GÜney azərbaycan

Qaynaqlar 
 
1. Ġrandaki təməl etnik bölgələr için bax: Ek 1 Ġrandaki etnik bölgələr haritası 
2.  Statistical  Yearbook  2002.  United  Nations,  N.Y.  p  408  və  www.sci.or.ir, 
www.cbi.ir 
3.  Kesraiyan  Nasrullah.  “Torkmenhaye  Ġran”,  fotoraflar  N  Kesraiyan,  metin 
yazarı Ziba ErĢi, “NuĢtar”,  NeĢri Agah, Tahran 1991 
4. Rafael Blaga. Ġran Halkları El Kitabı, yayın evi belirsiz 
5.  Ali  Al-Tai.  Bohran-i  hovviyeti  govmi  der  Ġran,  NeĢri-  ġadegan,  Tehran 
1378 
6. Özgür. “Avrasya Dosyası”, 1997 
7.  Leon  T.  Hadar  Andrey  Alsadt    “The  Azerbaijani  Turks.  Power  and 
Identity under Russian Rule”, 1992 
8. Whitley A. “Ġranın etnik yapısı” 
9. Turan News Agency. Baku 11.30 gmt, 16 Aug 1997 
10. Olson Robert. “The “Azeri” Question and Turkey- Ġran Relations, 200-
2002”, Nationalism and Ethnic Politics, Vol 8 No 4 Winter 2002 
11. Ahmadi Hamid. Govmiyet ve govmgerayi der Ġran (Ġranda etnik gruplar 
ve etnik milliyetçilik; efsane ve gerçekler), “NeĢr Ney”, Tahran 1999 
12.  Hasanpur  Emir.  Kürt  Diliyle  Ġlgili  Devlet  Politikaları  ve  Dil  Hakları, 
Çeviren: Cemil Gündoğan, Avesta Yayınları, Ġstanbul, 1997 
13. McDowall D. Modern History of Kurds, Tauris, London 2000 
14.  Smith  Antony.  Milli  Kimlik,  Çeviren  Bahadır  Sina  ġener,  Ġstanbul: 
ĠletiĢim Yayınları, 1999 
15.  Maksudi  M.  Tehevvolate  govmi  der  Ġran,  Çaphaneyi  Sahib  Koser, 
Tehran, 1380 

45 
 
16. Benitorof Yusuf. Nazari be Meseleyi Arabi Kuzistan    (halki Arabi der 
Ġran), Abadan Neft Fakültesinde 11.14. 1357 (1978) tarihinde etdiyi çıxıĢın özeti, 
Farsca mətn. 
17.  Qeyseri  N.  “Govmiyeti  arab  ve  Hovviyeti  Melli  der  c.  Ġran”,  “Feslnameyi 
Mutaleati Rahbordi”, No: 1 bahar, Tehran, 1377 
18.  www.al-ahvaz.com.  Arap  Demokratik  Halk  Cephesi  bildirisi,  eriĢim 
12.07.2004 
19. www. tribun.com. “Ġranın geleceği” konulu Londra seminarı, eriĢim 27.05.04 
20. www.peykeiran.com. eriĢim 10.07.2004, tam mətn üçün bkz: ek 3 
21. www.warhol-monitor.bbc.co.uk. eriĢim, 17 aprel 2002 
 
 
Böyük Rəsuloğlu 
(Oslo, Norveç) 
 
GÜNEY AZƏRBAYCANI KÜRDLƏġDĠRMƏ SĠYASƏTĠ 
 
Bu  baĢlıq  altında  yazı  yazmağa  o  qədər  çox  fikir,  material  və  siyasi  təhlil 
meydanı vardır ki, hardan baĢlamağa çətinlik çəkirsən. Bu gün təqribən bütün kürd 
təĢkilatları  tərəfindən  Batı  Azərbaycan  Kürdistan  olaraq  göstərilməkdədir  ki,  bu 
təcavüzkar siyasət uzun bir tarixə malikdir. 
Ġslam  inqilabından  öncə,  çalıĢdığım  mühəndis  müĢavir  Ģirkəti, 
Azərbaycanın  tanınmıĢ  ailələrindən  olan,  cənab  mühəndis  Rəhmətullah  bəy 
Müqəddəm  Marağaiyə  aid  olduğuna  görə,  inqilabdan  sonra  bağlandı.  Dəyərli 
dostum,  cənab  mühəndis  Faizi  (ġəriətmədarinin  müridlərindən  olan,  ayətullah 
Foizinin  bacısı  oğlu)  Batı  Azərbaycanın  çiçəkləndirilməsi  üçün  çeĢidli  projelərin 
icrasına  yardım  etməyimi  istəmiĢdi.  Mən  də  o  zaman,  bütün  aydınlar  kimi  islam 
inqilabının  ədaləti  təmininə,  millətlər  arasında  ayrı-seçkiliyə  son  qoyulacağına 
inandığım  üçün  bu  təklifi  qəbul  etdim.    Urmiya  ustandarlığının  inkiĢaf  müavini 
olan Faizi bəy projelərin araĢdırılması üçün Tehranın Vənək meydanında yerləĢən 
“Ġritek” mühəndis müĢavir Ģirkəti ilə müqavilə imzaladığına görə, mən də orada iĢə 
girdim.  
Bu xatirəni yazmaqdan iki hədəfim var: 
a)  Batı  Azərbaycanın  bütün  bölgə  və  Ģəhərlərində,  Urmiya,  Salmas,  Xoy, 
Qaraziaddin,  Qaraeyni  (Siyah  çeĢmə),  Maku,  Ərəblər  (PoldəĢt),  Sulduz,  ÜĢnü, 
Xana,  Soyuqbulaq,  QoĢaçay,  Tikantəpə,  Sayınqala  kimi  yerləĢim  mərkəzlərinin 
ərazisini  qarıĢ-qarıĢ  gəzmiĢəm.  Bölgə    insanı  ilə  geniĢ  tanıĢlığımın  yanında, 
projelərin həyata keçməsində lazım olan araĢdırmaları yeritmək üçün bütün dövlət 

