Гязянфяр казымов с е ч и л м и ш я с я р л я р и



Yüklə 5,01 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə21/53
tarix06.12.2016
ölçüsü5,01 Mb.
#961
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   53

 

 

 

ГАЙЫДЫШ НЮВ ФЕЛЛЯР 

 

Ишин субйектин юз цзяриндя иъра олундуьуну билдирян фел-



ляря г а й ы д ы ш  н ю в фелляр дейилир. 

Яэяр мяъщул нюв феллярдя субйект гейри-фяал олурса, обйект 

билдирян сюз  фяаллашараг  субйекти дя явяз едирся,  мяъщул  нювцн 

яксиня олараг, гайыдыш нюв феллярин субйекти фяал олур вя  обйекти 

дя явяз едир.  Она эюря дя гайыдыш нювдя  ялавя  обйектя  ещтийаъ 

олмур  вя  иш  субйектин  юз  цзяриндя  иъра  олунур.  Одур  ки  гайыдыш 

нюв  феллярин  субйектиндян  кянар  обйект  билдирян  сюз  ахтармаг 

лазым эялмир. Мяс.: Рцстям киши Йармяммяди иъраиййя комитясиня 



йоллады  (М.И.)  –  ъцмлясиндя  Рцстям  киши  субйект,  Йармяммяди 

обйект, йоллады – мялум нювдя олан тясирли фелдир. Биз бу фели мяъ-

щул  нюв  цзря  дяйишсяк,  субйект  (Рцстям  киши)  фяаллыьыны  итиряъяк, 

обйект  билдирян  сюз  (Йармяммяди)  фяаллашараг  онун  йерини  тута-

ъагдыр: Йармяммяд иъраиййя комитясиня йолланылды. 

Яэяр щямин фели гайыдыш нюв цзря дяйишсяк, яксиня  вязий-

йят йаранаъаг: субйект (Рцстям киши) даща да фяаллашаъаг, обйект 


 

198 


билдирян  сюзя  (Йармяммяди  сюзц)  ещтийаъ  галмайаъагдыр:  Рцс-

тям киши иъраиййя комитясиня йолланды. 

Мяъщул  нюв  фелляр  кими,  гайыдыш  нюв  фелляр  дя -ын,-ин,-ун,   



-цн; -ыл,-ил,-ул,-цл-н шякилчиляри васитясиля  тясирли феллярдян дцзя-

лир. Бунлары, тябии ки, мятня ясасян фяргляндирмяк олур.  Мяс.: 

 Софи бу дям эерийя чякилсяйди, йашамамалы иди. (Елчин) Та-

щир Мирзя дя нечя вахт иди ки, эизлянирдиэюзя эюрцнмцрдц. (Ел-

чин)  Щямин  бозумтул-гырмызы  дцнйанын  гырмызысы  йаваш-йаваш 

азалырды  вя эцняш щяля гызартысы чякилмямиш гара булудларын арха-

сында батырды. (Елчин) Ъамаатын да нязяри  йаваш-йаваш  Мащмуда 

дикилирди.  (Елчин)  Бу  заман  дцнйанын  эюрцнмямиш  бир  щадисяси 

баш верди. (Елчин) Гул Мящяммяд щцндцр бир гайанын цстцня аты-



лыб, синясиня, бойнуна сяпялянмиш ган лякялярини силя-силя гышгыр-

ды.  (Елчин)  Кярим  эюрдц  ки,  йаваш-йаваш  гызын  ейни  ачылыр.(И.М.) 

Эиряъяйин гапысы шаггылдайыб ачыланда гыз сим кими эярилди.(И.М.) 

Боьазына йумруг кими  тыханмыш  гящяр ону данышмаьа гоймады. 

(И.М.)  Йайлыьын  уълары  титряйирди,  йеллянирди.  (И.М.)  Онун  ардынъа 

даим бир дястя ушаг щярлянирди.(И.Я.)  

 Гейд етдийимиз кими, гайыдыш нювля мяъщул нювц  мятня, 

субйектин вязиййятиня ясасян фяргляндирмяк олур. Мисалларда со-

финин  эери чякилмяси, Тащир Мирзянин  эизлянмяси, эюзя эюрцнмя-

мяси, дцнйанын гырмызысынын азалмасы, эцняш гызартысынын чякилмя-

мяси вя с. дя эюстярир ки, щярякят тябии шякилдя, субйектин юз вя-

зиййяти иля баьлы баш вермишдир вя субйектляр чох фяал олмаглар ща-

дисяни юз цзярляриня эютцрмцшляр.  

