GÜRCÜstanda türk məNŞƏLİ

GÜRCÜSTANDA

TÜRK MƏNŞƏLİ

TOPONİMLƏRİN

İZAHLI LÜĞƏTİ

http://budaqbudaqov.com/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=14&Itemid=21

B.Ə.Budaqov, Q.Ə.Qeybullayev

ÖN  SÖZ

Gürcü  və Azərbaycan xalqlarının mehriban qonşuluq və dostluq münasibətləri qədim tarixə malikdir. Abbasqulu Ağa Bakıxanov yazmışdır ki, e.ə. 1 əsrdə Roma ordusu Cənubi Qafqaza hücum etdikdə albanlar İber çarı Farazman ilə müttəfiq olmuşlar(80,41).

Gürcülərin ulu əcdadlarının qədim azərbaycanlılarla və erkən orta əsrlərdə Cənub-şərqi Avropada və Şimali Qafqaz ərazisində yaşamış türk tayfaları ilə qarşılıqlı münasibətləri və həmin əsrlərdə onların müəyyən hissəsinin gürcü hökmdarlarının də’vəti ilə Gürcüstanda yerləşdirilməsi,  sonra  xarici düşmənlərə qarşı  gürcülərlə birgə döyüşməsi haqqında mənbələrdə mə’lumatlar vardır. X1 əsr gürcü  tarixçisi Leonti Mroveli hələ 111 əsrdə, İranda Sasanilər sülaləsinin hakimiyyətə gəlməsindən əvvəl “28 evdən(ehtimal ki, “ev” dedikdə ya tayfa, ya da oymaq nəzərdə tutulur) ibarət türklərin Qurqen(Gürgan, yə’ni Xəzər) dənizini keçib və Kür çayı ilə yuxarı hərəkət edərək Gürcüstana  gəlməsindən və  Kartlinin paytaxtı Msxetidə yerləşən gürcü  hökmdarlarından yerləşmək üçün razılıq xahiş etməsindən danışarkən yazır: “Domovladıka  Müxetı  opovestil  ob gtom  vsex  kartliyüev. İzəvili oni  celanie  podrucitğsə s  turkami, ibo bıli v straxe pered persami. S üelğö  vzaimnoy pomohi obğedinilisğ oni s  prişelğüami- turkami i vveli ix vo vse qoroda. Odnako bolğşinstvo ix oblöbovalo sebe  k zapadu ot Müxetı odno mesto, qluboko  vıseçennıe v skale, i oni vıprosili eqo u  müxetskoqo  domovladıki.Tot  ustupil, i oni  obstroili eqo, obveli moşnoy oqradoy, i stalo gto mesto  nazıvatğsə Sarkine.

Cili sie turki v soqlasii s  kartliyüami, i v  ocidanii persov(sovmestno) ukrepləli oni  kreposti i qoroda. V tu poru otkuda bı ni  əvləlisğ qonimıe, budğ to iz Qreüii ili Sirii ili  Xazareti, -vse  oni  vstupali v  drucbu s  kartliyüami s  üelğö pomoçğ im( v borğbe) protiv persov"(170,27).

Qədim  türk tayfaları ilə  gürcülər arasında həmişə mehriban münasibətlər olmuşdur. Mənbələrdə göstərilir ki, Qafqaz xalqları, o cümlədən gürcülər İrana qarşı müharibələrdə Turana kömək etmişlər (245,32).  Akademik  Q.A.  Melikişvili yazır ki, qədim gürcü mənbələrində bir  maraqlı tendensiya nəzərə  çarpır: Gürcüstanda  yaşayan türklər farslarla mübarizədə gürcülərə hərbi qüvvə ilə kömək edirdilər(164,35).

Eramızın 1 əsrinə aid hadisələrlə əlaqədar gürcü mənbələrində gürcülərin Şimali Qafqazda yaşayan    paçaniklərlə (peçeneqlərlə) müttəfiqliyi və onların  Erməniyəyə qarşı birgə hərbi səfəri qeyd olunmuşdur(144,1,45-46 ).

Mənbələrdə gürcülərin Gürcüstanda yaşayan türkmənşəli tayfalarla birlikdə ərəb işğalına qarşı   mübarizəsi haqqında mə’lumatlar daha genişdir. Ərəb tarixçisi İbn əl Əsir (X111 əsr) gürcülərdən və  qıpçaqlardan (bu mə’lumatda şübhəsiz ki, X11 əsrdən əvvəl Gürcüstan ərazisində məskunlaşmış qıpçaqlar nəzərdə tutulur, gürcü mənbələrində onlar X11 əsrdə Şimali Qafqazdan Gürcüstana də‘vət olunmuş və “yeni qıpçaqlar” adlandırılmış qıpçaqlardan fərqli olaraq “ köhnə qıpçaqlar”  adlandırılır) ibarət birləşmiş ordunun V111 əsrdə Gürcüstan ərazisinə girmiş ərəb ordusu ilə qanlı vuruşmasının təsvirini vermişdir(18,106). Müəllif yazır ki, döyüşün qızğın  çağında gürcü ordusunun 200 qıpçaq döyüşçüsü qəflətən irəli çıxaraq “müsəlmanların(yə’ni ərəb ordusunun) arasına  girib ox atmağa başladılar və  müsəlmanların səfləri pozuldu”(yenə  orada). İbn əl Əsir sonra qeyd edir ki,  “kafirlər  (yəni gürcülər və qıpçaqlar) müsəlmanları 10  fərsəh (hər fərsəh təxminən 6-7 km idi) təqib edərək öldürdülər və  əsir aldılar. Müsəlman əsgərlərinin çoxu qırıldı, dörd min əsir alındı“ (18,107). Müəllif daha sonra yazır ki, bundan sonra onlar  Tiflisi ərəblərdən geri aldılar (yenə orada). Bu mə’lumatdan aydın olur ki, qıpçaq döyüşçüləri gürcü ordusunun döyüşkən hissəsi idi. Ehtimal ki, Tbilisi (mənbələrdə Tbilisi qalası 521-ci ildən mə’lumdur) şəhərində və onun ətrafında  ilk türkdilli ailələr də məhz erkən orta əsrlərdə məskunlaşmışdı.

Erkən orta əsrlərdə Cənub-şərqi Avropada və Şimali  Qafqaz çöllərində mövcud olmuş Xəzər xaqanlığı Cənubi Qafqaza girmiş ərəb orduları ilə yüz ildən artıq  qanlı döyüşlər keçirmişdir. Gürcü   mənbələrində gürcülərin xəzərlərlə münasibətləri haqqında mə’lumatlar çoxdur. Bir gürcü xronikasında Xəzər xaqanının gürcü hökmdarının qızı Şuşanla romantik sevgi tarixi  əksini tapmışdır. VIII- əsrin 1 yarısında Xəzər xaqanı gürcü hökmdarı İoana müraciət edərək bacısı Şuşanı(Süsənin) ona ərə verməsini xahiş etmiş, əvəzində  Kartlinin,  yə’ni Gürcüstanın müstəqilliyi uğrunda ərəblərə qarşı mübarizəyə hərbi köməklik edəcəyinə söz  vermişdi.  Lakin Gürcüstan hökmdarı bu təklifə razılıq verməmişdi. Onda xaqan hücum edərək Tbilisi qalasını dağıtmışdı(113).