46 
 
orqanları, özəlliklə “plan organizasyon” idarəsinin bölgə haqqındakı çalıĢmalarının 
nəticəsi  ixtiyarımızda  idi.  Öz  fəaliyyətimizlə  yanaĢı,  bu  idarələrin  sosial,  iqtisadi, 
etnik,  mədəni  və  siyasi  araĢdırmaları,  xəritə  və  raportları,  bölgədəki  durumu 
dərindən anlamağıma imkan yaratmıĢ oldu. Ona görə, yazıda iĢarə edəcəyim bilgi 
və məlumatlar qondarma deyil, həqiqətdir və real faktları əks etdirir. 
b) Həmin Ģirkətin Tehrandakı mərkəzi idarəsində bir gün toplantıdan sonra, 
baĢqa  mühəndislərin  yığıĢdığı  bir  otağa  dəvət  edildim.  O  otaqda  bir  kürd  və  bir 
erməni  çalıĢmaqdaydı.  Birinin  baĢının  üstündə  Böyük  Kürdistan  xəritəsi,  o 
birisininkində  Böyük  Ermənistan  xəritəsi  asılmıĢdı.  Hər  iki  xəritədə  Azərbaycan 
torpaqlarının  böyük  hissəsi  iç-içə  yerləĢdirilmiĢdi.  Təbriz  üstündə  savaĢırdılar. 
Mən  onlara  dedim  ki,  “lütfən  bölüĢüb  barıĢandan  sonra,  biz  azərbaycanlıları  hara 
sürgün  edəcəyinizi  tezliklə  bildirin”.  Oturanların  yanında  utansalar  da,  Ģovinist 
düĢüncə və faĢist davranıĢın meydanından qurtulmaları mümkün deyildi. 
Güney  Azərbaycanın,  özəlliklə  batı  bölgələrinin  kürləĢdirmə  siyasətində 
çeĢidli amillər durmaqdadır. 
 
a) Ġranda ari irqinə dayanan farsçılıq siyasəti 
 
Hər  nə  qədər  də  ötən  yüzildə  Güney  Azərbaycan  türklərini  öz  milli 
varlığından  qoparıb,  irqçi  fars  Ģovinizminin  fədaisi  halına  gətirmiĢ  olsalar  da, 
qonĢusunda  Atatürkün  yaratdığı  Türklük  ruhiyyəli  bir  dövlət,  farsların  gözündən 
qaçmamıĢdır.  YatmıĢ  millətin  bir  gün  oyanacağı,  öz  kimliyini  tanıdıqda,  Türk 
dövlətinə  gerçək  gözlə  baxacağına  görə  ayaqlanacağı,  onların  fikrini  davamlı 
məĢğul  etmiĢdir.  Təbii  olaraq  Quzey  Azərbaycanın  varlığı,  özəlliklə  müstəqil 
Azərbaycan  Cümhuriyyətinin  yenidən  bərpası  bu  qorxunu  ikiqat  artırmıĢdır.  Say 
etibarı ilə ölkənin yarısını təĢkil edən bu millətin yox edilməsi, bütün milli varlığını 
talamaqla  birlikdə,  yaĢadığı  coğrafiyada  baĢqa  millətlərlə  qarıĢdırılması  da 
düĢünülmüĢdür. Azınlıqda olan farsların Güney Azərbaycana göndərilməsi projesi, 
Azərbaycana  gələnlərinin  heç  olmasa,  uĢaqlarının  türkləĢməsi  nəticəsində  baĢarılı 
olmamıĢdır. Onun üçün iki yol seçilmiĢdir. 
-  Azərbaycanın  iqtisadiyyatını  dağıdaraq,  Tehranı  inkiĢaf  etdirib,  Türkləri 
çörək  dalınca  oraya  çəkib,  əritmə  ocağında  farslaĢdırma  fabrikası  yaratmıĢ  və 
baĢarılı da olmuĢdur. 
-  Kürdlərin  Azərbaycana,  özəlliklə  Batı  Azərbaycana  köçünə  yardımçı 
olaraq, buna böyük imkan yaradaraq, bir yandan yuxarıdakı hədəfə çatmaq, o biri 
yandan da balans yaratmaq siyasəti güdülmüĢdür. Bu vasitə ilə azərbaycanlıları hər 
hansı  bir  tərpəniĢdə  məhdudlaĢdırıb,  eyni  halda  kürd  talanları  ilə  qorxutmaq 
məqsədi də təqib edilmiĢdir. 

