plangan bo‘lsa endospermsiz urug‘ deyiladi. Bu urug‘lar burchoqdoshlar (Fabaceae), qoqidoshlar (Asteraceae), qovoqdoshlar (Cucurbitaceae) oilalarining vakillarida uchraydi. G’o’za chigiti ham endospermsiz urug’ hisoblanib, unda murtak va ikkita qobiqdan iborat. Pardasimon tashqi qobiq yog’ochlangan bo’ladi, unda uzun va qisqa tuklar bilan qoplangan. Ichki pardasimon qobiq juda yupqa va nozik bo’lib murtak xaltachasining qoldig’idir. Burchoqdoshlar oilasi urug’lari murtagida xarakterli xususiyat poyachaning egilgan holda bo’lishidir.
Bir pallalilardan o’qbarg, bulquruq o’t va gichchak turlarining urug’lari misol bo’ladi.
Perispermli urug‘lar. Agar urug‘da persperm yaxshi rivojlangan, ya’ni zahira oziq modda urug‘ kurtakning nutsellus hujayralarida to‘plangan bo‘lsa, perispermli urug‘ deyiladi. Perispermli urug‘larni chinniguldoshlar (Caryophyllaceae) va sho‘radoshlar (Chenopodiaceae) oilalarining vakillarida uchraydi (85-rasm).
Qora murchning urug’lari kichkinagina murtak endospermda joylashadi. Uni tashqi tomonidan yirik perisperm o’rab turadi.