Gürcü mənbəyində ərəblərə qarşı mübarizəyə  başçılıq etdiyinə görə ərəblərin Kartli knyazı Narseni tutub dama salmaları haqqında mə’lumat verilir. Xəlifə Mehdi (775-785)  vaxtında azad olunmuş Narse yenə də ərəblərə qarşı mübarizəni davam etdirməkdən, lakin ailəsini  Abxaziyada gizlədib Xəzər  xaqanlığına getmişdi. Məqsədi xəzərlərdən hərbi qüvvə almaq  və Kartlidə ərəblərə qarşı mübarizəni davam etməkdən ibarət idi. Xaqan onu hörmətlə  qarşılamış, amma hərbi qüvvə  verməmişdi. Kartli erismtavarı, yə’ni ordu komandanı Narse oradan Abxaziyaya  qayıtmış və  782-ci ildə  bəraət qazanmışdı. Onun 17-18 yaşlı Abo (əsl adı Həbib) adlı  nökəri mənşəcə tbilisili ərəb idi və   xristianlığı qəbul etmişdi. Ərəblər 786-cı ildə Abonu tutub öldürmüşdülər (yenə orada).

1170-ci ilin əvvəllərində Şimali Qafqazdan ruslarla birlikdə xəzərlər Dərbənd keçidindən Şirvana basqın edərək qarətçiliyə  başlamışdılar. Gürcü çarı III Georgi ordusu ilə Şirvana gələrək onları qovmuşdu(144,1,240).

Gürcülərin xarici işğalçılara qarşı mübarizə tarixində XII əsrdə Cənub-şərqi Avropadan Gürcüstana də’vət  edilərək yerləşdirilmiş qədim türk mənşəli qıpçaqlar mühüm rol oynamışlar.XI-XII əsrlərdə qıpçaqların əsas hissəsi Şimali Qafqaz ərazisində, Donets çayının sahillərində yaşayırdılar (192). Məhz buradan XII əsrdə gürcü hökmdarları 240 min nəfərlik qıpçaq ailəsini  Daryal keçidi ilə Gürcüstana də‘vət etmiş və  ölkənin cənub və şərqində yerləşdirmişdilər. Qıpçaqların Gürcüstanda 45 minlik seçmə atlı ordusu vardı (192,96). Gürcü hökmdarlarının bu addımı Gürcüstanın Səlcuq oğuzlarının işğalından müdafiə olunması zərurəti ilə bağlı idi.Gürcü torpağının xarici basqınlardan qorunması  zərurəti xristian gürcülər tərəfindən bütpərəst qıpçaqların də’vət  edilməsini və onların yanaşı  yaşamasını  şərtləndirmişdi. Bu, gürcü çarlarının uzaqgörənliyi idi. Gürcü tarixçiləri yazırlar ki,  hökmdar IV David 40 min nəfərlik atlı qıpçaq ordusu yaratmışdı(85,90).  Gürcüstanda yerləşmiş qıpçaqlar gürcü sarayında böyük nüfuza malik idi. Qıpçaq xanı Atrakın oğlu Konçak hökmdar  Tamaranın sarayında   xidmətdə olmuşdu (192-197). Gürcüstan ərazisində  indiki azərbaycanlıların ulu əcdadlarının əsas hissəsi məhz həmin  qıpçaqlardır. Gürcüstanın toponimiyasında qıpçaqların mənbələrdə qeyd olunmuş tayfalarının, o cümlədən Borçalı elinin adları indi də qalmaqdadır. Lüğətdə həmin adlar haqqında mə’lumat verilmişdir.

Qıpçaqlar yerləşdikləri əyalətləri və ümumiyyətlə Gürcüstanı öz vətənləri hesab edirdilər, çünki onlar Gürcüstan ərazisinə  işğalçı kimi gəlib yerləşməmişdilər. Gürcü  çarlarının özləri ölkəni xarici basqınlardan qorumaq məqsədilə bu tədbiri həyata keçirmişdilər. Əvəzində isə qıpçaqlar Gürcüstan ərazisinin işğalçılardan qorunmasında fəal iştirak edirdilər.IV David Şimali  Qafqazda yaşayan qıpçaq xanı  Şarukan ilə dostluq münasibətləri saxlayırdı.III Georgi qıpçaq Kubasarı gürcü ordusunun komandanı tə’yin etmişdi. Loru bölgəsi Kubasarın malikanəsi idi (144,1,s.245).  Sultan Malik şahın 1092-ci ildə ölümü ilə Səlcuq dövlətinin tənəzzülü başlandı.Bundan istifadə edən IV Davidin (1089-1125) Gürcüstanın müsəlman asılığını ləğv etdi və əsasən qıpçaqlardan ibarət ordunun köməyi ilə islam mərkəzlərindən olan Tbilisini 1121-ci ildə tutdu.

XIII əsr ərəb tarixçisi İbn əl Əsir  yazır ki, gürcü hökmdarı IV David  əvvəllər  müsəlmanların  əlində olan  Tbilisi şəhərini almaq cəhdi ciddi müqavimətə rast gəlmişdi. Lakin qıpçaqların hərbi köməyi ilə çar məqsədinə nail olmuşdu. A.Bakıxanov yazmışdır ki, David  1121- ci ildə  (bə’zi mənbələrdə 1125-ci ildə) Tbilisini Səlcuq Sultan Mahmuddan (1117-1131) almışdı(80,90). 1125-ci ildə Tbilisi  yaxınlığında Didiqori çölündə IV Davidin 60 minlik ordusu (ordunun 45 min nəfərini qıpçaq döyüşçüləri təşkil edirdi) Səlcuq türklərinin ordusunu məğlub edərək Tbilisini azad etmişdi. 1V David Tbilisinin müsəlman əhalisinə toxunmamışdı. Onun zərb etdiyi pulun  üstündə islam  simvolu da həkk olunmuşdur. Çarın göstərişi ilə müsəlmanlar xristianlara  nisbətən xəzinəyə az xərac verirdilər. Müsəlmanlar üçün ayrılmış hamama xristian və yəhudi girə bilməzdi. Müsəlman bazarında donuz əti satmaq  qadağan edilmişdi.1V David  e’lan etmişdi ki,  müsəlmanı incidən qanı ilə cavab verəcək (246,158-159). 1226-cı ildə  gürcülərin qıpçaqlarla birlikdə Xarəzmşah Sultan Cəlaləddinə qarşı vuruşduqları da mə’lumdur (18,152). Bu faktı XIII əsr müəllifi Məhəmməd Nəsəvi də qeyd edir(176,226).

1395-cı ildə gürcü hökmdarı VII  Georgi (1393-1407) Şəki əyalətinin hökmdarı Sidi Əli ilə ittifaqda Teymurləngin üçüncü oğlu Miranşaha qarşı döyüşə  girərək onu Əlincə qalası altında məğlubiyyətə uğratmışdı(139,295).

XIII əsrdə Dağlıq Qarabağda xristian albanların Xaçın knyazlığının hökmdarı Əsən Cəlal-üd  Dövlənin  anası gürcü çarı Tamaranın  sərkərdəsi Zakare Mxarqrdzelinin  bacısı Tamta idi (Gürcüstanda Dəbədə çayından şərqdə Əliabad qalası həmin xanıma məxsus idi (176,226).