47 
 
Bu  siyasət  Pəhləvi  dövründə,  kürdlərin  ari  irqinə  mənsub  olduqlarını 
təbliğatla davam etmiĢdir. Həmin təfəkkür əsasında Rza Ģah, minlərlə türkün qatili 
olan  Ġsmail  ağa  Simitqonu  yaxaladıqdan  sonra  onunla  davranıĢı,  Bayat  türklərinə 
mənsub  olan  və  kürd  baĢçısı  ġeyx  Əbidullahın  Urmiyada  törətdiyi  soyqırımın 
qarĢısını  alan  Maku  sərdari  Ġsmail  ağa  Bayat  Makuyi  ilə  davranıĢın  müqayisəsi 
anlamlıdır.  Oğlu  Məhəmməd  Rza  Ģah,  molla  Mustafa  Bərzanini  Tehranda 
barındıraraq,  tüfəngçilərinə  Batı  Azərbaycanda  böyük  imkanlar  yaratmıĢdır.  Bir 
yandan da Güney Azərbaycanın Binab Ģəhərində bölgənin ən güclü radio ötürücüsü 
yaradaraq  “ey  kürd,  dünyanın  hər  yerində  olursan,  təmiz  ari  irqinə  mənsub 
iranlısan” (oxu farssan. B.R.) Ģüarı ilə beyinlərini yumuĢdur. 
O zaman sərhəd bölgələrində qaçaqmalçılıqla böyük maddi imkan qazanan 
kürdlərin Tehran tərəfindən dəstəklənməsi kimsəyə sirr deyildir. Kürd xanlarının, o 
cümlədən  Türkiyə  sərhədlərinə  yaxın  bölgə  kürdlərinin  baĢçısı  RəĢid  bəyin  Ģah 
tərəfindən  necə  qullandığı  bilinməkdədir.  Onu  və  onun  tayfasını  Urmiyada 
yerləĢdirən Ģah rejimi, bu məsələdən faydalanmaq üçün, dəridən-qabıqdan çıxırdı.  
Ġslam  inqilabından  sonra,  hakimiyyətin  kürdlərlə  məzhəb  baxıĢındakı 
fərqliliklər,  baĢqa  bir  durum  yaratdı.  Bir  tərəfdən,  kürdlərin  qiyamı,  Sulduz, 
Urmiya,  QoĢaçay  kimi  türk  Ģəhərlərinə  hücumu,  bir  tərəfdən  də  Azərbaycan 
problemi  ilə  bağlı  balans  siyasətini  təqib  edilməsinin  vacibliyi,  Tehranı  yol 
ayrıcında qoydu. Dini zaviyədən ölçülən məsələ, Tehranı açıqca himayətdən nisbi 
olaraq  çəkindirsə  də,  baĢqa  yollar  seçməyə  məcbur  etdi.  Qaçaqçılıqla  qazancın 
miqdarı  artaraq  kürdləĢdirmə  siyasəti  yeriyirkən,  çeĢidli  metodlarla  kürdləri 
Urmiyada  yerləĢdirmə  siyasətləri  davam  etmiĢdir.  Bu  siyasətlərin  yanında,  Batı 
Azərbaycanı  kürd  göstərmə  çabası  daha  ziyadə  seçkilərə  yönəldi.  Tehran 
hakimiyyəti,  Batı  Azərbaycanda  keçirilən  seçkilərdə,  müxtəlif  yollarla  kürd 
namizədləri  dəstəkləyərək  bu  oyuna  davam  etdi.  Bu  məsələ  ilə  bağlı  keçən  iki 
dönəm,  Urmiyada  millət  vəkilliyi  seçkilərindəki  xain  siyasətləri  aĢağıda  təhlil 
edərək, Batı Azərbaycanın baĢqa bölgələrində də, zaman və məkan Ģərtlərinə görə 
bu dəstəyin davam etdirildiyini bildirmək istərdim. 
5  may  2000-ci  il  tarixində  Ġran  islam  məclisinə  keçirilən  6-cı  dövrün, 
Urmiyadakı  seçkilərinin  analizində,  Tehran  oyunlarının  açıqca  göründüyü 
inkaredilməzdir.  Belə  ki,  Urmiya  bölgəsində  cəmiyyətin  15%-ni  təĢkil  edən 
kürdlər,  birinci  mərhələdə  15  nəfər,  Türklər  isə  60  nəfərin  adaylığını  qoydu. 
“KeĢikçilər  ġurası”  kürdlərdən  3  nəfər,  Türklərdən  60  nəfərin  hamısını  təyid 
edərək  qeydiyyatdan  keçirdi.  Bölgədən  3  nəfər  millət  vəkili  seçiləcəyinə  görə, 
kürdlərin  səsi  bölünmədən,  Azərbaycan  Türklərinin  səsi,  60/3=20  yerə 
parçalanmıĢdır. Belə ki, Mavanalı kürd Fətullahpur birinci mərhələdə 74027, yəni 
25.1%  səs  alaraq,  0.1%  üstünlük  ilə  vəkil  oldu.  Dörd  namizəd,  Fəttah  Hüseyni  – 

