ГУРУҲЛАРДА ШАХСЛАРАРО МУНОСАБАТЛАР ХУСУСИЯТЛАРИНИ ЎРГАНИШ (СОЦИОМЕТРИЯ)
Таълим муассасаси психологи фаолиятида юзага келадиган муаммолардан бири бу ўзи хизмат кўрсатаётган педагогик жамоа ёки ўқув юрти талабалар гуруҳларида ижобий психологик иқлимни юзага келтира олишдир. Бунинг учун у даставвал шу гуруҳдаги шахслараро муносабатлар хусусиятларини билиши, уларни тегишли психодиагностик воситалар ёрдамида ўрганиши лозим.
Таълим муассасаси психологи фаолиятида юзага келадиган муаммолардан бири бу ўзи хизмат кўрсатаётган педагогик жамоа ёки ўқув юрти талабалар гуруҳларида ижобий психологик иқлимни юзага келтира олишдир. Бунинг учун у даставвал шу гуруҳдаги шахслараро муносабатлар хусусиятларини билиши, уларни тегишли психодиагностик воситалар ёрдамида ўрганиши лозим.
Гуруҳдаги психологик иқлим, ундаги шахслараро муносабатлар хусусияти, унинг у ёки бу аъзосининг жамоада тутган ўрни ва уни жамоанинг бошқа аъзолари билан бўладиган ўзаро муносабатлари хусусияти, мазкур гуруҳдаги микрогуруҳлар ва уларнинг ўзаро муносабатлари хусусиятлари ҳақида маълумотга эга бўлиш, лозим бўлса уларни ўрганиш малакаларига эга бўлиш таълим муассасаси амалтётчи психологининг шу гуруҳ билан олиб борадиган иши ва унинг у ёки бу аъзоси билан бўладиган муносабати, уларга психологик таъсир эта олмш самарадорлигининг ошишини таъминлайди.
Социометрия – тушунчаси америкалик олим Ж.Морено томонидан таклиф этилган бўлиб, гуруҳдаги ўзаро муносабатларни ўрганиш деган маънони билдиради.
Социометрия – тушунчаси америкалик олим Ж.Морено томонидан таклиф этилган бўлиб, гуруҳдаги ўзаро муносабатларни ўрганиш деган маънони билдиради.
Социометрия методи турли гуруҳларда, жамоаларда шахслараро муносабатлар хусусиятларини ўрганишнинг психологияда кенг қўлланиладиган, энг самарали воситаларидан ҳисобланади. Социометрик таҳлил маълумотлари шахснинг гуруҳда тутган ўрни, гуруҳда шахслараро муносабатларнинг хусусиятлари, гуруҳ лидери (гуруҳнинг тан олинган сардори), гуруҳ юлдузлари, гуруҳ аъзоларининг гуруҳдаги мавқеи, гуруҳнинг яккаланиб қолган (изоляцияга тушиб қолган) аъзоси, гуруҳдаги кичик гуруҳчалар (микро ва макро гуруҳлар) уларнинг таркиби, ўзаро муносабатлари, гуруҳдаги психологик иқлим ва шу каби қатор маълумотларни олиш имконини беради.
Социометрик тадқиқотни ўтказишда, аввало шахслараро муносабатларнинг у ёки бу жиҳатини баҳоловчи муҳим меъзонни танлаб олиш лозим бўлади. Бунинг учун маълум реал вазиятга тааллуқли бўлган савол тузиб олинади. Бу савол социометрик меъзон бўлиб хизмат қилади. Социометрик меъзонлар шартли равишда қўйидагича бўлиши мумкин:
Социометрик тадқиқотни ўтказишда, аввало шахслараро муносабатларнинг у ёки бу жиҳатини баҳоловчи муҳим меъзонни танлаб олиш лозим бўлади. Бунинг учун маълум реал вазиятга тааллуқли бўлган савол тузиб олинади. Бу савол социометрик меъзон бўлиб хизмат қилади. Социометрик меъзонлар шартли равишда қўйидагича бўлиши мумкин:
1. Ролли: “Агар сен синф бошлиғи бўлсанг, бирон бир жиддий топшириқни бажариш учун ажратилган гуруҳ таркибига ўз синфдошларингдан кимни киритган бўлар эдинг?”