Дилимиздя аз да олса, еля фелляр вар ки, онлар  -ын шякилчисини 

гябул  едяряк  йалныз  гайыдыш  нюв  мянасы  ифадя  едир.  Чырпынмаг, 

дюйцнмяк, йуйунмаг, гызынмаг фелляри беля феллярдяндир. Бунларын 

мяъщул формасы чырпылмаг, дюйцлмяк, йуйулмаг шяклиндя олур (гы-



зынмаг фелинин кюкц тясирсиз олдуьундан мяъщул формасы йохдур): 

 

 

Мяъщул нюв                             Гайыдыш нюв 

Гапы чырпылды 

Цряйим чырпынды 

Гапы дюйцлдц 

Цряйим дюйцндц 

Габлар йуйулду 

Сялми йуйунду 

 

Бир сыра фелляр ейни шякилчи иля щям мяъщул, щям дя гайыдыш 

нюв мянасы ифадя едир. Бунлары, гейд етдийимиз кими, йалныз ъцм-


 

199 


лянин  мянасына  эюря,  субйектин  вязиййятиня  эюря  фяргляндирмяк 

мцмкцндцр. Мяс.:  

 

Мяъщул нюв 

Гайыдыш нюв 

Гапы ачылды 

Эцл ачылды 

Атын йалы даранды 

Ясмяр даранды 

Отаг бязянди 

Сялимя бязянди 

Ип чякилди 

Думан чякилди 

Мейвя цзцлдц 

Хястя цзцлдц 

Палтар сярилди 

Ушаг йеря сярилди 

Габлар силинди 

Лякяляр (юз-юзцня) силинди 

 

Цряйим  сыхылды.  Даьлар  эюрцндц.  Кишинин  рянэи  бир  гядяр 

ачылды.  Ушаг  гашынды.  Бядяни  эярилди.  Хястя  кечинди  –  ъцмляля-

риндя  дя  субйект  иля  фелин  мцнасибятиндян  айдын олур  ки,  иш  била-

васитя щярякятдя олан шяхсин, яшйанын юз цзяриндя иъра олунур вя 

башга бир субйектин мцдахиляси мцмкцн дейил, башга бир обйектя 

ещтийаъ олмайыб. 

Тясирли фел саитля битдикдя бязян гайыдыш нюв шякилчисинин са-

ити дцшцр; мяс.: Ясмяр дара-н-ды вя бязя-н-ди. Бязян, яксиня, й 

битишдириъисиндян истифадя едилирРяна йу(й)ун-ду)

Бязян ейни фел щям -ын, щям дя -ыл шякилчиси иля гайыдыш нюв 

мянасы ифадя едир; мяс.: чякмяк фели кими: 



Ящмяд кянара чякилди. 

Ящмяд бу ишя эиришмякдян чякинди. 

Бу щал фелин чохмяналылыьы иля баьлыдыр. 

Бу ъцр мисалларда -ыл шякилчили сюз мяъщул нюв иля мцштяряк 

ола биляр, -ын шякилчили сюз йалныз гайыдыш нювя аид олур. 

Дилдя  йалныз  мяъщул  нюв  шяклиндя  ишлянян  фелляр  дя  вар; 

мяс.: Мейвя дярилди

Мяъщул нюв иля гайыдыш нюв фелляри фяргляндирмяк цчцн аша-

ьыдакылары нязяря алмаг лазымдыр.(1, 140) 

1.Яввял гейд етдийимиз кими, мяъщул нюв феллярин ишляндийи 

ъцмлялярдя  обйект  билдирян  сюз  субйекти  явяз  едир,  гайыдыш  нюв 

феллярдя ися субйект билдирян сюз фяал олур вя обйектя ещтийаъ гал-

мыр.  Мясялян,  Ясмяр  дясмалыны  йуду  –  ъцмлясинин  фели  (йуду

мялум нювдядир вя тясирлидир. Ъцмляни: Дясмал йуйулду шяклиня 

салсаг, фел (йуйулду) мяъщул нюв цзря дяйишмиш олур, субйект фя-



 

200 


аллыьыны  итирир,  обйект  билдирян  сюз  онун  йерини  тутур.  Яэяр щямин 

ъцмляни:  Ясмяр  йуйунду  шяклиня  салсаг,  ъцмлянин  фели  (йуйун-



ду)  гайыдыш  нювдя  олдуьундан  субйект  фяаллашыр, обйект  билдирян 

сюз юз ящямиййятини итирмиш олур. 