48 
 
kürd,  57704  səs,  Mir  Mahmud  Yekanlı  –  Türk,  56182  səs  və  xanım  ġəhrbanu 
Ġmani – Türk, 50317 səs ilə ikinci mərhələyə qaldılar. 
KeĢikçilər  ġurasının  bu  anti-Türk,  anti-Azərbaycan  və  qıĢqırdıcı  siyasətini 
millət baĢa düĢdü, Ģiddətli etirazlar baĢ verdi. Milli duyğuların təsiri altında Tehran 
və  kürd  əleyhinə  xalq  ayaqlandı.  Urmiyanın  məĢhur  imam  cüməsi  Molla  Həsəni, 
xalqın  istəyi  ilə  Tehrana  gedib,  rəva  görülmüĢ  bu  haqsızlığa  etirazını  bildirdi. 
Bilindiyi  kimi,  adını  çəkdiyim  Molla  Həsəni,  1979-cu  il  inqilabında,  Urmiyanı 
kürd talanlarından nicat verən adamdır. 
Bu  etirazlara  cavab  olaraq  keĢikçilər  Ģurası,  guya  ədalətin  icrası  kimi 
göstərmək üçün, ikinci adam olan Adil Qarabuğlunu ləğv etdi. Əslində, KeĢikçilər 
və  kürdlər  gözəl  bilirdilər  ki,  cəmiyyətin  85%-ni  təĢkil  edən  Türklərin  ikinci 
mərhələdə  səslərini  bölünmə  imkanı  olmadığına  görə,  qalan  iki  nəfər  Türklərdən 
çıxacaqdır. Çünki məcburi olaraq bu dəfə ancaq iki nəfərə səs veriləcəkdir. Ġkinci 
turda,  Azərbaycan  Türklərindən  xanım  ġəhrbanu  Ġmani  və  Mir  Mahmud 
Yekanlının seçilməsi bu nəzəriyyəni sübut etdi. 
Yuxarıda  qeyd  etdiyim  kimi,  Urmiyanın  85%-nin  Türk  olmasını,  bölgədə 
çalıĢdığım  zaman  rəsmi  sənədlər  və  araĢdırmalar  sübut  edirdi.  Bu  seçkilərdəki 
alınan səs nisbətinin analizi də bunun baĢqa bir sübutudur. 
Urmiyada səs vermə haqqı olan insanların sayı o dönəmdə, rəsmi rəqəmlərə 
görə  490116  nəfər  idi.  Bunların  294070  nəfəri,  yəni  60%-i  səs  vermiĢdir.    Bu 
rəqəm səsvermə haqqı olanların sayının 50%-dən çox olduğuna görə, seçkilər baĢ 
tutmuĢ  hesab  edilmiĢdir.  Kürdlərin  birinci  adamı  74027  səs  alıb.  Məlum  olduğu 
kimi,  Urmiyada  kürdlər  heç  bir  Türkə  səs  verməz,  eyni  halda  kürdlərin  100%-i 
məmulən 
seçkilərdə  iĢtirak  edərlər.  Ona  görə    kürdlərin  nisbətin, 
74027/490116x100=15% hesablamaq olar.  
Ġslam  cümhuriyyəti  dövründə  Tehran  hakimiyyətinin  bu  siyasətini  daha 
dərindən anlamaq üçün 2008-ci ildə keçirilən məclis analizi faydalı sayılmaqdadır. 
Ġslahatçılar dövründən çox da fərqlənməyən, mühafizəkarlar dövrünə rast gələn bu 
seçkilərdə, KeĢikçilər ġurası 2000-ci il təcrübələrindən öyrənərək, azərbaycanlılar 
əleyhinə  apardığı  siyasətin  metodunu  dəyiĢdi,  ancaq  mahiyyəti  dəyiĢmədi.  Bu 
hadisələri aĢağıda təhlilə çalıĢacağam.  
KeĢikçilər ġurası,  Urmiyada  35 nəfər Türkün adaylığını təyid edərək  yenə 
Türklərin səsini bölməyə çalıĢdılar. Bunun qarĢısında  Abdurrəhman NəqĢi adında 
hakimiyyət  yandaĢı  tək  bir  kürdün  səlahiyyətini  təyid  etməkdən  neçə  hədəf 
güdürdülər. 
a)  Türkləri  azınlıqda  göstərmək  üçün  qarĢı  tərəfin  səsini  bölmədən  birinci 
turda,  Türklərin  səsinin  bölünməsindən  faydalanaraq  kürd  vəkil  çıxarmaq.  Çünki 
çox  gözəl  bilirlər  ki,  ikinci  turda  Türklərin  səsini  bölmə  mexanizmi  olmadığına 
görə  qarĢı tərəfin səs gətirməsinə imkan yoxdur. 