2. Функциали (Функционал): Сенинг фикрингча курсдошларингдан ким гуруҳ бошлиғи, етакчи бўла олишга лойиқ (кимни лойиқ деб ҳисоблайсан)?”
3. Амалий: “Агар синф тарқатиб юборилгундек бўлса, унда Сен янги гуруҳга шу курсдошларингдан (шу ерда иштирок этаётганлардан) ким билан бирга тушишни хоҳлар эдинг?”, “Сен навбатчиликни ким билан бирга ўтказишни хоҳлайсан?”.
3. Амалий: “Агар синф тарқатиб юборилгундек бўлса, унда Сен янги гуруҳга шу курсдошларингдан (шу ерда иштирок этаётганлардан) ким билан бирга тушишни хоҳлар эдинг?”, “Сен навбатчиликни ким билан бирга ўтказишни хоҳлайсан?”.
4. Эмоционал: “Ўзинг учун оғир дамларда шу курсдошларингдан кимга ёрдам учун мурожат қилган бўлар эдинг?”. “Ўз сирингни курсдошларингдан кимга айтишни лозим топасан?”.
5. Коммуникатив: “Ўз таътилингни курсдошларингдан ким билан бирга ўтказишни хоҳлайсан?”. “Ўқишни тугатганингдан сўнг шу курсдошларингдан ким билан бирга, бир жойда ишлашни, ўқишни хоҳлайсан?” ва бошқа шу каби саволлар.
Социометрик меъзонларни танлашда, саволларни тузишда конкрет вазиятлар ва синалувчилар гуруҳи хусусиятлари, улар фаолияти характери ва шу кабилар назарда тутилиши керак.
Социометрик карточка 5-шакл
Адамбаева З.
1.___________________________________
2.___________________________________
3.___________________________________
Социометрик матрица 1-жадвал.
Т.р.
Фамиляси, исми
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
1
Адамбаева Замира
2
Азимов Бекнор
+
+
3
Омонов Азиз
+
+
4
Бобоев Абдулло
+
+
5
Боқиева Гулсара
+
+
+
6
Каримов Исмоил
+
7
Мамажонова Мавжу
+
8
Махмудов Анвар
+
9
Муротова Камола
+
+
10
Сайлхонов Йўлдош
+
+
11
Тўрахўжаев Сирож
+
12
Хусанов Асомидди
+
+
+
13
Юзбаева Раъно
+
14
Яхшибоев Отамур
+
15
Ўсаров Ҳошим
+
Танланишлар сони
4
4
3
1
1
2
6
4
2
1
7
0
3
2
5
Ўзаро танланишлар сони
3
1
1
1
0
2
2
2
1
1
2
0
2
2
2
СОЦИОГРАММА
Социометрик матрица 2-жадвал.
Т.р
Фамиляси, исми
1
7
9
13
11
10
15
8
14
4
6
2
3
5
12
1
Адамбаева Замира
7
Мамажонова Мавжу
+
9
Муротова Камола
+
+
13
Юзбаева Раъно
+
11
Тўрахўжаев Йўлдо
+
10
Сайлхонов Йўлдош
+
+
15
Ўсаров Ҳошим
+
8
Махмудов Анвар
+
+
14
Яхшибоев Отамур
+
4
Бобоев Абдулло
+
+
6
Каримов Исмоил
+
+
2
Азимов Бекнор
+
+
3
Омонов Азиз
+
+
5
Боқиева Гулсара
+
+
+
12
Хусанов Асомидди
+
+
+
Социометрия натижаларига асосланган ҳолда гуруҳда шахслараро муносабатларни ташкил этиш ва шу асосда гуруҳнинг ҳамкорликдаги фаолиятини ташкил этиш гуруҳ олдида турган турли хил вазифаларни муваффақиятли амалга ошириш имкониятини беради.