1736-cı ildə Nadir özünü Muğanda şah e’lan etdikdə Gəncə xanı Ziyadoğlu onun əleyhinə çıxmışdı. Ona görə  Nadir 1743-cü ildə  Qazax-Borçalı elləri üzərində hakimiyyəti Ziyadoğludan alaraq gürcü hökmdarı Teymuraza vermiş və onun oğlu İraklini Kaxetiyaya çar tə’yin etmişdi (139,399). Teymuraz öldükdən sonra  İrakli Qazax-Borçalı ellərini də  idarə etməyə başlamışdı. O, Qazax ellərindən başda Ərdəşir bəy olmaqla 300 nəfərlik süvari qoşun hissəsi yaratmışdı. Bu qoşundan gürcü sərhədlərinin qorunmasında istifadə olunurdu. Onun sarayında diplomatik işlərə azərbaycanlı Mustofi Mirzə Rəbi baxırdı. İran şahı Kərim xan Zəndin 60 minlik qoşunla Gürcüstana hərbi səfərə hazırlaşdığını eşitmiş  İrakli Mirzə Rəbinin oğlu Babaşı İrana Kərim xanın yanına göndərmiş və o, Kərim xanı bu səfərdən çəkindirə bilmiş, bununla da  Gürcüstan növbəti  qarətçi basqından xilas edilmişdi. Kərim xanın yanına Babaşın göndərilməsindən narazı olan gürcü saray adamlarına  İrakli demişdi: “Görürsünüzmü, ustalıqla seçib göndərdiyimiz elçi ümidimizi  doğrultdu, əgər Kərim xanın yanına gürcü göndərsəydik, əminəm ki, onun kimi işin öhdəsindən gələ bilməzdi”. (247,127-128). 1785-ci ildə ləzgilər Dağıstandan Gürcüstana basqın etdikdə, gürcülər  azərbaycanlıları köməyə çağırmışdılar(139,401). Azərbaycanlılardan ibarət  hərbi dəstə   gürcülərlə birlikdə döyüşdə qələbə çalmış və bununla da Gürcüstan qarətdən xilas edilmişdi.

Qarabağın XIX əsr tarixçisi Mirzə Camal yazır ki,  Ağaməhəmməd şah Qacar 1795-ci ildə Şuşanı ala bilmədikdə Qarabağın erməni feodallarından olan Məlik Məcnunun  bələdçiliyi ilə Gürcüstana basqın təşkil etmişdi (37a). Mirzə Yusif Qarabağlının yazdığına görə erməni Məlik Məcnun (o,Borçalının Şulaveri kəndində məskunlaşmışdı) Ağaməhəmməd şah Qacara məsləhət görmüşdü ki, Tiflisə hücum edib  oranı qarət etsin (37b, 29 ).  Qarabağ xanı İbrahim xan bu plandan xəbərdar olmuş və gürcü çarına çaparla xəbər göndərmiş, bununla da gürcüləri qəfil qırğından xilas etmişdi. İbrahim xan gürcü hakiminə yazmışdı:  “Ağa Məhəmməd şah Qalanı(yə’ni Şuşanı) işğal etməkdə aciz qalmışdır, qoşununa və ordusunun minik heyvanına çoxlu ziyan dəymişdir. Bu məğlubiyyətini düzəltmək üçün Tiflisi almaq və Gürcüstanın kəndlərini qarət etmək fikrindədir. Onun fəsadının və istilasının qarşısını almaq tədarükündə olun”. (37,123). Ümumiyyətlə, müəyyən məqsədə nail olmaq üçün ermənilərin xarici hökmdarlara yaltaqlanmalarını göstərən başqa faktlar da mə‘lumdur. Məsələn, 1736-ci ildə Nadirqulu xanın Muğanda özünü şah e‘lan etmə mərasimində Dağlıq Qarabağın erməni feodalları da iştirak etmiş və Nadir üçün hədiyyə olaraq azyaşlı erməni qızları aparmış, bunun əvəzində “məlik” titulu almışdılar.Ağa Məhəmməd şah Qacar Gürcüstana basqın etdikdə Borçalı mahalından Sadıq bəy və Xudu bəy öz silahlı dəstələri ilə gürcü hökmdarı İraklinin tərəfində vuruşmuşdular.Həmin bəylərin nəslindən Xeyransa xanım isə İraklinin arvadı Darecan  xanımı  təhlükəsizliyi məqsədilə Duşetiyə qədər müşayət etmişdi(53,71).

1798-ci ildə Gürcüstanın bə’zi yerlərində yoluxucu xəstəlik  yayıldıqda gürcü çarı XII Georgi Gəncə xanı Cavad xana müraciət etmiş və bir sıra gürcü  əsilzadələrinin ailələri Gəncəyə  köçürülmüşdü.

X11 Georgi Borçalı bölgəsində yaşayan azərbaycanlıların adət-ən’ənələrinə yaxından bələd olmadığından onlarla qarşılıqlı münasibətlərdə səhv buraxmamaq üçün Tbilisinin şeyxülislamı  Şamil  Məhəmmədlə məsləhətləşirdi. Şeyxin təklifi ilə hökmdar Tarverdi bəyi Borçalıya  axund tə’yin etmişdi. O, Faxralı kəndi ətrafındakı  arxların bərpa olunmasını Ağa oğlu  Mustafa  ağaya tapşırmış, “Pənah bəyi isə özünə vəkil götürmüşdü”(248,49-50).

Yuxarıda verdiyimiz xülasə göstərir ki, Azərbaycan xalqı ilə gürcü xalqı arasında qədim tarixə malik ən‘ənəvi mehriban qonşuluq münasibətləri olmuşdur. Cənubi Qafqaz Rusiya imperiyasına qatıldıqdan sonra da bu iki xalq arasında səmimilik davam etmiş,gürcü ədibləri İ.Çavçavadze, A.Sereteli, M.Cavaxişvili, N.Barataşvili və b.  əsərlərində Borçalı azərbaycanlılarının məişət və mədəniyyəti mövzusu mühüm yer tutmuş, Azərbaycanın bir sıra ədibləri və ictimai xadimləri isə Tbilisidə yaşayıb yaratmışlar

Azərbaycan- gürcü əlaqələri XX əsrdə də sıx olmuşdur.

G İ R İ Ş

Gürcüstan (gürcücə Sakartvelo- “kartvellərin  ölkəsi”)  Cənubi Qafqazın bir ölkəsi, gürcülər(etnik özünüadlandırması tək halda “kartveli”, cəm halda  “kartvelni”) bu ölkənin köklü sakinləridir. Qeyd etmək lazımdır ki, azərbaycanlılarda “Gürcüstan” ölkə adı  ilk dəfə “Kitabi Dədə Qorqud” eposunda (X1 boy) çəkilmişdir(23). Qədim gürcü mənbələrində Sakartvelo ölkə adı   ilk dəfə XII əsrdən mə’lumdur (144, 1, 319). Onun əvəzində e.ə. 1V-III əsrlərdən başlayaraq gürcülərin ulu əcdadları yunan və  latın mənbələrində İber,  Gürcüstan  yunanca İberia, latınca Hiberia adlanırdı.Gürcülərin etnik adı kimi “İber” etnonimini özündən qabaqkı antik mənbələr əsasında ilk dəfə I əsr yunan müəllifi Strabon çəkmişdir(Strabon,X1.3.3).

Gürcü dili Qafqaz dilləri ailəsinin Kartvel qrupuna daxildir. Lakin gürcü dilçiləri İber etnoniminə uyğun olaraq bu dil ailəsini “İber Qafqaz dil ailəsi” adlandırırlar.

Gürcü tədqiqatçıları yunan və latın müəlliflərinin gürcülərin ulu əcdadlarına verdikləri “İber”  etnonimini  gürcü dili mənşəli ad hesab etmirlər. Gürcü tarixçilərinin və dilçilərinin son illərdə araşdırmaları nəticəsində aydın olmuşdur ki, antik müəlliflərin qədim gürcülərə verdikləri “İber”  etnik adı türkmənşəli sözdür. Gürcülərin etnik özünüadlandırmaları olan”kartvel” etnoniminin kökünü təşkil edən  kart(“hasarlanmış yer”)  sözü* ilə qədim türk dillərində “iber” sözü eyni semantik mə’naya malikdir. Başqa sözlə, antik müəlliflərin qədim gürcülərə verdikləri “İber“ adı qədim türk mənşəli sözdür. Bu məsələ gürcü dilçisi B.İ.Gilanava tərəfindən ətraflı araşdırılmışdır(147,101, 127).

Qədim gürcülərin “İber” adının türkcə olması faktının  Cənubi Qafqazda,o sıradan Gürcüstanda  azərbaycanlıların etnik tarixi və mənşəyi baxımından mühüm elmi əhəmiyyəti vardır. Belə nəticə alınır ki,  birinci, Gürcüstan ərazisində və ona bitişik bölgələrdə e.ə. 1 minilliyin 1 yarısında türk tayfaları  yaşayırdılar; ikinci, bu etnoslar “Kart” etnoniminin mə’nasına uyğun olaraq qədim gürcülərin əcdadlarına “İber” deyirdilər və onlardan bu ad qədim yunanlara və latınlara da keçmişdi; üçüncü,  antik mənbələrdə “İber” etnoniminin e.ə. 1V-III əsrlərə aid hadisələrdə çəkilməsi göstərir ki,  türk tayfaları göstərilən əsrlərdən əvvəl buralarda  yaşayırdılar. Aşağıda I fəsildə biz Cənubi Qafqazda, o sıradan Gürcüstanda ilk  türk tayfalarının hələ  e.ə. VIII-VII əsrlərdə yaşamaları barədə  deyəcəyik. Ehtimal ki, qədim gürcülərə “İber” adını verənlər göstərilən əsrlərdə Cənubi Qafqaza gəlmiş türk mənqşəli tayfalardan olan  kəmərlər(antik mənbələrdə-kimmerlər) və saklar olmuşlar. Həmin əsrlərdən qabaq Cənubi Qafqazda türk tayfalarının yaşaması  barədə qədim yazılı mənbə yoxdur. Lakin Azərbaycan xalqının mənşəyi haqqında son illərdə Q.Ə.Qeybullayev tərəfindən irəli sürülmüş yeni baxış bunu əsas götürür ki, Cənubi Azərbaycan ərazisində və ona  bitişik bölgələrdə e.ə. III-II minilliklərdə türkmənşəli tayfalar yaşayırdılar və e.ə. 1 minillikdə Cənubi Azərbaycanın ərazisində mövcud olmuş Manna, Maday və Atropatena  dövlətləri  və Şimali Azərbaycan ərazisində e.ə. 1V eramızın  VIII əsrinə qədər yaşamış Alban dövləti məhz türk mənşəli etnosların siyasi qurumları idi (12).

E.ə. VIII-VII əsrlərdə şimaldan Cənubi Qafqaza, o cümlədən Gürcüstan ərazisinə türkdilli Kəmər( yaxud Qəmər) və Sak (Saka, Şaka) tayfaları gəlmişdir. Deməli, qədim gürcülərə “İber” adını bu tayfaların verməsi ehtimalı vardır. Kəmərlərin və sakların müəyyən hissələri  Cənubi Qafqazdan Kiçik Asiyaya və  Ön Asiyaya keçərək bir müddət həmin regionlarda siyasi fəaliyyət göstərmişlər (bax:180,215). Bunu gürcü tarixçiləri yazırlar. Ona görə ehtimal etmək olar ki, qədim yunanlar və latınlar e.ə. 1 minilliyin  ortalarından gec olmayaraq “İber” adını türk- mənşəli  etnoslardan Kiçik Asiyada mənimsəmişlər.

Gürcüstanda yaşayan azərbaycanlıların ulu əcdadlarından biri olmuş kəmərlərdən  və saklardan sonra Gürcüstan ərazisinə sonrakı əsrlərdə mərhələlərlə başqa türk tayfaları da (hunlar,avarlar, xəzərlər, peçeneqlər, qıpçaqlar və oğuzlar) gəlib məskunlaşmışlar. Bu  proses eramızın XII-XIII əsrlərinə qədər davam  etmişdir. Gürcüstanın türk  toponimiyasında məhz bu tayfaların və onların qollarının  adları  əksini tapmışdır.

Araşdırmalar göstərmişdir ki, Gürcüstanda azərbaycanlı- ların  kompakt halda yaşadıqları bölgələrdə dağ və çay adlarının çoxu  türkmənşəlidir. X1X əsrin sonlarına qədər bu  adlar  saxlanmışdı. Lakin XX əsrin 30-40-cı illərindən başlayaraq onların müəyyən hissəsi gürcü toponimləri ilə əvəz olunmuşdur.

Hazırda Gürcüstanda azərbaycanlılar və türklər əsasən Borçalı, Bolnisi, Axalsix, Qardabani, Laqodexi, Kaspi, Kareli və Siqnaxi rayonlarında yaşayırlar. Lakin bu rayonların bə’zilərində azərbaycanlılar kompakt halda (xüsusilə Borçalı bölgəsində) digərlərində isə gürcülərlə qarışıq yaşayırlar. Elə kəndlər də vardır ki,  əhalisi azərbaycanlılardan ibarət olduğu halda, onların yaşayış məntəqələrinin adları gürcücədir. Məsələn, Msxeti  rayonunda Sixisdziri, Sxalti, Daça,Teodoreti, Aqarani, Qori rayonunda Tedosminda, Zezmi, Kareli, Kvenatkosa kəndlərində əhali   türkdillidir. Ehtimal ki, ya bu kəndlərin əhalisi yaşayış məntəqələrini gürcücə adlandırmış, ya da  əvvəlki türkmənşəli coğrafi adlar gürcü adları ilə əvəz olunmuşdur.

Gürcüstanda türkmənşəli toponimlər müxtəlif tarixi dövrlərdə yaranmışdır. Orada ilk türk tayfaları kimi  kimmerlərin və sakların e.ə. VIII-VII əsrlərdə məskunlaşdığını nəzərə aldıqda demək olar ki, aradan keçən 2700-2800 il ərzində  çoxlu miqdarda türkmənşəli toponimlər mövcud olmuş, lakin onların müəyyən hissəsi müxtəlif tarixi  hadisələrlə əlaqədar olaraq toponimik arxivə keçmişdir.

Gürcüstanda  türkmənşəli yaşayış məntəqə adları və tayfaları barədə ilk yazılı mə’lumatlar 1590 və  1728-ci illərə aiddir. Həmin illərdə Türkiyənin Şərqi Gürcüstanı işğal etməsi ilə əlaqədar olaraq Loru və Tiflis əyalətlərində yaşayan türk elləri və onların kəndləri barədə ətraflı mə’lumat verilmişdir(bax:34 və 241). Bu mə’lumat əsas e’tibarilə indiki  Borçalı bölgəsinə (gürcücə müasir xəritələrdə Kvemo Kartli, yə’ni ”Aşağı Kartli”) aiddir. Gürcüstanın inzibati ərazi bölgüsü haqqında tam mə’lumatlar isə 1801-ci ildə Gürcüstan Rusiyaya birləşdirildikdən sonra tərtib olunmuşdur. Oxucuya təqdim olunan bu lüğətə  daxil edilmiş toponimlər qədim dövrlərdən başlamış XX əsrin sonuna olan reallığı əks etdirir. X1X əsrin sonunda və XX əsrdə  yaranmış oykonimlər isə  Gürcüstanın müasir inzibati-ərazi bölgüsündə öz əksini tapmışdır.