49 
 
b)  Milliyyətindən  asılı  olmayaraq  öz  tərəfdarlarından  birini  məclisə 
göndərmək. 
c)  Siyasi  hesab-kitabdan  çox  da  baĢı  çıxmayan  Molla  Həsəni  və 
tərəfdarlarına müsbət münasibətlərini sübut etmək. 
Ortaya  çıxan  nəticələr  göstərir  ki,  Tehran  xəta  etmiĢdir  və  uduzmuĢdur. 
Birinci  hədəfdəki  xəta  seçkilərin  nəticəsində  gizlənmiĢdir.  Çünki  248640  səsdən, 
onların  dəstəklədiyi  Abdurrəhman  sadəcə  57500  səs  qazanmıĢdır.  Bu  ölçü  dəyəri 
hətta  ikinci  Ģəxs  olan  Cavad  Cahangirzadədən  də  aĢağı  qalmaqla  birgə,  keçən 
seçkilərə nisbət təqribən 20% az olsa da birinci səs gətirən Türk əsilli seyid Səlman 
Zakiri 67000 səs ilə millət vəkili olaraq təqribən keçən seçkilərdəki eyni mərhələyə 
nisbətlə 10% artım göstərmiĢdir. 
Bu bir tərəfdən də göstərir ki, bölgədə yaĢayan kürd  əsillilərin bir bölümü, 
öz  gələcəklərini  və  mənafelərini  qorumaq  üçün  terrorist  dəstələrin  və  ya  ari 
irqçilərinin  arxasınca  getməkdən  imtina  edə  bilərlər.  DüĢünə  bilərlər  ki, 
qonaqpərvər Urmiya əhalisi ilə dostca yaĢamaq hər iki millətin xeyrinədir. 
Burada  bir  haĢiyə  çıxaraq,  gizlin  adlarla  yazı  yazıb  “Türklər  gücləndikcə 
bölgədəki  millətlər  arasında  savaĢ  yerinə  barıĢ  olacağı”  fikrini  anlamayan  və  ya 
anlamaq  istəməyən  qızıl  irticai  təfəkkür  sahibləri  soydaĢlarımıza  bir  oyanıĢ  və 
anlayıĢ qamçısının da vurulduğu anlaĢılmaqdadır. 
Azərbaycan milli hərəkatının ayıq fəallarının çalıĢması nəticəsində meydana 
girən  Türk  milləti  ikinci  mərhələdə  Türklərə  səs  verərək,  hər  üç  vəkili  də 
özlərindən  seçdilər.  Beləliklə,  ikinci  hədəflərinə  çatmaq  üçün  oxları  daĢa  dəydi. 
Tehranın  üçüncü  oyununun  özlərinə  qayıtması  üçün  milli  hərəkatçıların  ifĢası 
böyük təsir göstərdi. 
Əlavə  etmək  lazımdır  ki,  o  vaxt  kürd  terrorçularının  açıq-aydın  ərazi 
iddialarını  görməyəcək  qədər  bəsirət  gözlərinin  qarĢısına    irticaçı  ideoloji 
gözəndiriyi bağlanmıĢ bəzi insanların təbliğatı, suyun üzündəki köpükdən baĢqa bir 
mahiyyət daĢımadı.  Hələ də Kürdistan dağlarında sərmayədarlığın əleyhinə savaĢa 
hazırlanmaq  yuxusunda  olan  bu  insanların  həqiqətən  beyin  yarıqlarının  içində  nə 
olduğu  aydın  deyildir.  Bunların  fikirlərinədn  anlaĢıldığına  görə,  Türkün  qanını 
tökülməsinin  əhəmiyyəti  olmadığı  halda,  özünü  və  torpağını  qorumaq  üçün 
məbada günə hazırlamaq nəticəsində ortaya çıxacaq durum qanxorluq olacaqdır. 
Millət açıqcasına bu siyasi sıngınların taktikalarını anlayaraq “yox” deməyi 
bacarmıĢdır.  Ġçlərindəki  düyünləri  boĢaldaraq  ziddi-milli  yollarını  millətin  önünə 
sərdikləri  üçün  xəta  etdikləri  də  aydınlaĢmıĢdır.  Millət  baĢa  düĢmüĢdür  ki,  öz 
qurtuluĢunu  təmin    etmək  üçün  Ģahqulu,  rusqulu  və  imamquluna  ehtiyac  yoxdur. 
MütəĢəkkil olub güc  mərkəzinə dönüĢərsə, bütün problemlərin həllinə nail olaraq 
qalib gələcəkdir. 