Социометрия натижаларига асосланган ҳолда гуруҳда шахслараро муносабатларни ташкил этиш ва шу асосда гуруҳнинг ҳамкорликдаги фаолиятини ташкил этиш гуруҳ олдида турган турли хил вазифаларни муваффақиятли амалга ошириш имкониятини беради.
Юқорида келтириб ўтилган маълумотлардан ҳар қандай жамоада (болалар боғчаси тарбияланувчилар, ўқувчилар, талабалар гуруҳлари, педагогик жамоа аъзолари ўртасида) шахслараро муносабатларни мақсадга мувофиқ ташкил қилиш, гуруҳлар жипслигини таъминлаш, улардаги психологик иқлимни соғломлаштириш кабиларда фойдаланиш мумкин.
Мазкур методиканинг таълим тарбия муассасаларида амалга ошириладиган таълим-тарбия ишлари самарадорлигини ошириш борасидаги аҳамиятли жиҳатларидан яна бири шундаки, тарбияланувчилар, ўқувчилар, талабалар билан олиб бориладиган ишларни ташкил қилишда ўқув гуруҳлари аъзоларини 2- матрицада кўрсатилган тарзда микрогуруҳчаларга бўлиб, уларга бериладиган топшириқ (ўқув, ташкилий ва ш.к.)ларни ўз микрогуруҳ аъзолари билан биргаликда бажаришлари талаб қилинса ва ўқув гуруҳи таркибидаги микрогуруҳчалар ўртасида гуруҳ олдига қўйилган вазифаларни муваффақиятли бажариш борасида мусобақлар ташкил қилинса, бу каби тадбирлар уларда “бир ёқадан бош чиқариб”, бир-бирларини қўллаб-қувватлаб ишлашлари эҳтимолини оширади.
Мазкур методиканинг таълим тарбия муассасаларида амалга ошириладиган таълим-тарбия ишлари самарадорлигини ошириш борасидаги аҳамиятли жиҳатларидан яна бири шундаки, тарбияланувчилар, ўқувчилар, талабалар билан олиб бориладиган ишларни ташкил қилишда ўқув гуруҳлари аъзоларини 2- матрицада кўрсатилган тарзда микрогуруҳчаларга бўлиб, уларга бериладиган топшириқ (ўқув, ташкилий ва ш.к.)ларни ўз микрогуруҳ аъзолари билан биргаликда бажаришлари талаб қилинса ва ўқув гуруҳи таркибидаги микрогуруҳчалар ўртасида гуруҳ олдига қўйилган вазифаларни муваффақиятли бажариш борасида мусобақлар ташкил қилинса, бу каби тадбирлар уларда “бир ёқадан бош чиқариб”, бир-бирларини қўллаб-қувватлаб ишлашлари эҳтимолини оширади.
Шунингдек гуруҳларга бошлиқлар (гуруҳ етакчиларини) тайинлашда ҳам бу методика имкониятларидан фойдаланган ҳолда бу лавозимларга гуруҳ аъзолари томонидан тан олинган “етакчилар” (лидерлар), “юлдузлар” тайинланса, бу мазкур гуруҳда соғлом психологик иқлимнинг шаклланишига ҳал қилувчи таъсир кўрсатади.
Шунингдек гуруҳларга бошлиқлар (гуруҳ етакчиларини) тайинлашда ҳам бу методика имкониятларидан фойдаланган ҳолда бу лавозимларга гуруҳ аъзолари томонидан тан олинган “етакчилар” (лидерлар), “юлдузлар” тайинланса, бу мазкур гуруҳда соғлом психологик иқлимнинг шаклланишига ҳал қилувчи таъсир кўрсатади.