XV1-X1X əsrlərdə Gürcüstanda mövcud olmuş  və elmi mənbələrdə əksini tapmış türkdilli coğrafi adların  əksəriyyəti ya bu gün yoxdur və ya onların bir qismi gürcücə coğrafi adlarla əvəz olunmuşdur. Məsələn, Abazadaq (Suxumi r-nu), Ambarlı(Dmanisi r-nu), Arak-İçi(Oçamçir r-nu), Armudlu (Dmanisi r-nu), Hasar (Oçamçir r-nu),  Ağbulaq (Tetritskaro r-nu), Açandərə(Oçamçir r-nu), Barmaksis (Tsalka r-nu), Baqdad (Mayakovski r-nu), Başkeçid (Dmanisi r-nu), Beşqardaş (Suxumi r-nu), Boqaz (yenə orada), Boğazkəsən (Dmanisi r-nu), Borçalı (Marneuli r-nu), Busuqala (Dmanisi r-nu), Qoruncuq (yenə orada),  Gavurarxı (Marneuli r-nu), Qabar(Qal r-nu), Dambalu (Msxet r-nu), Dəmirbulaq( Dmanisi r-nu), Dərəköy (Qaqra r-nu), Candar(Qal r-nu), Tərkilər-Habla (Qudaut r-nu), Yaqublu (Tsalka r-nu), Qavaqluq (Suximi r-nu), Qavaqluq (Qudaut r-nu), Qaratəpə (Qardabani r-nu), Qaşqatala(Dmanisi r-nu), Kirkluq(Oçamçir r-nu), Qayabaşı(Xuley r-nu), Qalamşa (Dmanisi r-nu), Qaradərə (Batum r-nu), Qarakilis (Dmanisi r-nu), Mahmudlu(yenə orada), Manakluk(Qaqra r-nu), Mahmud (Batum r-nu), Mum -Su(Xuley r-nu), Otluk(Qaqra r-nu), Sarvan (Marneuli r-nu), Uzundərə (Tsitelskaro r-nu), Çatax(Bolnisi r-nu), Cevizlik (Suxumi r-nu) və b.  yaşayış məntəqə adları müvafiq olaraq gürcücə Kvaloni, Qanaxleba, Didi-Aqaraki, Pantiani, Meore-Atara, Tetriskaro, Qup-Aqu, Tsalka, Mayakovski, Dmanisi, Mtisubani, Veli, Tkispiri, Marneuli, Kariani, Maşavera, Alqeti, Nabakevi, Vaziani, Sarkineti, Tsabliani, Sida, Durupi, Çapayevka, Açandara, Aqaraki, Karana,Sakire, Otoronça, Kldisubani, Qantiadi, Vane, Mtisdziri, Kldekari, Mnatabi, Mtisubani, Kendani, Borçalo, Qomarcveba, Teladauri və Tbenti adları ilə əvəz olunmuşdur (112,261-270). Gətirdiyimiz misallar 1966-cı ilə aid mə’lumata əsaslanır (112). Sonrakı illərdə də  türkmənşəli adların dəyişdirilməsi prosesi getmişdir. Çəkilən misallar yalnız yaşayış məntəqə adlarına aiddir. Dağ və çay adlarının dəyişdirilməsi vəziyyəti bütövlüyü ilə bizə mə’lum deyil. Maraqlıdır ki,  e.ə.VIII-VII əsrlərdə şimaldan gəlmiş türkmənşəli Kəmər və Sak tayfalarının adları məhz Borçalı bölgəsində olan toponimlərdə qalmışdır. Ona görə də bu bölgədə türkdilli tayfaların məskunlaşması tarixi  e.ə.VIII əsrə gedib çıxır. Azərbaycanlılar etnik özünəməxsusluqlarını əsas e’tibarilə Borçalı bölgəsində saxlamışlar.

Borçalı bölgəsinin XVI əsrə qədər inzibati quruluşu və orada yaşayan türk ellərinin adları barədə dəqiq mə’lumat yoxdur.  1590-cı ilə aid mə’lumatda göstərilir ki, indiki Borçals bölgəsində olan Loru mahalı 5 nahiyədən ibarət olub: Barat, Baydar, Dəmirçi Həsənli, Ağçaqala və Tumanis (241). Deməli, XVI əsrdə Borçalı adı inzibati  vahid adı deyildi. 1590-cı illərə aid türkcə mənbədə indiki Borçalı bölgəsinin inzibati-ərazi bölgüsü belədir: Axtala sancağı (45 kənd) Axtala, Sanahin, Xamurtı, Taşirabad və Sırçabad nahiyələrindən, Loru sancağı  Loru, Uzunlar, Köləgirən və Təsit nahiyələrindən, Arpalı sancağı Ağbaba nahiyəsindən, Pəmbək sancağı Güney, Quzey Həmzəçiməni, Sarıyar, Quzey Olanyurt və Güney Olanyurt nahiyələrindən ibarət idi (241). Ümumiyyətlə, bu sancaqlarda aşağıdakı kəndlər vardı: Axtala,Kiçik Axtala,Moşuluq, Böklü Kilisə, Xaçsud, Üçkilisə, Qaraboya, Çorçökək, Kəklik, Mirzəbağı, Purud, Komra-Xaç, Qazangünbəz, Baysunqur, Tuman, Aşağı Bənövşəçay, Yuxarı Bənövşəçay,  Qızılqaya, Koşeret, Kozman, Mağara, Yuxarı Cığalu, Aşağı Cığalu, Karvansaray, Quyumçu, Budaqkənd, Sınıq Kilsə, Qoşabulaq, Qırxbulaq, Qarabulaq, Çardaxlı, Balıqlı, Çorak, Sarıqala,Qaraqala, Türkdərə, Bəykənd, Sırçabad, Çerşelu, Göl Əkərək, Dolbəndlu, Yassıköy, Vəng, Viran, Loru, Çekreşen, Calaloğlu, Ovaneskənd,  Otarşen, Emrəgöz, Çarçı, Balıqçı, Çaku, Boğos, Çakurı, Bekavur, Kirəbaş, Yalançı Mirzə, Mağaret, Göləgirən, Tarımtaq, Pirikənd, Sanaçux, Aqbat, Xata, Vərəköy, Vahakı, Taçanasor, Əyədək, Ərçasan, İqiki, Sudebadinq, Bəykənd, Boz Abdal, Güngörməz,  Kömürlük, Aşağı Sarımsaqlu. Yuxarı Sarımsaqlu, Almalu, Qaratur, Çubuqlu, Güneydağ, Şalunüd, Arçud, Yenicə, Xozabin, Sandal qışlaqı, Paşacıq, Dərbaz, Hamamlı, Qoca Becan, Kürd qışlağı,Pirəkənd,  Armudluq, Mirzə Əli, Sarı Sofu, Xumaris, Ulyaşıx, Tekurans,Axırzaman,Bozçalı, Qənbəroğlu, Təkəlik,  Almalıq, Başkənd, Şorandərə, Qazankənd,  Göyyoxuş, Bulaqlı, Təzəkli, Qaltaxçı, Çandar, Çanuk, Dəvəboynu, Çordukoğlu, Taççılı, Xizanoğlu, Qurdbəyoğlu, Baydar, Qoçukənd, Qazanlı, Dəlikli, Kutluqtəpə və b.(241).

1727-ci ilə aid türkcə  mənbədə Borçalu bölgəsinin Loru  sancağı aşağıdakı kəndlərdən ibarət idi: Aqaki, Məlikkənd,     Dirəton, Azvaq, Budaqçılar qışlağı, Xaçanis, Curamin, Uzunlar, Əmuc, Seyidkənd qışlağı(Kilsə), Ərtanaş qışlağı, Kəlküm qışlağı, Xitabət, Xunezazür  qışlağı, Tarminax,Balıqçı, Bağadink, Böyük Qoğus, Kiçik Qoğus, Kiçik Əkərək, Lican, Məzarlıq,  Avanes, Çakı, Akuri, Təkyə məzrəsi, Seydibaba, Abbas qışlağı (Ləmican məzrəsi), Boşa, Sarıqala, Qulu, Türk, Qaçaqan (Cənəvat), Qışlaqkənd, Qazi Məhəmməd, Qoçu qışlağı məzrəsi,  Otləki qayası kəndi, Heydərbəyçayı, Tarnic, Böyük Əkərəg, Yassı, Vartanlı, Kəndivan,  Çəkrəşin, Uyaris, Durnagötür, Göl Əkərək, Gərkər, Təsit, Səgəcuq, Zun, Həşimkeş, Calaloğlu məzrəsi, Yazıkənd, Əmirgöz, Qurudərə məzrəsi, Məhəmməd Seyfi qışlağı, Ələmdar, Qışlaq (Nuhas), Özbək məzrəsi, Mühibli, Qızıl-özən, Qoturbulaq, Qırxbulaq, Ağsu, Çovuş, Kəmdad, Köləgirən, Dürrə, Çanaxçı, Muradxan, Zaman qışlağı, Pətəkli,Xəzin, Bərət, Axi Quravar, Kurnək, Çərtək qışlağı, Anaye qışlağı, İçərək məzrəsi, Muləquz məzrəsi, Madçənə məzrəsi, Kəmrə məzrəsi, Utus,  Əqirova  qışlağı,  Lorut,  Şah Arslan qışlağı, Çəkməzik, Ləşqi, Vahəngi, Yarıli qışlağı, Əlican, Yuxarı Vahəngi, Vəng,  Mürşüd qışlağı, Fındıqlı, Sisəberd,Əlicli, Daşbulaq, Böyükdaş, Balıqçı, Xəlic məzrəsi, Yelnataq, Qaşışgödək, Yaqubkənd və b.(241, 599-632).

1747-ci ilə aid həmin mənbədə adları çəkilən nahiyələrdə  aşağıdakı kəndlərin və camaatların (ellərin) yaşadığı göstərilmişdir:

Baratlı nahiyəsi:  Calair,Ağbaba k., Həsənli (Kiçik Besinli məhəlləsi ilə) k., Qaşqatala k., Soğanluq k. və  Çavuşan k.

Tumanis nahiyəsi: Ziyabəyli k.,  Üşən k.,  Orta Şevən k. və  Heylərqulu k.

Baydar nahiyəsi:  Laxan k., Qorçubaşı camaatı, Cıqlay camaatı,Bəykəndi k., Qoçulu məhəlləsi, Ələmdarlı camaatı, Əmirxanlı camaatı, Padar camaatı, Daşdəmir k.Heydəmirli k., Mürşüdlü k., Çələbili camaatı, Zülfüqarlı k., Mahmudlu k.. Əhmədli k., Qobu qışlağı, Zəngi Şalı k., Ağamir Həsənli k., Başcıq Ciftliyi, İmirli k., (bu kəndin İmirli,  Onbaşı və Xızır məhəllələri), Qacar camaatı, Başqa Qacar məhəlləsi, Şıxatlı k., Əli Miri oğlu İmir Həsənli k., Dəlilər k., Qullar k., Molla Vəli məhəlləsi, Molla Əhməd məhəlləsi, Pirəli məhəlləsi, Bayram məhəlləsi, Həsən məhəlləsi, Xanoğlu məhəlləsi, Çələbili camaatı, Orucoğlu camaatı, Molla Abdulla oğlu Mustafa camaatı, Nəcməddinli Molla Mahmud camaatı, Yadigaroğlu Əhməd camaatı, Molla Əhməd camaatı, Qaradəmirçilər camaatı, Cavanşir Pəhləvanlı camaatı, Qədimxan qışlağı, Həsir qışlağı, Lək camaatı, Cavanşir Kəbirli camaatı,  İmir Həsənli camaatı, Muğanlu camaatı, İmir Xəlil qışlağı və Qaramanlı İsmayıl camaatı.

Dəmirçi Həsənli nahiyəsi:   Qoluqaralı camaatı,  Qaraçıbaşı qışlağında Yüzbaşı camaatı, Telli məhəlləsi, Yüzbaşı tayfasından Mustafa qışlağı, Yüzbaşı tayfasının Dügər qışlağı, Yüzbaşı tayfasının Çübuqlu qışlağı, Yüzbaşı  tayfasının Həsən qışlağı, Yüzbaşı tayfasının Nurubəy qışlağı, Yüzbaşı tayfasının Çəltiklər qışlağı, Yüzbaşı tayfasının Süleyman qışlağı, Yüzbaşı tayfasının Molla Mehdi qışlağı, Yüzbaşı tayfasının Arıxlı camaatı, Yüzbaşı tayfasının Çopur Əhməd qışlağı, Yüzbaşı tayfasının Yüzbaşı oğlu Vəli ağa qışlağı, Yüzbaşı tayfasının Sayatlı camaatı,  Yüzbaşı tayfasının Uruz qışlağı, Yüzbaşı tayfasının Duruoğlu qışlağı, Çataqı Vəli qışlağı, Yüzbaşı tayfasının Alaağac adlı yerdə Qaramanlı Həsən camaatı, Qaratikanlı adlı yerdə Qaraçılar camaatı, Sarbanlar adlı yerdə Sarvan camaatı, Yüzbaşı tayfasının Qara Üzən oğlu Əhməd qışlağı, Şərəfəddin tayfasının Qaramanlı Vəli camaatı, Qaramanlı adlı yerdə Şərəfəddin tayfasının Əhmədqulu camaatı, Şərəfəddin tayfasının Lətifli qışlağı, Lətifli adlı yerdə Şərəfəddin tayfasının Şahbulaq qışlağı, Musa ağa qışlağında Dəmirçi Həsənli camaatı, Nəzərli məhəlləsi, Çiqal Əhməd  məhəlləsi, Kəpənəkçi tayfasının Əhməd qışlağı, İshaqlı qışlağında Kəpənəkçi camaatı, Kəpənəkçi tayfasının İlxıçı Yusif qışlağı, Kəpənəkçi tayfasının Kətxudalı qışlağı, Kəpənəkçi tayfasının Cəfər qışlağı, Əhməd məhəlləsi, Kəpənəkçi tayfasının ƏbülQasim qışlağı, Xaric məhəlləsi, Kəpənəkçi tayfasının Çatal Vəli qışlağı, Sarılı qışlağında Kəpənəkçi tayfasının Vəli məhəlləsi, Kəpənəkçi tayfasının Tağı məhəlləsi, Kəpənəkçi tayfasının Hacı oğlu qışlağı, Kəpənəkçi qışlağının Deviroğlu qışlağı: (Rza məhəlləsi ilə); Kəpənəkçi adlı yerdə Muğanlu camaatı; Muğliyan adlı yerdə Kəpənəkçi tayfasının Qara Öküzlü1) qışlağı; Dəmirçi Həsənliyə tabe olan Bay Əhməd camaatı; Yüzbaşı tayfasının Musa ağa qışlağı; Sancağlı məhəlləsi; Yüzbaşı tayfasının Abdulla ağa qışlağı; Dəmirçi Həsənliyə tabe olan Sarı Sabunçu camaatı; Cığallı camaatı; Kəpənəkçi adlı yerdə Yüzbaşı tayfasına tabe olan Qəmərli camaatı; Pirəhməd ağa qışlağında İmir Əhmədli camaatı; Pir Bayram tayfasının Köhnəli qışlağı; Keşalı camaatı; İmir Həsənli tayfasından olan Molla Abdulla camaatı; İmir Həsili tayfasından olan Ələmdarlı qışlağı; Əhmədqulu məhəlləsi; Muğançı Əhməd camaatı; Qara Rza camaatı; Kəpənəkçi tayfasından İbrahim ağa qışlağı; Kəpənəkçi tayfasının Qoca qışlağı; Əyyubağa məhəlləsi; Şahgəldi məhəlləsi; Kəpənəkçi tayfasının Bərəli qışlağı; Siraclı1) camaatı; Siraclı tayfasının Məhəmmədxəlil ağa qışlağı; Qacarlı camaatı; Çubuqlu camaatı; Nəzərli camaatı; Əmin məhəlləsi; Nəzərli tayfasının Mahmud oğlu Məhəmməd qışlağı; Kosalı camaatı; Siraclı Seyid camaatı; Arıxlıoğlu Haqverdi camaatı; Pətəkli camaatı; Səlcikli camaatı. Göyçəli camaatı; Sarı Sabunçu camaatı; Çallı camaatı; Sarı Vəli camaatı; Nəcməddinli camaatı; Bəxtiyar qışlağı, Qara Demur; Osman qışlağı, Suqaraçı qışlağı; Koxalı camaatı, Kosalı Yaquboğlu qışlağı; Əhmədli qışlağı; Sayatlı qışlağı; Palçıqlı camaatı; Ballı qaya k., Yayçı k., Ağ keçi.k., Lacivərd k., Çardaqlı k., Çaxmalı k., Molla Qasım k., Süleyman kəndi., Çala kəndi., Yaqub kəndi, Azadkənar kəndi., Dəli Qılıc k., Başqa Dəliqılıc k., Qamış kəndi., Qoca kəndi., Sarıxana kəndi., Yengixan k., Sarıq kəndi., İrənçalıq k., Qaraqala k., Başqa Qaraqala k., Qarabulaq k., Sarıqala k., Göydaq k.