50 
 
 
a) Kürdçülük siyasəti 
 
Bu  məsələni  araĢdırmaq  üçün  bir  az  geri  qayıdıb,  bəzi  tarixi  sənədlərə 
toxunmaq  gərəkməkdədir.    ġübhəsiz,  tarixi  həqiqətləri  geniĢ  surətdə  açmaq  bu 
məqalənin  tutumunun  xaricindədir.  Ancaq  qısa  da  olsa  millətimizin,  əleyhimizə 
aparılan bəzi təbliğatların kökünü bilmələri faydalı olardı. 
a) Kürdlərin bölgəyə yerləşmə tarixi 
Tarix elminin  gəliĢdiyi  son  iki  yüz ildə, kürdlərə tarix  yazmaq istəyənlərin 
bir  çoxu,  hətta  özlərindən  olanları  da,  bunların  kökünün  hara  dayandığı  barədə 
çətinlik  çəkməkdədirlər.  Fars  irqçiləri,  onları  ari  irqinə  bağlamaqla  öz 
məqsədlərinə  çatmaq  yolunda  iĢlətməyə  çalıĢsalar  da,  Qərb  alimləri  də  öz 
mənafeləri  doğrultusunda  yönləndirməyə  çalıĢırlar.  Bir  teoriyə  görə,  bunlar 
Avropadan  AĢur  torpaqlarına  köç  edən  ermənilərin,  yerli  xalqlarla  qarıĢımından 
ortaya çıxmıĢdır.  Ġçində bunların da yer aldığı, AĢur dövləti Mad birliyi vasitəsilə 
dağıldıqdan  sonra  bölgədə  pərakəndə  olmuĢ,  farslarla  yaxın  əlaqələrinə  görə  də 
dilləri  onlara  yaxınlaĢmıĢdır.  Bu  nəzəriyyə  bunların  bugünkü  xüsusiyyətlərinə  də 
uyğun  gəlməkdədir.  Məlum  olduğu  kimi,  AĢur  dövləti  Azərbaycan  torpaqlarına 
davamlı  hücum  edərək  talanlar  etmiĢ,  mədəniyyət  abidələrini  dağıtmıĢdır.  
“Urmiya teorisi” yanına, Urmiya gölü ətrafında yaĢayan protürk “Türkoyaları” ona 
da,  Sümerdən  qalmıĢ  lövhələrdə  300-dən  artıq  bu  gün  iĢlətdiyimiz  sözcükləri 
artırıb, ona da bu mədəniyyətlərə AĢurun talançı hücumlarını, böyük Mad dövlətini 
yaradan  tayfaları  və  AĢur  talanlarının  qarĢısının  alındığını  artıraraq,  bir 
koordinasyon səhifəsi yaradarsaq, çox Ģeylərin aydınlaĢacağına inanıram.  
Yaxın  yüzillərdə  Azərbaycandakı  kürd  talanlarını  Ģiə-sünni  davasına 
bağlamaq və ya Birinci Dünya müharibəsində asuri, kürd və erməni birliyinin bəlli 
bir  siyasətin  sonucu  tanıtmaq  və  ya  Xocalı  faciəsini  siyasi  bir  hədəf  göstərməkdə 
kiçik  həqiqətlər  yatsa  da,  əsas  məsələ  tarixdən  gələn  milli  psixoloji  və  talançılıq 
eĢqidir. Bu qırğınlarda edilmiĢ vəhĢiliklər – insanların boynunu üzmək, qulaq kəsib 
sırğa  oğurlamaq,  qarın  söküb  uĢaq  öldürməyin  anlamı  nə  məna  daĢıyır?    Bu 
hadisələri  əski  AĢurların  Azərbaycana  hücumları  ilə  tutuĢduranda,  yuxarıdakı 
kürdlər və “AĢur-erməni” teorisi özünü doğrultmaya baĢlayır. 
Belə  olmadığını  soruĢanlara  demək  lazımdır  ki,  tarixi  sənədlər  əsasında 
Səlcuqlular  zamanı  Urmiya,  kürd  talanlarına  məruz  qalmıĢdır.  Əcəba  o  zaman 
Ģiəmi  var  idi?  Elxanlıların  Misir  səfərinə  qoĢulmaq  üçün  ermənilərdən  təĢkil 
olunmuĢ  qoĢun  dəstəsinin  Təbrizdə  törətdiyi  hadisələr  zamanı  hələ  Elxanlılar 
müsəlman olmamıĢdı. 