2.Фел  мяъщул  нювдя  олдугда  субйекти  тяряфиндян  сюзцнцн 

кюмяйи иля бярпа етмяк олар: Дясмал Ясмяр тяряфиндян йуйулду

Фел гайыдыш нювдя олдугда гайыдыш нювцн шякилчисини атыб, ял-цзц-

нц, юзцнц типли  сюзлярдян истифадя етмяк олар:  Ясмяр йуйунду  - 

Ясмяр ял-цзцнц йуду. Ясмяр ятирлянди – Ясмяр юзцнц ятирляди. 

3. Мяъщул нюв фелляр яксяриййят етибариля 3-ъц шяхсдя олур: 



Гапы ачылды. Баьлар суварылды. Йоллар дцзялдилди вя с. Гайыдыш нюв 

фелляр ися щяр цч шяхсдя ишляня билир: 

 

Мян йуйундум 

Биз йуйундуг 

Сян йуйундун 

Сиз йуйундунуз 

О йуйунду 

Онлар йуйундулар 

 

Г  е  й  д.  Дюйцлмяк,  вурулмаг,  данланмаг,  сюйцлмяк  кими 

мяъщул нювдя олан бир груп фел щяр цч шяхс цзря дяйишя билир (3, 254): 

 

Мян дюйцлдцм 



Биз дюйцлдцк 

Сян дюйцлдцн 

Сиз дюйцлдцнцз 

О дюйцлдц 

Онлар дюйцлдцляр 

 

Йухарыда гейд етдийимиз шякилчиляр гайыдыш нюв феллярин ясас 



шякилчиляридир. Бунлардан ялавя, гайыдыш нюв мянасы ашаьыдакы шя-

килчилярля дя йарана билир: 



1.-ых,-ик,-ух,-цк  шякилчиси  иля;  мяс.:  эюрмяк  –  эюрцкмяк, 

дюймяк  –  дюйцкмяк,  дурмаг  –  дурухмаг,  дуймаг  –  дуйухмаг 

вя с. 

Бу ъцр сюзлярин бир гисминдя шякилчи артыг сюзя бирикмиш щал-

дадыр вя кюкдян айрылмыр: дарыхмаг, гарыхмаг, цзцкмяк вя с. 

2.Адлардан фел дцзялдян -лан,-лян шякилчисинин сон самити та-

рихян  гайыдыш  нювцн    шякилчисинин  -ла,-ля  шякилчисиня  дашлашмыш 

формасы  олдуьундан  -лан,-лян  шякилчили  бир  сыра  фелляр  дя  гайыдыш 

нюв мянасы ифадя едир; мяс.: аловланмаг, арланмаг, аьылланмаг, 



гязяблянмяк, диллянмяк, фярящлянмяк  вя с. Бунлары -ла,-ля + -н 

шякилчили  феллярдян  фяргляндирмяк  лазымдыр;  мяс.:  гаршыланмаг



 

201 


параланмаг,  дуруланмаг  фелляриндя  ики  шякилчи  вар:  гаршы-ла-н-

маг,  пара-ла-н-маг,  дуру-ла-н-маг.  -ла,-ля-дян  сонра  мясдяр 

вя  йа  инкар  шякилчисинин  ишляня  билмяси  ики  шякилчинин  олдуьуну 

эюстярир:  гаршыла-маг  –  гаршыла-мамаг,  дурула-маг  –  дурула-

мамаг. 

3.-лаш,-ляш шякилчисинин сон самити ш тарихян нюв шякилчисинин 



-ла,-ля шякилчисиня дашлашмыш формасы олдуьундан -лаш,-ляш шякилчили 

бир  сыра  фелляр  мцасир  дилимиздя  гайыдыш  нюв  мянасы  ифадя  едир; 

мяс.:  эюзялляшмяк,  йахшылашмаг,  гывраглашмаг,  архайынлашмаг, 

фяаллашмаг, бядбинляшмяк, галынлашмаг вя с. 

Бу ъцр сюзлярин бязиляри щям гайыдыш, щям дя гаршылдыг нюв 

мянасы ифадя едя билир. Мясялян, дашлашмаг фелиндя -лаш бирикмиш 

щалда гайыдыш нюв, -ла+ш шяклиндя бир-бирини дашламаг мянасында 

ишляня биляр. 