Pətək nahiyəsi: Qərib kəndi, Qoçular kəndi, Kahalı kəndi, Armudlu k, Başqa Armudlu kəndi., Qışlaq k., Kənaçı qışlağı k., Biçən Cücə k, Quzeyqışlağı k., Dağma k., Bünsur k., Qoca kəndi, Təkə qayası, Əlixanlı k., Sənəkli qışlağı., Qoşa bulaq k., Başkəndi, Heydərqulu kəndi, Atatəpə, Çeçəxan k., Babaxanlı k., Aşağı Qaradərzi k., Yuxarı Qaradərzi k., Alalaşan k., Həkər Çaldız kəndi, Qərib Üzən k., Şilaver k., Salmanlı k., Tabanlı k; Palçıqlı k., Tacdar k., Hallavar k., Qaraçoban k, Kümrək k, Candar k., Ağbulaq k., Göyyoxuş k., Qocağan k., Nurşan k., Təknə k., Örənqışlaq k., Sarıyar k, Sarıcalı k, Dərəkəndi, Göybulaq., Sarı Əhməd k.,  Qarabuta k., Əməkli., Güllübulaq k., Əxilik k., Toğançı k., Hamamlı k.. Qocaqara k., Sədərək k., Qoca Əliqışlağı; Əlicalı k., Hüseynqışlağı k, Ayaşlı k., Buğa Əli k., Doğanlı k; Dovşanlı k., Heydər Qaraxanlı k., Güllücə k., Əmirxanlı k.. Reyhanlı k; Ezmər k. Maral kəndi;

Ağcaqala nahiyəsi (Borçalı tayfaları): Saral oymağının Böyük Qaçağan camaatı, Saral oymağının 0rta Qacağan camaatı, Saral oymağının Hacılı camaatı, Saral oymağının Kiçik Qaçağan camaatı, Saral oymağına tabe olan Qılıclı qışlağı, Saral oymağının Koxalı camaatı, Təkəli oymağının Quşçular camaatı, Təkəli oymağının Böyük Heydərli camaatı, Məkəli oymağının, Kiçik Heydərli camaatı, Təkəli oymağının Qaramanlı qışlağı, Məkəli oymağının Qazmalı qışlağı, Təkəli oymağının Marağalı camaatı, Təkəli oymağının Qaramanlı camaatı, Təkəli oymağının Ağəhməd (Pirvəli) qışlağı, Ağəhməd oymağının Mehanə camaatı, Şimali camaatı, Ağəhməd oymağına tabe olan Şəmsəddinli camaatı, Ağəhməd oymağının Sayatlı camaatı, Ağəhməd oymağının Kiçik Sayatlı camaatı, Ağəhməd oymağına tabe başqa Mehanə camaatı, Saral oymağının Həzrətli camaatı, Saral oymağının Sübhan camaatı, Başqa Həzrətli camaatı, Sücəddinli camaatı, Heydərli camaatı, Saral oymağının Korlar camaatı, Zəngənə camaatı, Ərəbli oymağının Əhmədli camaatı, Ərəbli oymağının Ziyaqocalı camaatı, Ərəbli oymağının Pəhləvanlı camaatı, Ərəbli oymağının Seydi Qocalı camaatı, Ərəbli oymağının Böyük Ulaşlı camaatı, Ərəbli oymağının Kiçik Ulaşlı camaatı, Ərəbli oymağının Burundəli camaatı, Bozanlı camaatı, Ərəbli oymağının Aşıqlı camaatı, Ərəbli oymağının Çubuqluca camaatı, Ərəbli oymağının Soğanlu camaatı, Həsən Xocalı camaatı, Ağbaba k., Qaraxan k., Heyvalı k., Qəribqaya k., Əcabəy k., Gül Əbdi k., Şahablı camaatı, Ərəbli oymağının İmamkəndi qışlağındakı Muğanlı camaatı, Böyük Dəhnə k., Kiçik Dəhnə k.(34).

Qeyd edilməlidir ki, bu mənbələrdə göstərilən kəndlərin müəyyən hissəsi 1920-ci ildə Dağ  Borçalının Loru bölgəsinin ermənilər tərəfindən işğalından sonra Ermənistana qatılmışdır.Halbuki gətirilən misallardan göründüyü kimi, bu bölgədə ermənicə yaşayış məntəqəsinin adı yoxdur.

X-XVII əsr gürcü mənbələrində Avlabari (Ovlabəri), Avçala, Axtala (Ağtala), Baxçalari, Qorincuki(Qoruncuq), Qoçiasveli (Köçvəli),Deliqulicani (Dəlioğlucan), İalquzi (Yalquz), İkorta (İki orta), Kirkita (Kirkitdi), Qorsali (Qursalı), Navtluqi (Neftlik), Ortlu (Örtülü), Ormaneuli (Ormanlı), Ouele (Öylü), Suqeçani (Sukeçən), Saqaltutani (Saqqaltutan), Tabakmela (Tabaxmələ), Uzunkanti (Uzunkənd), Poladauri (Poladlı),  Kolaqiri (Kolagir), Qamişi (Qamışlı), Qarağaci (Qarağac), Qişlaqi (Qışlaq), Şiştapa (Şiştəpə), Çabinni (Çibinli), Çalamotu(Çəlümotu), Çarsu(Çaharsu), Çumlaqi (Şumlaq), Aziki (Azlar), Aziquni (Azhun), Qunaneti (Hunlar), Tapani (Tapan), Musağala (Musaqala), Qızıl ziarati (Qızıl Ziyarət), Şarapkana (Şərəfxana) və s. toponimlər haqqında mə’lumat verilmişdir (45,101-102).

1880-ci ildə Borçalı distansiyası əsasında  yaradılmış Borçalı qəzasına Loru, Borçalu və Trialeti mahalları daxil edilmişdi(131,367). Lakin 1918-ci ildə ermənilər gürcülərlə müharibəyə başlayaraq Loru nahiyəsini işğal etmiş və sonra orada dörd inzibati rayon yaratmış və Dağ Borçalı - Kalinin, Calaloğlu-Stepanovan, Alaverdi-Tumanyan, Barana isə Noyanberyan adlandırmışlar. Dağ Borçalıda 1937-ci ildə Kalinino adlı rayon da yaradılıb. İndi ermənilər həmin r-nu  Taşir adlandırmışlar. Taşir Dağ Borçalıda mənbələrdə V əsrdən çəkilən türk mənşəli mahal adıdır. Ermənilər bu toponimin türkmənşəli olduğunu bilmədikləri üçün onu dəyişməmişlər. Gürcüstandan alınmış həmin rayonlarda yaşayan azərbaycanlıların yaşayış məntəqə adları XX əsrin 30-cu illərindən e’tibarən dəyişdirilərək ermənicə qondarma adlarla əvəz edilmiş və əhalisi   1988-ci ildə Azərbaycana deportasiya edilmişdir.