51 
 
Kürdlərin bölgəyə və Azərbaycanın batı bölgəsindəki Anadolu sərhədlərinə 
yerləĢməsində  çeĢidli  amillər  durmaqdadır.  AĢur  dövləti  dağıldıqdan  sonra,  daha 
ziyadə  əlçatmaz  dağlarda  pərakəndə  yaĢayaraq  heyvandarlıqla  məĢğul  oldular. 
Adət  üzrə  ġah  KuruĢun  əlağacı  kimi  səhnəyə  girən  kürdlər  bu  adı  daĢımasa  da, 
Sasanilər zamanı o bölgədə gücə dönüĢməyə baĢladılar. Qadisiyə sıngınından sonra 
bir  daha  özlərini  toparlamayan  bu  qövm,  Səlahəddin  Əyyubini  özünə  bağlamaq 
istəsə də, Sultan Məhəmməd Fateh və Uzun Həsən savaĢına qədər kölgədə qaldılar. 
Həmin  savaĢdan  sonra,  fatehin  əmri  ilə  Anadolu,  özəlliklə  Diyarbəkirdən  qaçan 
Ağqoyunluların  ərazilərinə  yerləĢdilər. Qəribədir ki,  Balas adı verilən, sünni olan 
həmin kürdləri, Səfəvi Ģiəçiliyinin qarĢısını almaq üçün, Sovuqbulağa köçürmüĢlər. 
O yetmədiyinə görə, ġəkakları (Ġsmail Simitqonun tayfası) Hələbdən, Cəlayirlər və 
baĢqa  tayfaları  da  Suriyadan  Anadolu-Azərbaycan  sərhədlərinə  yerləĢdirmiĢlər. 
Səfəvi-Osmanlı  rəqabətləri  nəticəsində  çeĢidli  qondum-köçdüm  oynasalar  da, 
keçən  yüzildə  qərb  dövlətlərinin  kəĢfi  ilə  ortadan  çıxdılar.  Osmanlının  sünni 
meylləri  də  bunların  Azərbaycan  torpaqlarında  yoğun  yerləĢməsinə  səbəbiyyət 
vermədi.  
Bütün  bunlara  baxmayaraq,  bu  gün  yuxarıda  adlarını  çəkdiyim  Qərbi 
Azərbaycanın  Ģəhərlərinin  verimli  ovalarında  kürd  kəndi  tapılmaz,  daha  ziyadə 
sınır  bölgələrindəki  dağlarda  yaĢarlar.  Misal  üçün,  Urmiyadan  360  para  kəndinin 
300-ü  ovalardadır  ki,  ermənilərin  köçü  ilə  boĢalan  Fəqqibəyli  kəndinə  və  əhalisi 
körasunni Türk olan Balova dolsalar da, baĢqa tək bir kürd kəndi tapılmaz. Ancaq 
sərhəd  bölgələrindəki  kiçik  dağ  kəndlərində  yaĢarlar.  Salmas,  Xoy  ovalıqlarından 
çox uzaqda olan sərhəd dağlarında var olsalar da, Qara Ziyəddindən Qara Eyniyə, 
oradan Türkiyə sərhəddinə dayanan və Türk kəndi olan Ġsa kəndinə, oradan Maku 
və  Araz  qırağına  qədər  kənd  və  Ģəhərlərdə  tapılmazlar.  Ancaq  Ağrı  dağının 
qərbində, Azərbaycanla Türkiyə sərhəddini təĢkil edən Qarasu çayının kənarındakı 
daĢlıqlarda,  orada  Ģor  torpaqları  olan  Zəngənə  düzünün  üç  kəndində,  Ərəblər 
Ģəhərindən  aĢağı,  yüzlərlə  Türk  kəndinin  ortasında  yerləĢən,  adı  da  Türkcə  olan 
QoĢqada  vardırlar.  Bu  da  açıqca  göstərir  ki,  bunların  Azərbaycan  torpaqlarına 
gəlməsindən çox keçməmiĢ, özəlliklə bu daĢlıqlara gəlmələrinin tarixi bəlkə yüz ili 
də  aĢmamıĢdır.  Qaraeyni  dağlarından  qaynaqlanaraq,  Makudan  Ərəblərə  doğru 
axan  Zəngmar  çayının  qərbində  yerləĢən,  iĢləri  Ģor  bulaqlardan  çıxan  suyun 
yaratdığı  bir  gölməçədə  göyərən  qamıĢlardan  həsir  toxumaq  üçün  Sarısu  da  kürd 
kəndidir. 
Bu  məsələyə  bir  az  daha  açıqlıq  gətirmək  üçün  1979-1982-ci  illər  arası 
Güney  Azərbaycanın  tarixi  torpaqlarını  addım-addım  gəzərək  “Cənubi 
Azərbaycanda türk ləhcələri” adındakı məqaləni oxumağı faydalı hesab edirəm. Bu 
məqaləni  Təbrizdə  çıxan  “Mehdi-Azadi,    Urmiyada  çıxan  “Nəvidi  Azərbaycan”, 