Эюрцнцр,  -лаш  шякилчили,  гайыдыш  нюв  мяналы  сюзляр  чох  гя-

димдир,  гаршылыг  нюв  мянасынын  тяшяккцлцндян  яввялдир,  чцнки 

инди  -ла+-ш  шякилчили  сюзляр  ясасян  гаршылыг  нюв  мянасына  хидмят 

едир;  мяс.:  дюшля-ш(мяк),  эюзля-ш(мяк),  гаршыла-ш(маг)  вя  с. 

Беля  сюзляр  ичярисиндя  гайыдыш  нюв  мянасы  ифадя  едянляр  аздыр; 

мяс.: Халг бурадан айа учмаьа щазырлашыр.(И.Я.) 

4.Гайыдыш нюв мянасы -ыш,-иш,-уш,-цш шякилчили бир сыра фелляря 

дя аиддир; мяс.: бцзмяк – бцзцшмяк, йыьмаг – йыьышмаг, гызмаг 

– гызышмаг, совмаг – совушмаг, сцрмяк – сцрцшмяк вя с. 

Мяс.: Эеня аьлым башыма йыьышмады.(И.М.) 

5.-ан,-ян шякилчили дцзялтмя феллярдя дя гайыдыш нюв мянасы 

вардыр: щыгганмаг, щоппанмаг, эцъянмяк, даданмаг вя с. 

6.Тарихян сюз кюкцня дашлашмыш  шякилчили бир сыра феллярдя 

дя гайыдыш нюв мянасы  айдын  мцшащидя  олунур: сейрялмяк, кичил-



мяк, йцксялмяк, исланмаг  вя с. 

Бу сюзлярин  сон сясляриня  диггят йетирсяк, онларын  -л,-н шя-

килчиляринин (-ын вя -ыл шякилчиляринин) сюзя дашлашмыш формасы олду-

ьуну эюря билярик.  Бу ъцр сюзлярдян сифят дцзяляркян сон самитин 

щярякятдя  олмасы  да  буну  тясдиг  едир:  сейрял  –  сейряк,  кичил  – 

кичик, йцксял – йцксяк  вя с. 

Бязи сюзлярдя тясирлик шякилчиси дя (-т шякилчиси)  сюзлярин сон 

самитинин щярякятиня сябяб олур: ислан – ислат, юйрян – юйрят вя с. 

Мяъщул нюв фелляр кими, гайыдыш нюв фелляр дя тясирли фелдян 

дцзялир, тясирсиз феля чеврилир.  


 

202 


Мцщцм бир ъящят дя будур ки, мяъщул нюв феллярдян фяргли 

олараг, тясирсиз фели тясирли феля чевириб, сонра гайыдыш нюв цзря дя-

йишмяк олмур. Тясирсиз фел тясирли феля чеврилдикдян сонра мяъщул 

шякилчиси фяал ишлянир вя гайыдыш нювя имкан вермир. Одур ки гайы-

дыш нюв йалныз васитясиз тамамлыьы олан кюк етибариля тясирли фелляр-

дян дцзялир.  Гайыдыш нювдя обйект юз ящямиййятини итирдийи цчцн 

фелин обйект билдирян сюзц олмур, йяни тясирли фел тясирсиз феля чев-

рилмиш олур. 

 

Г е й д. Сойунмаг, эейинмяк фелляри (Палтарыны сойунду.  Палта-

рыны эейинди) истиснадыр. Яслиндя, биринъи сюздя нюв шякилчиси тарихян йер-

сиз ишляниб. Биринъи фел (палтарыны) эейди шяклиндя ишлянмялидир. Икинъи фел 

ися артыг сойунмаг шяклиндя сабитляшмишдир вя -ун шякилчиси кюкдян ай-

рылмыр: соймаг айры мяна верир, сойунмаг айры. 



 

 

ГАРШЫЛЫГ НЮВ  ФЕЛЛЯР 

 

Ишин  мцхтялиф  субйектляр  тяряфиндян  гаршылыглы  (вя  йа 

мцштяряк) иъра олундуьуну билдирян фелляря г а р ш ы л ы г  н ю в  

фелляр дейилир. 

