Guruh talabasi Maxsudov Elyorbek Qabul qildi: Rayimoh Abdulhamid 11- mavzu Sovet hokimyatining O’zbekistonda amalga oshirgan siyosiy, iqtisodi-ijtimoiy tadbirlari va ularning mustamlakachilik mohiyati. Reja

80-yillarning o’rtalariga kelib mamlakatdagi iqtisodiy taraqqiyotni chuqur tahlil qilmasdan 90-yillarning oxiriga borib, sobiq SSSR da milliy daromadni 2-2,5 barobar o’stirish, aniqrog’i avvalo 70 yil ichida amalga oshirilgan ishlarni keyingi 15 yil ichida bajarish vazifalari qo’yildiki, bular mutlaqo haqiqatdan uzoq edi. Bu hol tabiiy ravishda 70-80 yillar boshlarida jamiyat oldidagi muhim xalq xo’jaligi vazifalarini ishlab chiqarishni jadallashtirish bilan emas, balki qo’shib yozish, pora berish, oshna-og’aynigarchilik bilan osongina hal qilishga olib keldi.
Davlat rejalashtirish tizimi murakkab ijtimoiy va xo’jalik vazifalarini ma’muriy-buyruqbozlik yo’li bilan hal qilishga qodir bo’lmay qoldi. Natijada iqtisodiy o’sish har yiliga kamayib bordi. Respublika xalq xo’jaligida umumiy ijtimoiy mehnat unumdorligini pasayishi hisobiga mo’ljaldagidan 4,3 foiz yoki 850,4 million so’mga kam milliy daromad olindi. 1989 yilda O’zbekistondagi har bir kishiga sobiq ittifoqdagi o’rtacha darajadan bir yarim barobardan kam kapital mablag’ to’g’ri keldi.
Shu davrga kelib respublika qishloq xo’jaligida ko’plab muammolar to’planib qoldi. Sovet tuzumining navbatdagi islohoti ham yo’l qo’yilgan xatolar tufayli barbod bo’ldi.
Ushbu muammolardan xalq e’tiborini chalg’itish uchun ko’p yillar davomida yig’ilib qolgan milliy noroziliklardan foydalanildi. Kommunistik mafkura o’z hukmronligini saqlab qolish uchun hatto ayrim respublikalarda millatlararo nizolarni uyushtira boshladi.
Ikkinchi jahon urushi yillarida mustabid tuzum tomonidan deportatsiya qilingan bir qator xalqlar qatorida mesxeti turklari ham bo’lib, ular asosan aholi zich yashaydigan Farg’ona viloyatiga, bir qismi Andijon, Namangan va Toshkent viloyatlariga joylashtirilgan bo’lib, buning oqibatida ijtimoiy-iqtisodiy va millatlararo munosabatlarda qo’shimcha muammolarni yuzaga keltirgan edi. Bu muammoga sovet davlati o’z vaqtida e’tibor bermadi. 1989 yil 24 mayda Quvasoy shahrida yoshlar o’rtasida (R. Nishonov ta’rificha, "bir banka qulupnay uchun") bo’lgan bezorilik millatlararo (mahalliy yoshlar bilan mesxeti turklar o’rtasida) to’qnashuvni keltirib chiqardi va bu mojaro Farg’ona vodiysida ommaviy tus oldi. Respublikaning siyosiy rahbariyati yuzaga kelgan bu murakkab vaziyatni to’g’ri baholay olmagani uchun, yoshlarning ommaviy chiqishlari, millatlararo to’qnashuvlar sodir bo’ldi.
Bunday ommaviy chiqishlarga, kommunistik mafkura tartibiga qarshi borishlariga "ko’nikmagan" mustabid tuzum siyosiy rahbariyati namoyishchilarga qarshi harbiy qism tashladi. 1989 yil 8 iyunda Qo’qonda tinch namoyishchilar ana shu harbiy qism askarlari tomonidan o’qqa tutildi. Natijada, 50 dan ziyod namoyishda qatnashgan aholi halok bo’ldi (ularning ko’pchiligi yoshlar edi), 200 dan ortig’i esa yarador qilindi. Umuman 3-12 iyun kunlari Farg’ona viloyatida bo’lgan millatlararo to’qnashuvlar va ularni harbiylar tomonidan o’qqa tutilishi oqibatida 103 kishi halok bo’lgan. 1009 kishi yarador bo’lgan va 650 xonadonga o’t qo’yilib, vayron qilingan.
Farg’ona fojealariga taalluqli ma’fumotlarning (lekin ma’lumotlar yo’q darajada) tahlili shuni ko’rsatadiki, mesxeti turklari uchun bu mojaro mustabid tuzum aybi bilan urush davrida majburan tashlab chiqilgan ona vatanlariga qaytib borishlari uchun bahona sifatida kerak bo’lgan. Mahalliy aholi esa bu mojaroga tabiiy ravishda qo’shilib ketgan. Chunki joylarda aholinining ijtimoiy-iqtisodiy muammolariga e’tibor berilmagan, mahalliy yoshlar o’rtasida ishsizlik ko’payib, aholinining turmush darajasi pasayib borgan, aholi uy-joylar bilan ta’minlanmagan, uy qurish uchun uchastkalar ajratilmagan, paxta yakkahokimligi, ekologiya, muammolari hal qilimnagan, poraxo’rlik, ko’zbo’yamachilik, qonunbuzarlik avj olgan. Mudhish voqyealardan keyin berilgan rasmiy bayonotlarga ko’ra, respublikada vujudga kelgan ijtimoiy-iqtisodiy keskinlikdan ommaviy tartibsizliklarni, millatlar o’rtasida nifoq va to’qnashuvlarni keltirib chiqarishga uringan ekstremistik kuchlar turgan. Bu ataylab uyushtirilgan siyosiy ig’vogarlik edi. Farg’onadagi mudhish voqyea Sumgayit, Boku, Tog’li Qorabog’, O’sh-O’zgan va boshqa mintaqalarda xuddi shunday tarzda uyushtirilgan ig’vogarlik bilan bir qatorda turar edi. Farg’ona voqyealaridan keyin O’zbekistonning Karimov boshliq siyosiy rahbariyati bu masalada prinsipial mavqyeini egalladi. Respublika ziyolilari va siyosiy kuchlari ana shu tahlikali kunlarda siyosiy va ma’naviy jihatdan yuksak mavqyeda turdi. Fojeaning asl sabablarini ochib tashlash, o’z xalqining shon-shuhrati va qadr-qimmatini himoya qilish yo’lidagi o’zlarining mashaqqatli urinishlarida ular respublikaning eng keskin muammolarini birinchi bor oshkora ravishda muhokamaga qo’ya boshladilar.
Respublikada keng munozaraga sabab bo’lgan muammolardan biri o’zbek tiliga davlat tili maqomini berish masalasi bo’ldi. Ma’lumki, shaxsga sig’inish, turg’unlik yillarida o’zbek tilinining mavqyei qo’llanish doirasi juda ham torayib ketdi. O’zbek tili davlat idoralarida ham, majlislar, yig’lishlarda ham deyarli ishlatilmay qo’yildi.