52 
 
Bakıda  çıxan  “Ədəbiyyat  qəzeti”,  Ġstanbulda  çıxan  “Gənc  aydınlar”  dərgi  və 
qəzetlərindən oxumaq mümkündür.  
1955-ci  ildə,  13  yaĢımda  ikən,  ilk  dəfə  Təbrizdən  Urmiyaya  gedib,  5  il 
yaĢadığım  Qara  Həsənli  kəndinin  igidlərinin,  Ġkinci  Dünya  müharibəsində  kürd 
talançılarının  qarĢısını  necə  aldıqlarını,  1993-cü  ildə  Tehranda  tənzimləyib  çap 
etdirdiyim  Məmməd  Səid  Ordubadinin  “Qanlı  sənələr”  kitabında  geniĢ  izah 
etmiĢəm.  O  müddətdə  Urmiya  Ģəhərində  təhsil  aldığım  zaman,  bu  Ģəhərdə  kürd 
ailələrinin  sayını  barmaqla  saymaq  mümkün  idi,  bu,  məktəblərdə  də  keçərliydi.  
Ancaq  yuxarıda  qeyd  etdiyim  siyasətlər  nəticəsində  bu  gün,  Urmiya  Ģəhərinə 
dolaraq etnik durumu dəyiĢdirmək yolundakı taktikləri danılmazdır. 
b) Yeni kürdçülük 
XVIII  əsrdən  bəri  Avropada  baĢlayan  millət  tərifi  və  nasionalizm  anlayıĢı, 
ġərq aləmində, özəlliklə bizim yaĢadığımız bölgədə öz təsirini göstərməyə baĢladı. 
Keçən  yüzildə  aĢırı  dərəcəyə  varan  və  Ģovinizmə  meydan açan bu təfəkkür, daha 
da  dərinləĢdi.  BaĢlanğıcda,  Avropa,  özəlliklə  Ġngiltərə  və  Rusiyanın  sui-istifadə 
maĢasına dönüĢən  milliyyətçilik, keçən əsrin sonlarında  ABġ-ın bölgə  siyasətində 
daha güclü rol oynamağa baĢladı. Özəlliklə kiçik xalqlarda böyük təsir göstərən və 
xarici  siyasətlərin  alətinə  dönüĢəcək  mahiyyət  daĢıyan  bu  qavram,  kürdləri  də  öz 
təsiri altına aldı.  
Keçən  yüzildə  Batı  Azərbaycanda  ġeyx  Əbidullahın  qırğınları  ilə  Ġsmail 
Simitqonun  vəhĢiliklərindən  tutmuĢ,  Türkiyənin  Nurçular  ayaqlanmasına,  Ġraqda 
Molla  Müstafadan  tutmuĢ,  Mahabaddakı  Komiləyə,  Urmiyada  RəĢid  bəy 
talanlarından  tutmuĢ  Sulduz  qırğınlarına,  PKK  terrorundan  tutmuĢ,  Pejak 
cinayətlərinə  -  hamısı o tərs düĢüncənin məhsuludur. Elə olmasaydı, günümüzdə 
bütün  kürd  dəstələri,  Batı  Azərbaycanı  Kürdistan  göstərək,  Azərbaycan  Milli 
Hərəkatı  ilə  toqquĢma  yaradıb,  Tehranın  qulluğuna  girməzdi.  Amerikanın  “Orta 
Doğu  planı”na  uyub,  Kərkükdəki  təcavüzlərə  bel  bağlayıb,  bu  boyda  dıĢ 
qıcırtmazdı.  Təəssüflə,  kürd  xalqının  baĢçıları,  xanları  və  təĢkilatlarının  qeyri-
siyasi  və  qeyri  demokratik  davranıĢları  nəticəsində,  bu  məzlum  xalq  hələ  də 
“feodal”  münasibətlərdə  yaĢamaqdadır.  Bu  yaĢayıĢ  modeli,  özü-özlüyündə 
demokratik  axının  qarĢısını  alaraq,  insanları  onun-bunun  aləti  olmağa  sövq 
etməkdədir.  Bu  bəlanın  kökünü  qazmaq  üçün  kürdlərin  həqiqi  aydın  və 
oyanmıĢlarının boynuna böyük yük düĢməkdədir.  
Biz  istəsək  də,  istəməsək  də,  bölgəmizdə  bu  yanlıĢ  siyasət  gedir.  Ġraqdakı 
durumdan  məst olan bu tayfa,  yeri gələndə  yaxın zamanda  baĢımıza  gələn Xocalı 
faciəsindən yüz, bəlkə də min qat artığını rəva görəcəkdir. Millətimiz bilməlidir ki, 
kürd  dəstələri  bütün  sahələrdə  torpaq  iddialarından  əməli  olaraq  əl  çəkməsələr, 
üzdəniraq böyük siyasətçilərimizin, kürd təĢkilatlarına qoĢularaq iĢ birliyi həvəsləri 
heç nəyi dəyiĢməyəcəkdir. 

53 
 
Təkcə  yolumuz,  Batı  Azərbaycanlıların  məĢru  müdafiə  yolunda 
silahlanmasıdır.