 Фелин гаршылыг нювц иш вя щярякятин бир нечя субйект арасын-

да гаршылыглы шякилдя иъра олундуьуну билдирир. Мясялян, Ъаваншир 

гоъа атасынын бу сюзляриндян даща да рущланды:  - Уьурумуз хош 

оларса, йеня бурада эюрцшярик, ата,- деди.(М.Щ) Мисалдакы эюрц-

шярик сюзцндян айдын олур ки, иш ян азы ики шяхс – ата иля оьул ара-

сында гаршылыглы шякилдя иъра олунаъагдыр. 

Гаршылыг  нюв  фелляр  башлыъа  олараг  тясирли  феллярдян  дцзялир.  

Морфоложи яламяти -ыш,-иш,-уш,-цш;-аш,-яш;-ш шякилчисидир. Мяс.: йаз-



маг – йазышмаг, эюрмяк – эюрцшмяк, севмяк – севишмяк, дюймяк 

– дюйцшмяк, дидмяк – дидишмяк, гаршыламаг – гаршылашмаг вя с. 

 Тясирли фелляр гаршылыг нювцн шякилчисини гябул етдикдян сон-

ра тясирсиз феля чеврилир. 

Билирик  ки,  фел  тясирли  олдугда  онун  щям  субйекти,  щям  дя 

обйекти  олур:  Достлар  кечмиш  йолдашларыны  эюрдцляр.  Гаршылыг  ню-

вцн шякилчисини артырдыгда кянар обйектя ещтийаъ галмыр, субйект-

ляр бир-бири цчцн обйект вязифясини эюрцр: Достлар эюрцшдцляр. 

Бу хцсусиййят бцтцн гаршылыг нюв фелляря аиддир; мяс.:  



 

203 


Сябри тящсилдян гайытдыьы эцндян ики ил кечирди, амма йолда-

шы Ядщямля биринъи дяфя эюрцшцрдц.(М.Щ.) Сян белорус торпаьына 

узатдыгъа гардаш яли Сящяр иля  саламлашыр  гардашлыьын пак ямяли. 

(С.В.) Аналар сцддян кясиб юз язиз кюрпясини, Дюйцшцр уъалдараг 

ъябщялярдя  сясини.  (С.Р.)  Щярякятсиз  галыб  мястан  пишикля  хейли 

мцддят эюзляшди.(М.Щ.) Ъяфяр кцрякяни иля ял тутушараг: -Бир аз 

тез эялмиш олсайдын, сяни гузугулаьы  довьасына гонаг едярдим, - 

деди. (И.Я.)  Еля щей вурушдун, барышдын йеня, Щеч вахт билинмяди 

достун, дцшмянин. (Б.В.) Забитлярин кефи позугдуса да, яля кечян 

гянимяти  щявясля  бюлцшдцрцрдцляр.(М.Ъ.)  Бу  гуйу  башындаъа 

онлар севишмишдиляр, Бир-биринин ялиндян су алыб ичмишдиляр. (Я.Ъ.)  

Достлар,  йеня  эюрцшярик,  гуъаглашарыг.(Я.Ъ.)  Онлар  Микола  иля 



гаршылашанда гярибя бир ифадя иля «Салам!» дейирдиляр.(И.Я.)  

Гаршылыг нюв мянасы ашаьыдакы щалларда да ифадя олунур: 

1.Сону -ыш вя -аш шякилчиси иля гуртаран, лакин кюк вя шякилчи-

йя  айрыла  билмяйян  сюзлярля;  мяс.:  йарышмаг,  барышмаг,  эцляш-



мяк вя с. 

2.    шякилчисинин  (-ыш  нюв  шякилчисинин)  -ла,-ля  шякилчисиня 

дашлашмасы иля дцзялян -лаш,-ляш шякилчили бир сыра феллярля; мяс.: кю-

мякляшмяк, шяртляшмяк, достлашмаг, сюзляшмяк , мяслящятляшмяк, 

дилляшмяк, аьызлашмаг вя с. 

Беля сюзлярин бир гисминдя нюв шякилчисинин айрыла билдийи дя 

мцшащидя  олунур:  эюзлямяк  –  эюзляшмяк,  айагламаг  –  айаглаш-

маг вя с. 

Бялкя дя бунлар -ла+ш шякилчиляри иля дейил, бирбаша -лаш шя-

килчиси иля дцзялмишдир. 