Gürcüstanda yaşayan azərbaycanlıların etnik tarixinin və toponimiyasının  tədqiqi sahəsində ilk addımlar XX- əsrin 60-cı illərində atılmış və toponimlər öyrənilməyə başlanmışdır. Gürcüstanda Azərbaycanmənşəli toponimlər barədə Ş.Məmmədli, Ş.Şamıoğlu, Məmməd Sarvan, M.K. Hacıxəlilov, M.Çobanov, F.Əliyeva, V.İsrafilov və başqaları araşdırmalar aparmışlar. Xüsusilə Mədəd Çobanovun və Müşviq Çobanovun Borçalı bölgəsində və Gürcüstanın toponimiyasında iz qoymuş türk tayfaları haqqında qiymətli araşdırmaları vardır (bax: Borçalı toponimləri. “Sərbəst düşüncə” qəzetinin xüsusi buraxılışı. 1993, №4). Lakin bu müəlliflərin axtarışları əsas e’tibarilə Borçalı bölgəsinin toponimiyasını əhatə etdiyinə görə Gürcüstanda türkmənşəli toponimlərin tam halda tədqiqinə ehtiyac vardır.

Gürcü tədqiqatçıları V.Qamkrelidze, E.Ceyranişvili, T.Uturqaidze, P.Makalatia, İ.Sixarulidze və b. əsərlərində isə əsas e’tibarilə  gürcümənşəli toponimlər araşdırılmışdır.

Göründüyü kimi, oxucuya təqdim olunan bu lüğət Gürcüstanda türkmənşəli coğrafi adların tədqiq olunması sahəsində sanballı araşdırmadır. Bu kitabda tədqiq olunmuş coğrafi adların böyük  əksəriyyəti  Borçalı bölgəsinə aiddir.

Borçalı bölgəsinin əhalisinin maddi və mə‘nəvi mədəniyyəti  bütün parametrlərdə Azərbaycanın qərb bölgəsinin maddi və mənəvi mədəniyyəti ilə üst-üstə düşür. Bu, bir tərəfdən Borçalı bölgəsinin Qazax-Aqstafa bölgəsi ilə ərazicə həmsərhəd olması, ilə, digər tərəfdən hər iki bölgədə  qədim dövrdə və erkən orta əsrlərdə eyni türk tayfalarının məskunlaşması ilə əlaqədardır. Ona görə də Borçalı bölgəsinin bir sıra etnotoponimləri Qazax-Ağstafa bölgəsində təkrar olunur.

1743-cü ildə Nadir şah Gəncə bəylərbəyliyinə məxsus Qazax-Şəmşədil-Borçalı bölgəsini Gürcüstana vermişdi (36;37;38).  Gəncə xanı Cavad xan 1798-ci ildə Şəmşədil mahalının gürcü çarı X11  Georgidən geri almışdı(47). Mirzə Adıgözəl bəyin  əsərində də bu fikir vardır: Nadir şah “Qazax və Borçalı ellərini öz  xanları ilə bərəbər Gürcüstan əmirlərinə və uca mərtəbəli valinin hökmünə tabe etdi” (37,31).1801-ci ildə Gürcüstanın tərkibində bu bölgələr Rusiyaya birləşdirildikdən sonra Qazax və Borçalı distansiyaları təşkil olunmuşdu. XIX əsrin əvvəllərinə aid mə’lumata görə Borçalı distansiyasında 145 kənd vardı və onlarda 4 min 92 tüstü (ailə) yaşayırdı (179,275). Distansiyanın sahəsi 8 min kvadrat km idi (yenə orada, s. 267). Həmin mənbəyə görə distansiyada  8479 nəfər azərbaycanlı, 3634 nəfər erməni, 767 nəfər yunan, 669 nəfər gürcü və 313 nəfər alman yaşayırdı (yenə orada, s. 247). Həm də nəzərdə tutulmalıdır ki, ermənilər və yunanlar  XIX əsrin 30-cu illərinin əvvələrində Rusiyanın təhriki və köməyi ilə İrandan və Türkiyədən köçürülərək Borçalıya gəlmişdilər. Almanlar isə 1818-ci ildə Yelizavetpol  (Gəncə) qəzasından köçənlər idi.

Rusiyaya birləşdirildikdən sonra Borçalı bölgəsindən bə’zi türk elləri xarici ölkələrə  köçməli olmuşdular. Məsələn, 800 ailədən ibarət Qarapapax eli Türkiyəyə və İrana getmişdir.

Lüğət əsas e’tibarilə XIX-XX əsrlərə aid rusdilli ədəbiyyatda olan coğrafi adları əhatə edir. Müxtəlif ədəbiyyatda Gürcüstan ərazisində, xüsusilə onun Kaxeti bölgəsində türk mənşəli toponimlər qeyd olunmuşdur. Məsələn, XVIII əsrə aid “Car salnaməsi” adlı mənbədə Gürcüstanın şərq rayonlarında, Şəki-Zaqatala bölgəsi ilə sərhəd olan Kaxeti (Alazan və İori çaylarının yuxarı axınlarında dağlı ərazi) bölgəsində Mil (indi gürcücə Milistskali), Kizik, Qavazsu, Alaverd, BeşAul (indi gürcücə yazılışı Pşaveli),  Alazan çayının sol sahilində  Stori çayının  üzərində  Bicanbaq(indi gürcücə Becanbaqi), Sabur (indi Tionetidə Saborlo, ya da Şilda yaxınlığında Sabus), Qaraqalxan (Kaxeti və Kartli sərhədində, Araqvi çayının sahilində, Ksani dərəsində), Oxlu (Tiflis nahiyəsində Oxlutəpə), -Alazanın sol sahilində, Telavidən 20 km şimal-şərqdə Almat kənd adı və b. qeyd olunmuşdur (165).

Oxuculara təqdim olunan bu əsər heç bir siyasi məqsəd  və ya ərazi iddiası güdmür. Əksinə, əsər gürcü xalqı ilə azərbaycanlıların müxtəlif dövrlərdə bir ərazidə iki müxtəlif dinli millətin dostcasına yaşaması,onların tarixin ən ağır günlərində bir-birinə dayaq olması, hər iki millətin qarşılıqlı əlaqələrinin tədqiq olunması sahəsində mühüm bir elmi addımdır. Elmi araşdırmalar göstərir ki, türkmənşəli coğrafi obyektlərdə azərbaycanlılardan başqa gürcülər də yaşamışdır.

Bu əsər Gürcüstan ərazisində türkmənşəli toponimlərin tədqiqi  sahəsində atılan mühüm elmi addım olduğuna görə, əsərin lüğət hissəsində bu və ya digər toponimin   etmilogiyasında müəyyən qüsurların olması mümkündür. Türkmənşəli toponimlərin gürcü dilinin fonetikasına və  qrammatik qanunlarına uyğunlaşdırılmasında, bir sıra toponimlərin ilkin formalarının bərpa olunmasında və izah edilməsində mə’lum çətinliklər vardır.Bu səbəbdən də əsər haqqında obyektiv məsləhət verəcək və  iradlarını söyləyəcək oxucularımıza, o cümlədən gürcü həmkarlarımıza da  əvvəlcədən  müəllif razılığı edirik.

Əsəri kompüterdə yığmış Həlimə İlyas qızı Əhmədzadəyə    gərgin əməyinə görə    təşəkkürümüzü  bildiririk.