Аз бир груп фел вар ки, ишин гаршылыглы дейил, мцштяряк шякилдя 

иъра олундуьуну билдирир. Бунлар тясирсиз феллярдян дцзялир вя бир-

эялик билдирян фелляр адландырылыр; мяс.: 

  

Гузулар мяляшир 



Инсанлар гайнашыр 

Гушлар учушур 

Ушаглар гышгырышыр 

Бекарлар ясняшир 

Ушаглар гачышдылар 

Щамы эцлцшдц 

Гарьалар гарылдашыр 

 

Бирэялик билдирян фелляр тясирсиз олараг галыр. 



Фелляр  -лар,-ляр  шякилчисини  гябул  етдикдя  дя  ишин  бир  нечя 

шяхс тяряфиндян бирликдя иъра олундуьу ифадя олунур: эетдиляр, вур-



 

204 


дулар, охудулар, анладылар вя с. Лакин  бу ъцр фелляр гаршылыг  нюв 

мянасы ифадя едя билмир вя гаршылыг нювдя олмурлар.  

Гаршылыг нюв феллярля бунларын ашаьыдакы фяргляри вар: 

1. Гаршылыг нюв феллярин ясас сяъиййяви ъящяти ишин мцхтялиф 

субйектляр  арасында  гаршылыглы  шякилдя  иърасыдыр.  Мяс.:  вурушдуг, 

эюрцшдцк, йазышдыг, гуъаглашдыг, саламлашдыг вя с. -лар, -ляр шя-

килчили феллярдя ися иш мцхтялиф шяхсляр тяряфиндян бирликдя, паралел 

иъра олунур: йаздылар, охудулар, алдылар вя с.  

2.-лар,-ляр шякилчили фелляр йалныз 3-ъц шяхсдя олур: эялдиляр, 



билдиляр,  ишлядиляр,  эюрдцляр  вя  с.  Гаршылыг  нюв  фелляр  ися  щяр  цч 

шяхсдя олур: 

 

Мян эюрцшдцм 

Биз эюрцшдцк 

Сян эюрцшдцн 

Сиз эюрцшдцнцз 

О эюрцшдц 

Онлар эюрцшдцляр 

 

3. -лар,-ляр шякилчили фелляр щям тясирли, щям дя тясирсиз фел-

лярдян ибарят олур. Гаршылыг нюв мянасы ися бир сыра истисналарла йал-

ныз тясирли феллярдян дцзялир:  эюрмяк  – эюрцшмяк, вурмаг  – ву-



рушмаг, дюймяк – дюйцшмяк  вя с. 

Нящайят, гаршылыг нювцн: -ыш,-иш,-уш,-цш;-аш,-яш;-ш шякилчиля-

риндян ибарят  хцсуси морфоложи  яламяти вар.  Бу  шякилчиляр ишин  ики 

вя йа даща чох шяхс тяряфиндян гаршылыглы шякилдя иъра олундуьуну 

билдирир.  

Гаршылыг нюв феллярин ясас хцсусиййятляриндян бири дя будур 

ки,  бу  ъцр  феллярин  ишляндийи  ъцмлялярдя  субйектляр  адятян  бя-

рабярщцгуглу олур. Мясялян, Вагиф иля Мир Яли Мящяммяд аьа 



бурада  эюрцшмцшдцр  –  ъцмлясиндя  субйектляр  ейни  щцгуглудур. 

Яэяр бу ъцмляни Вагиф Мир Яли Мящяммяд аьа иля бурада эю-



рцшмцшдцр  –  шяклиня  салсаг,  биринъи  субйект  (Вагиф)  фяал  олараг 

галыр, икинъиси пассивляшир. 

Гаршылыг нюв фелляр бир нечя мянаны юзцндя бирляшдиря билир. 

Мясялян,  йазышдылар  фели  фелин  мянасы  иля  баьлы  иши,  ишин  иърасында 

бир нечя субйектин иштиракыны, субйектлярин иши ейни заманда вя ей-

ни дяряъядя гаршылыглы шякилдя иъра етдиклярини билдирир. Гаршылыг нюв 

фел олан ъцмлялярдя «бир-бири иля» сюзляри ишляня биляр.  

Гаршылыг нювцн -ыш шякилчиси фелдян исим дцзялдян -ыш шякилчи-

си иля омонимдир. Бунлары гарышдырмаг олмаз. Мясялян:  


 

205 


Юз атанла, ананла гуъаглашыб юпцшдцн.(С.Р.) 

Бу инилтили чаьырыша ъаваб верян олмады. (М.Щ.) - 

ъцмляляриндян биринъисиндя ишлянмиш гуъаглашмаг, юпцшмяк сюз-

ляри  гаршылыг  нюв  фелдир,  икинъи  мисалдакы  чаьырыша  сюзц  дцзялтмя 

исимдир.  

Гаршылыг  нювцн  -ыш  шякилчиси  ясасян  тясирли  фелляря  артырылыр; 

мяс.: эюрцшмяк, севишмяк, дейишмяк вя с. Исимдцзялдян -ыш шя-

килчиси цчцн фелин тясирли вя йа тясирсиз олмасынын ящямиййяти йох-

дур; мяс.: эцлцш, йериш, йатыш, сясляниш, охунуш, эюрцш, бахыш вя с.  

Нюв шякилчили сюз тясдиг вя инкар олур, мясдяр шякилчиси гя-

бул  едяряк  дяйишир:  эюрцшмяк  –  эюрцшмямяк  -  эюрцшдцрмямяк, 

дейишмяк  –  дейишмямяк,  севишмяк  –  севишмямяк.  Исимдцзялдян   

-ыш шякилчисиндян сонра инкарлыг вя мясдяр шякилчиси ишлянмяз. Сю-

зцн -ыш шякилчиси иля тамамланан формасы охшар олур. Бунлар ъцмля 

дахилиндя фярглянир; мяс.: Мян мцяллимля эюрцшцрям. Мян эюрц-

шц пис кечирмядим. Эюрцндцйц кими, гаршылыг нюв шякилчили фел за-

мана, шяхся эюря дя дяйишир, исимдцзялдян -ыш шякилчили сюзляр ися 

мянсубиййят, кямиййят, щал шякилчиляри гябул едир. 

 

 

ИЪБАР НЮВ ФЕЛЛЯР 

 

Субйектин  тапшырыьы,  ямри,  хащиши,  эюстяриши  иля  ишин,  щяря-



кятин башгасына иъра етдирилдийини  билдирян фелляря и ъ б  а р  нюв 

фелляр дейилир.   

Гаршылыг нюв феллярдя олдуьу кими, иъбар нюв феллярдя дя ишин 

ики вя даща чох иърачысы олур. Лакин гаршылыг нюв феллярин субйект-

ляри  иши  бярабяр  щцгуг  ясасында,  гаршылыглы  шякилдя  иъра  етдикляри 

щалда, иъбар нюв феллярин субйекти бир-бириндян асылы олур, субйект-

лярдян биринин – ъцмлядя защир оланын тапшырыьы, эюстяриши иля иши о 

бириляри  иъра едир (иъбар – яряб сюзц олуб, бир иши зорла эюрдцрмя, 

бир  ишя  вадар  етмя  мянасындадыр,  ъябр,  мяъбур  сюзляри  иля  бир 

кюкдяндир). Лакин иъбар нюв феллярдя щямишя мяъбуриййят олмур, 

хащиш, мяслящят мяналары да мцщцм рол ойнайыр. 



Оьлунун тойуна щазырлыг эюрян Сялимназ арвад тязя йорьан 

салмаг  цчцн  йун  дидирди  (М.Щ.)  –  ъцмлясиндя  Сялимназ  арвад 

субйект, йун сюзц обйект билдирян сюз, дидирди ися мялум нюв тя-

сирли фелдир.  Ъцмлядян айдын олур ки, иши иъра едян (йун дидян) Ся-


 

206 


лимназ арвад юзцдцр. Яэяр биз бу ъцмлядяки тясирли фели (дидирди)  

-дир  шякилчиси  иля  диддирирди  шяклиня  салсаг,  эюряъяйик  ки,  артыг  иши 

иъра едян Сялимназ арвад юзц дейил, иш онун хащиши, мяслящяти иля 

башгалары тяряфиндян иъра едилир. Щям дя айдын олур ки, ишин иърачысы 

(вя йа иърачылары) бир субйект кими юзцнц ъцмлядя эюстяря билмир. 

Сялимназ арвад ясас субйект олараг галыр. Мялум нюв фел -дир шя-

килчиси иля дяйишяряк иъбар нювя чеврилмиш олур. 

Иъбар нюв фелляр тясирли фелляря -дыр,-дир,-дур,-дцр вя  шякил-

чисинин  артырылмасы  иля  дцзялир.  Бунлар  ашаьыдакы  гайда  иля  фелляря 

артырылыр. 


Yüklə 5,01 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin