Гязянфяр казымов с е ч и л м и ш я с я р л я р и


Ортаглы  шякилчилярля  фел тярзляринин ифадяси



Yüklə 5,01 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə23/53
tarix06.12.2016
ölçüsü5,01 Mb.
#961
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   53

 

Ортаглы  шякилчилярля  фел тярзляринин ифадяси. Заман вя тярз 

категорийалары  мащиййят  етибариля  йахын  олдуьундан  Азярбайъан 



 

215 


дилиндя заман шякилчиляри феллярдя тярз мянасынын йаранмасына да 

хидмят едир. 

Заман  шякилчиляри  ишин  иъра  олунуб  гуртармасына,  битиб-бит-

мямясиня эюря цч група айрылыр: 

Ишин иъра олунуб битдийини эюстярян заманлар;  

Ишин  битмядийини  –  давам  етмякдя  олдуьуну  эюстярян  за-

манлар; 

Ишин иърасына башланмадыьыны эюстярян заманлар. 



1.  Ишин  иъра  олунуб  гуртардыьыны,  тамамландыьыны,  битдийини 

эюстярян заманлар ашаьыдакылардыр: 



а)  шцщуди  кечмиш:  йаздым,  йаздын,  йазды;  йаздыг,  йаздыныз, 

йаздылар; 

б) нягли кечмиш: йазмышам, йазмышсан, йазмышдыр; йазмышыг, 

йазмышсыныз, йазмышлар; йазыбсан, йазыбдыр, йазыбсыныз, йазыблар; 

ъ) нягли кечмишин мцряккяби:  

щ е к а й я с и: йазмышдым, йазмышдын, йазмышды; йазмышдыг, 



йазмышдыныз, йазмышдылар; 

р я в а й я т и: йазмышмышам, йазмышмышсан, йазмышмыш; йаз-



мышмышыг, йазмышмышсыныз, йазмышмышлар; 

Ишин иъра олунуб битдийини эюстярян  тярз битмиш тярз адланыр. 



2.Ишин иърасына башландыьыны, лакин онун битмядийини, давам 

етмякдя олдуьуну эюстярян заманлар ашаьыдакылардыр



а)  индики  заман:  йазырам,  йазырсан,  йазыр;  йазырыг,  йазырсы-

ныз, йазырлар

б) индики заманын мцряккяби;  

щ е к а й я с и: йазырдым, йазырдын, йазырды; йазырдыг, йазырды-



ныз, йазырдылар; 

р я в а й я т и: йазырмышам, йазырмышсан, йазырмыш; йазырмы-



шыг, йазырмышсыныз, йазырмышлар. 

ъ) гейри-гяти эяляъяк заманын мцряккяби: 

щ е к а й я с и:  йазардым, йазардын, йазарды; йазардыг, йа-



зардыныз, йазардылар; 

р я в а й я т и: йазармышам, йазармышсан, йазармыш; йазармы-



шыг, йазармышсыныз, йазармышлар.  

Индики  вя  гейри-гяти  эяляъяк  заманларын  щекайясиндя  ишин 

иъра вязиййяти адятян ишин кечмишдяки иъра вязиййяти барядя мялу-

мат верян бир сюзля - заман зярфи вя йа фели баьлама иля мцяййян-

ляшир. Мясялян: Мян тялябя оланда сян тез-тез мяня мяктуб йа-


 

216 


зырдынСян Бакыда оланда мян сяни эюрмяйя эялярдим вя с. Бу 

ъцр щалларда ишин давамлы шякилдя, тякрарян иърасы мянасы да ифадя 

олунур. 

Индики вя гейри-гяти эяляъяк заманларын рявайятиндя бу мя-

надан (ишин давамлы, тякрарлы иърасы мянасындан) ялавя, данышанын 

унутганлыьы, ишин  иърасы  барядя башгасындан мялумат алмасы  кими 

чаларлар  да  ифадя  олунур.  Мясялян:  Сян  институтда  охуйанда  мян 

тез-тез сянин йанына эялярмишямЪамаатын байрама щазырлашдыьы 



вахт мян кяндя эедирмишям. Байрам эцнц сян евдя йатырмышсан. 

Ишин иърасына башландыьыны, лакин битмядийини, давам етмяк-

дя олдуьуну эюстярян тярз битмямиш тярз адланыр. 

3.Фелин заман вя шякилляринин бир гисми ишин иърасына башлан-

мадыьыны, ишин щямин иш щаггында мялумат верилян вахтдан сонра 

иърасынын нязярдя тутулдуьуну эюстярир.  

Бу група ашаьыдакылар дахилдир: 

а)  гяти  эяляъяк  заман:  йазаъаьам,  йазаъагсан,  йазаъаг-

дыр; йазаъаьыг, йазаъагсыныз, йазаъаглар; 

б)  гейри-гяти  эяляъяк  заман:  йазарам,  йазарсан,  йазар; 

йазарыг, йазарсыныз, йазарлар; 

ъ) ямр шякли: йазым, йаз, йазсын; йазаг, йазын, йазсынлар

ч) ваъиб шякли: йазмалыйам, йазмалысан, йазмалыдыр; йазма-

лыйыг, йазмалысыныз, йазмалыдырлар

д)  лазым  шякли:  йазасыйам,  йазасысан,  йазасыдыр;  йазасыйыг, 

йазасысыныз, йазасыдырлар; 

е) арзу шякли: (эяряк) йазам, йазасан, йаза; йазаг, йазасы-

ныз, йазалар; 

я) шярт шякли: (яэяр) йазсам, йазсан, йазса; йазсаг, йазса-

ныз, йазсалар.  

Бунлар  ишин  иърасына  башланмадыьыны  билдирян  тярз  мянасы 

ямяля эятирир. Бунлары да битмямиш тярзя дазхил етмяк олар. 

 

Тярз  шякилчиляри  иля  фел тярзляринин ифадяси

Бир сыра шякил-

чиляр вар ки, онлар феллярядя щярякятин кямиййят шяклинин дяйишмя-

синя  сябяб  олур.  Бу  шякилчиляр,  заман  шякилчиляриндян  фяргли  ола-

раг, щярякятин сцряклилийини, тякрар-тякрар, давамлы шякилдя иърасыны 

билдирир.  Заман  шякилчиляринин  ифадя  етдийи  давамлылыгла  бунларын 

ифадя етдийи давамлылыг фярглянир. Заман шякилчиляри ишин заман ети-


 

217 


бариля давам етдийини билдирир, бу шякилчиляр ися ейни бир ишин тякрар-

тякрар иърасыны эюстярир. 

Заман шякилчиляри щяр ъцр феля артырылдыьы щалда, бу шякилчиляр 

аз бир груп сюзля, бязян бир-ики фелля ишлянир. Бунлар мащиййят ети-

бариля сюздцзялдиъи шякилчилярдир.   

Тярз шякилчиляри ашаьыдакылардыр: 



-ала,-яля шякилчиси:  сяпмяк – сяпялямяк, дидмяк – дидяля-

мяк, говмаг – говаламаг, чюзмяк – чюзялямяк, оймаг – ойала-

маг, сцртмяк – сцртялямяк, овмаг – оваламаг;  

-ын,-ин,-ун,-цн шякилчиси; бу шякилчи гайыдыш нюв мянасы йа-

ратмагла йанашы, бязи сюзлярдя тярз мянасы да йарадыр: гашымаг – 



гашынмаг,  дюймяк  –  дюйцнмяк,  чырпмаг  –  чырпынмаг,  демяк  – 

дейинмяк; 

-ых,-ик,-ух,-цк  шякилчиси:  дюймяк  –  дюйцкмяк,  кейимяк  – 

кейикмяк, солмаг – солухмаг, безмяк – безикмяк; 

-ла,-ля шякилчиси: арытмаг – арытламаг, тапдамаг  – тапдала-

маг, сцрцтмяк – сцрцтлямяк,  овхамаг – овхаламаг, чалхамаг – 

чалхаламаг,  ойнаг – ойнагламаг, сыхъамаг –  сыхъаламаг, дцрт-

мя  – дцртмялямяк

-на,-ня шякилчиси: гысмаг – гыснамаг, кишнямяк, эюйнямяк, 

чейнямяк; 

-ыш,-иш шякилчиси:  чапмаг – чапышмаг, дартмаг – дартышмаг, 

тутмаг – тутушмаг, гызмаг – гызышмаг, язмяк – язишмяк; 

-ша,-шя  шякилчиси:  динмяк  –  диншямяк,  эюйшямяк,  тюйшямяк 

(сон икиси кюкдян айрылмыр); 



-ы, -ц  шякилчиси: газмаг – газымагсцрмяк – сцрцмяк; 

-яъля шякилчиси: дюймяк – дюйяълямяк. 

Беля  шякилчиляр аздыр вя  бу шякилчиляри  гябул  едян сюзлярдя 

дя ишин  иъра олунуб гуртармасы, битиб-битмямяси  заман шякилчиля-

ринин иштиракы иля мцяййянляшир; мяс.: говалады, дюйцндц, дюйцкдц 

– битмиш тярз; говалайыр,  дюйцнцр, дюйцкцр – битмямиш тярз. 

 

Синтактик  цсулла  фел  тярзляринин  ифадяси.  Синтактик  цсулла-

тярз мянасынын йаранмасы  цчцн  аналитик феллярдян истифадя едилир.    



-ыб,-иб,-уб,-цб, -араг,-яряк, -а-а,-я-я шякилчили фели баьлама шяхсли 

фелля  бирляшяряк  аналитик  форма  ямяля  эятирир.  Биринъи  тяряфи  фели 

баьлама,  икинъи  тяряфи  шяхсли  фелдян  ибарят  олан  беля  бирляшмяляр 


 

218 


характер етибариля мцхтялиф олур. (3, 285-293) Беля бирляшмяляри цч 

група айырмаг олар: 



1.Синтактик бирляшмяляр; 

2.Лцьяви бирляшмяляр; 

3.Тярз бирляшмяляри. 

1.  «Фели  баьлама  +  шяхсли  фел»  гурулушлу  бирляшмялярин  бир 

гисминдя  щяр ики тяряф мцстягил сюздян ибарят олур, тяряфляр айры-

айры  ъцмля  цзвц  вязифясиндя  ишлянир.  Мясялян:  Атлы  чапараг  йа-



хынлашырды – ъцмлясиндя чапараг – сюзц тярз зярфлийи, йахынлашырды 

– хябярдир. Беля бирляшмялярин тяряфляри арасына мцхтялиф сюзляр дя 

дахил етмяк мцмкцндцр: Атлы чапараг сцрятля кяндя йахынлашырды. 

Одур ки  беля  бирляшмяляр тярз бирляшмяси  щесаб олунмур. Бу ъцр 

бирляшмялярдя тярз мянасы шяхсли фелдяки заман шякилчиси иля йара-

ныр; мяс.: чапараг йахынлашды – битмиш тярз, чапараг йахынлашырды 

– битмямиш   тярз. Бу ъцр бирляшмяляр ади  синтактик бирляшмяляр  – 

фели бирляшмялярдир. 

2.Бязян фели баьлама иля шяхсли фел бирляшяряк мцряккяб фел-

ляр – лцьяви ващидляр ямяля эятирир; мясялян: гышгырыб-баьырыр, йа-



ныб-йахылыр, гызарыб-бозарыр, ясиб-ъошур, юлчцб-бичир,  гайнайыб-га-

рышыр вя с. Мцряккяб феллярин тяряфляри сярбяст дейил; тяряфляр арасы-

на сюз дахил олмур, тяряфляр бирликдя бир мяна, бир мяфщум ифадя 

едир, бирликдя бир цзв олур. Бу ъцр дил ващидляриндя дя тярз мянасы 

заман  шякилчиляринин  кюмяйи  иля  йараныр;  мясялян:  йаныб-йахылды, 



ясиб-ъошду  –  битмиш  тярз,  йаныб-йахылырды,  ясиб-ъошурду  –  битмя-

миш, давамлы тярз. 

3. «Фели баьлама + шяхсли фел» типли бирляшмялярин бир гисми 

тярз  бирляшмяляри  йарадыр.  Бунлар  лцьяви  бирляшмяляря  чох  йахын-

дыр: 

 Байагдан  эюзлянилян  адам  эялиб  чыхды.  Ясэяр  йериндяъя 



донуб галды. О, еля бил, юз йериндя гуруйуб галмышды – ъцмляля-

риндя  эялиб  чыхды,  донуб  галды,  гуруйуб  галмышды  –  сюзляри  тярз 

бирляшмяляридир. Бунларын синтактик вя лцьяви бирляшмялярдян фярги 

одур ки, ясас мяна беля сюзлярин биринъи тяряфиндя олур, икинъи тя-

ряф  (шяхсли  фел)  ися  кюмякчи  сюз  характери  дашыйыр,  йени  бир  мяна 

ифадя етмир, тярз мянасы йарадыр, садяъя олараг ишин щала чеврилди-

йини билдирир: эялмяк – еля чатмагдыр, донмаг, гурумаг галмаг-

дыр вя с. Тярз бирляшмяляри мцряккяб фел сайылыр. 

Тярз бирляшмяляринин ашаьыдакы мяналары вардыр: 


 

219 


1.Ишин  там  иъра  олундуьуну  билдирир:  Мяктуб  тязяъя  эялиб 

чатмышды

2.Ишин давам етмякдя олдуьуну билдирир: Эюзлярини бир нюг-

тяйя  дикиб  дурурду.  Щяйят  диби  йамйашыл  сармашыг  колу  узаныб 



эедирди.(И.М.) 

3.Ишин  щала чеврилдийини билдирир:  О, йериндяъя  гуруйуб гал-

мышды. Мян онун бу сюзляриндян донуб галдым. О бу сюздян сон-

ра  дурухуб  галды.  О  баха-баха  галды.  Мюъцзя  баш  вермиш  кими  

оьлан бир ан гуруйуб галды.(И.Я.)  

Беляликля,  феллярдя  морфоложи  вя  синтактик  йолла  ашаьыдакы 

тярз мяналары ифадя олунур: 

Фелляр  ишин,  щярякятин  иъра  олунуб  битдийини  билдирир:  йазды,  



эялди, охуйуб гуртарды; 

Ишин,  щярякятин  давам  етмякдя  олдуьуну  билдирир:  йазырды, 



эялирди,йаныб-йахылырды; 

Ишин  иърасына  башланмадыьыны  билдирир:  йазар,  йазаъаг,  эял-



мялидир; 

Ишин, щярякятин тякрар-тякрар иърасыны билдирир: дюйяъляди, ся-



пяляди, гаралады; Сащибя данышдыгъа кюврялирди, дясмалынын уълары-

ны, гырагларыны дидишдирирди.(Т.К.)  

Ишин щала чеврилдийини билдирир: йериндя донуб галды, гуруйуб 

галды вя с.: Нийя донуб галмысан? Тярпянсяня! (И.Я.)  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


 

220 


ФЕЛЛЯРИН  ДЯЙИШМЯ – ТЯСРИФ СИСТЕМИ 

ФЕЛИН ШЯКИЛЛЯРИ 

 

Субйектин  ишя,  щярякятя  мцнасибяти  мцхтялиф  олур.  Бязян 

субйект ишин иърасы щаггында (иъра олунуб-олунмамасы барядя) са-

дяъя  мялумат  верир.  Мяс.:  Йаз  эялир. Аьаълар  йашыллашыр.  Гушлар 



доьма йуваларына гайыдыр… 

Бязян субйект ишин иърасыны тякид едир, тяляб едир:  



Охуйун, бир гызыл китабам мян, 

Ингилаб оьлу ингилабам мян.(С.Р.) 

Бир чянэя цзярлик йандыр, ай няня, 

Бу кянд ахшамына эюз дяйяр бирдян.(В.Б.) 

Бязян  дя  феллярдя  ишин  иърасынын  ваъиб  вя  эярякли  олдуьу, 

арзу  олундуьу,  ишин,  щярякятин  мцяййян  шяртдян  асылы  олдуьу  юз 

ифадясини тапыр. Мяс.: 

Охумалысан. 

Эяряк охуйасан. 

Охуйасысан. 

Яэяр охусан… вя с. 

Субйектин ишя, щярякятя бу ъцр мцнасибяти ъцмлядя модал-

лыьын, йяни данышанын сюйлядийи фикря, обйектив эерчяклийя мцнаси-

бятинин ифадясиня сябяб олур. Щям дя бу ъцр  мцнасибят морфоложи 

йолла  –  фелдя  хцсуси  шякилчиляр  васитясиля  ифадя  олунур.  Бу  ися  юз 

нювбясиндя  феллярин  мцхтялиф  шякилчиляр  гябул  едяряк  дяйишмяси-

ня,  мцхтялиф  формалара,  шякилляря  дцшмясиня,  шякилляшмясиня  ся-

бяб олур.  

Субйект иля иш, щал, щярякят арасындакы ялагя вя мцнасибя-

тин грамматик йолла феллярдя ифадяси дилдя бир систем тяшкил едир вя 

шякил категорийасынын йаранмасына сябяб олур. 

Субйектин эерчяклийя мцнасибятини билдирмяк цчцн фелля-

рин дцшдцйц шякилляря фелин ш я к и л л я р и дейилир.  

Феллярин  шякилляр  цзря  дяйишмяси  онларын  заман,  шякил  вя 

шяхс шякилчиляри гябул едяряк дяйишмяси демякдир.  

Феллярин заман, шякил, шяхс шякилчиляри гябул едяряк  дяйиш-

мясиня ф е л и  т я с р и ф дейилир. Феллярин заман, шякил вя шяхс шя-

килчиляри гябул едяряк дяйишмяси нятиъясиндя фел шякилляри йараныр. 

Фел  шякилляринин  морфоложи  яламятляринин  бир  гисми  феллярин 

кюкцня вя йа ясасына артырылыр. Мясялян, заман шякилчиляри, -малы, 



 

221 


-мяли, -асы,-яси, -а,-а, -я,-я, -са,-ся шякилчиляри вя фелин ямр шякли-

ня мяхсус шяхс шякилчиляри феллярин кюкцня, ясасына артырылыр; мяс.:  



йаз-ым,  

йаз-ыр-ам,  

йаз-малы-(й)ам,  

эяряк йаз-а-м,  

йаз-асы-(й)ам,  

яэяр йаз-са-м вя с. 

Бунлар фел шякилляринин садясидир. Садя фел шякилляри ашаьыда-

кылардыр: 

 

1.Ямр шякли 



4.Арзу шякли 

2.Хябяр шякли 

5.Лазым шякли 

3.Ваъиб шякли 

6.Шярт шякли 

 

 

Г е й д. Яслиндя, бизим дилчиликдя фел шякилляринин сайы сцни шякил-

дя артырылмышдыр. Фелин ваъиб, арзу, лазым шякилляри мащиййят етибариля бир 

шякилдя бирляшдириля биляр. Чцнки ваъиб олан иш ейни заманда лазым олан-

дыр  вя  арзу  олунандыр.  Истиращятя  эедяъяксянми?  –  суалына  «Эетмяли-

йям»,  «Эедясийям»,  «Эяряк  эедям»  ъаваблары  чох  ъцзи  чаларла  фярг-

лянир. Шякилляри ямр, хябяр, ваъитб вя шярт шякилляри цзря груплашдырмаг 

кифайят едярди. Лакин биз дя тядрис янянясини позмадыг. 

 

Фелин садя шякилляринин цзяриня  иди, имиш, ися заман вя шярт 



ядатларыны вя йа онларын шякилчиляшмиш формасыны (-ды,-ди,-ду,-дц; -

мыш,  -миш,  -муш,  -мцш;  -са,-ся)  ялавя  етдикдя  фели  тясриф  мцряк-

кябляшмиш олур вя фел шякилляринин мцряккяби йараныр. Мясялян: 



кючцрям, йазырам, бахырам,  

кючмялийям, йазмалыйам, бахмалыйам,  

эяряк кючям, эяряк  йазам, эяряк  бахам  

кючясийям, йазасыйам, бахасыйам 

кючсям, йазсам, бахсам –  

фелляри хябяр, ваъиб, арзу вя шярт  шякилляринин садяси щесаб олунур. 

Яэяр бу сюзлярин цзяриня иди, имиш, ися вя йа онларын ихтисар шяклини 

ялавя етсяк, фел шякилляринин мцряккяби йаранмыш олаъаг: 



алырдым, йазырмышам, бахырамса,  

алмалыйдым, йазмалыймышам, бахмалыйамса, 

эяряк ала идим, эяряк йаза имишям вя с. 

 

222 


 

Фел шякилляринин мцряккябиня ашаьыдакылар дахилдир: 



Фел шякилляринин щекайяси; 

Фел шякилляринин рявайяти; 

Фел шякилляринин шярти. 

 

 



ЯМР ШЯКЛИ 

 

Фелин я м р шякли ямр, хащиш, тякид, тяляб, мяслящят, няси-



щят билдирир

Ямр  шяклиндя  олан  фелляр  данышанын  иш,  щал,  щярякятин  иъра 

едилмяси (вя йа едилмямяси) щаггында тякид, тяляб, мяслящят, ня-

сищят вя чаьырышыны ифадя едир. Мясялян: 

Ушаьын цстцня тез-тез гышгырыр ана: 

-Гачма! Эцлмя! Йцйцрмя! 

Бир фараьат дурсана!.. 

Ушаг чюлдя, байырда эцлмясин, йцйцрмясин

Йыхылмаьын, дурмаьын ляззятини билмясин, 

Бяс нейлясин, ай ана! 

Ушаьы динъ гойсана! (Б.В.) 

 

Бу  мисраларда  ишлянмиш  гачма,  эцлмя,  йцйцрмя,  фараьат 



дурсана фелляри щягиги мянада ямр, тякид, тяляб билдирир, эцлмя-

син, йцйцрмясин, билмясин, нейлясин, динъ гойсана фелляриндя ися 

мяслящят, нясищят мянасы вардыр  вя бунлар щяр шейдян яввял, да-

нышанларын интонасийасы иля тязащцр тапыр. 

Ямр шяклиндя олан фелляр юз интонасийасы иля башга шякилляр-

дян фярглянир. Лакин ямр шяклиндя олан сюзлярин дя щамысы щямишя 

йцксяк интонасийа иля тяляффцз едилмир вя онларын да тяляффцз фярг-

ляри  вардыр. Йухарыдакы мисалда ананын  интонасийасы  юз кяскинлийи 

иля шаирин мяслящят характерли интонасийасындан фярглянир. 

Ямр шяклиндя олан фелляр юз интонасийасына эюря чох заман 

нидаларла мцгайися едилир. 

Фелин ямр шяклинин икинъи шяхс тяки фелин бцтцн категорийала-

ры, йяни дяйишмя, тясриф формалары цчцн чыхыш, башланьыъ формасына 

уйьун эялир вя бу ъящятдян 2-ъи шяхсин тякиндя олан фелляр исмин 

адлыг щалына бянзяйир. 



 

223 


Ямр шяклинин хцсуси морфоложи яламяти йохдур. Фел кюкц вя 

йа  ясасына  йалныз  шяхс  шякилчилярини  артырмагла  дцзялир.  Она  эюря 

дя фелин ямр шяклини беля моделляшдирмяк олар: 

Фелин ямр шякли = фел кюкц вя йа ясасы + шяхс шякилчиляри.  

Ямр шяклиня мяхсус шяхс шякилчиляри ашаьыдакылардыр: 

 

I ш. тяк: -ым,-им,-ум,-цм  ъям: аг,-як 

II ш. тяк: - 

ъям: -ын,-ин,-ун,-цн 

III ш. тяк: -сын,-син,-сун, 

-сцн 

ъям: -сынлар,-синляр,-сунлар, 

-сцнляр 

 

 

алым, эялим 

алаг, эяляк 

ал, эял 

алын, эялин 

алсын, эялсин 

алсынлар, эялсинляр 

 

Фел ачыг щеъалы олдугда биринъи шяхсин тякиндя вя ъяминдя 



шяхс  шякилчисиндян  яввял  «й»  битишдириъиси  ишлянир:  охуйум,  башла-

йым; охуйаг, башлайаг. 

 

Г е й д. Ъанлы данышыг дилиндя вя бязи бядии ясярлярдя 2-ъи шяхсин 

тякиндя  -эынан,-эинян,-эунан,-эцнян,  -сана,-сяня  шякилчиляриндян  ис-

тифадя едилир: алэынан, эялэинян, дурэинян, эюрэинян; алсана, эялсяня

Йорулмусан, бир динъини алсана!. (Я.М.)  

Йазыг Гурбанини дярдли йазэилян, 

Щяр ъцр ъяфасына, ъября дюзэилян, 

Юз ялинля мязарыны газэилян

Гой мязара, юзцн дяфн еля, эялин! (Гурбани)  

2-ъи шяхсин ъямини дцзялтмяк цчцн бядии дилдя бязян  -ыныз, иниз, 

-унуз,-цнцз  шякилчиси  мцшащидя  олунур:  алыныз,  эялиниз,  дурунуз,  эюрц-

нцз.  Щятта  бязян  -саныз,-сяниз  шякилчисиня  дя тясадцф  едилир:  Вурсаныз, 

бунлары йыхылалар! (М.Ф.А.) 

Бу шякилчиляр артыг ядяби норма хцсусиййятини итирмякдядир. Йал-

ныз -сана, сяня шякилчиси мювгейини ъанлы дилдя даща чох мцщафизя ет-

мякдядир

 



Ямр шяклинин шяхс шякилчиляри башга шякиллярин шяхс шякилчи-

ляриндян бир гядяр фярглянир. Башга шякиллярин  икинъи  шяхс тякинин 

шяхс шякилчиси олдуьу щалда, ямр шяклинин 2-ъи шяхс тякинин шякилчи-

си йохдур. Бунун яксиня олараг, башга шякиллярин чох заман цчцн-



 

224 


ъц шяхс тякинин шякилчиси олмадыьы щалда, ямр шяклинин юзцня мях-

сус шякилчиси вар.  

Щеч  шцбщясиз,  ямр  шяклиня  мяхсус  моделдя  тясирлик,  нюв 

вя  инкарлыг  шякилчиляринин  йери  даим  бош  вя  щазырдыр.  Бунлар  ямр 

мязмунуна мане ола билмир. Мяс.:  

Эцлмяк  фели:  эцлцм  –  эцлдцрцм  –  эцлдцр-т-дцр-цм  –  эцл-

дцр-т-дцр-мя-(й)им; йахшылашмаг фели: йахшылашсын – йахшылаш-дыр-

ыл-сын – йахшылаш-дыр-ыл-ма-сын. 

Эюрцндцйц  кими,  ямр  шяклиндя  тясирлик,  нюв,  инкарлыг  вя 

шяхс шякилчиляри иштирак едир (яввялки цчц олмайа да биляр). Заман 

анлайышы фелин бу шяклиндя шяклин мязмуну иля билинир. Беля ки ям-

рин иърасы йалныз ямрдян сонра йериня йетириля биляр (тякъя ямр де-

йил, хащиш, мяслящят, нясищят вя с. олдугда да). Она эюря дя ямр 

шяклинин ифадя етдийи иш щямин иш щаггында сющбятдян сонракы дюв-

ря – эяляъяк замана аид олур. 

Щаггында данышдыьымыз шяклин ады  «ямр шякли» олса да, тя-

рифдян эюрцндцйц кими, бу шякил йалныз тякид, тяляб, ямр мязму-

нуна  малик  олмайыб,  нясищят,  мяслящят,  чаьырыш,  арзу,  истяк,  гя-

зяб, йалварыш, тяскинлик вя с. кими мяналар да ифадя едир. Она эюря 

дя «ямр шякли» термини шярти бир термин щесаб олунур. 

Мялумдур  ки,  шяхс  юзц  юзцня  ямр  едя  билмяз.  Она  эюря 

дя 1-ъи шяхсин тяки даща чох арзу, истяк билдирир; мяс.: Эедим су 

эятирим, эцлляри сулайым.(Ъ.Ъ.) Эедим бир дя хястяляря баш чяким.  

Биринъи шяхсин ъяминдя хащиш, истяк, чаьырыш мяналары эцълц 

олур: 


Эедяк, достлар, эедяк щей ахын-ахын, 

Дцшмяни Тябризя гоймайаг йахын.(С.Р.)  

Щягиги мянада тякид, тяляб 2-ъи шяхсин тякиндя вя ъяминдя 

юзцнц  эюстярир;  мяс.:  Семент  верин!  Бетон  тюкцн!  Гачырмайын 

Кцрц эюздян! (С.В.) И ш ч и л я р. Ач! Чякиъи верин! Сындырын! Дя-

мири  эятир!  Вур  тяпийи!  Ъящяннямя  ки…  Ач,  чых  байыра!  (Ъ.Ъ.) 



Баш апарма, дур! (С.В.) 

Икинъи  шяхсдя  чаьырыш,  мяслящят,  кинайя,  ришхянд  мяналары 

да  мцщцмдцр: 

Ач дилини, йум эюзцнц, защида, 

Вирд еля, щеч анлама мянасыны! (С.) 

Бизя мане олма, гой ишимизи эюряк. Айры вахт лап аьаъ эю-



тцр, бизи дюйЧыхарт буну йадындан! «Тцрмя» сюзцнц бир дя аь-

 

225 


зына алма! (И.М.) Саллана-саллана эялян Салатын, Эял беля саллан-

ма, эюз дяйяр сана.(Гурбани)  

Цчцнъц шяхсдя мяслящят, нясищят, арзу, истяк  мяналары да-

ща  чох  нязяря  чарпыр;  мяс.:  Даьылсын  булудлар,  ачылсын  щава. 

(С.Р.)  


Эялсин бащар фясли, ачылсын йазлар, 

Эюлляря тюкцлсцн аь губа газлар. 

Бяйзадя оьланлар, ханзадя гызлар, 

Йар иля данышан дилляр севинсин! (Гурбани)  

Анасан, сяндя дя бир инсаф олсун! (И.Я.) 

 

Ямр шяклиндя олан фелляр  ъцмля дахилиндя бир сыра ядатларла 



бирэя ишлянир вя щямин ядатлар ямр, тякид, тяляб, арзу, истяк мяна-

ларыны эцъляндирир. Мяс.: 



Ща  ядаты:  Башгаларыны  юйрят,  амма  юзцн  дя  юйрянмяйи 

унутма, ща! (И.Я.) 

Бир ядаты: Ай ъамаат, бир сакит олун, бир йол верин! (М.И.) 

Эюр,  эюрцм,  эюряк  ядатлары:  Ай  гыз,  бир  дилбоьаза  сал 

эюрцм! (М.И.)   

Гой ядаты: Гой гызларын цзц эцн кими эцлсцн! (С.В.)   

Гой ачылсын мин бир чичяк, 

Гызыл эцлдян ятир чякяк.(С.В.) 



Ди ядаты: Ди вер ъавабыны, ня дурмусан, дин! (С.В.)  

Эял ядаты: Эял чыхаг сейриня уъа даьларын! (Щ.А.)  Эял йа-

заг шярт цчцн юз тяръцмейи-щалымызы! (С.) 

Бунлардан  ялавя,  бах,  бары,  тяки,  биръя  ядатлары  да  ямр 

мязмунуну эцъляндирмяйя тясир едир. 

Ямр  шяклиндя  олан  феллярдя  иш  щямишя  мцасир  сявиййядя 

юзцнц эюстярир, бирбаша кечмишя апарыла билмир, одур ки башга шя-

киллярдян  фяргляняряк  фелин  бу  шякли  иди,  имиш  заман  ядатлары  иля 

ялагялянмир.  Лакин  башга  феллярин  кюмяйи  иля  эяляъяйя  аид  олан 

ямр, тякид, истяк мязмуну бцтювлцкдя кечмишя апарыла биляр:  

Мян бузову гуъаглардым гачмасын, 

Дейярди: -Бах, бадйа долсун, дашмасын.(Ш) –  

мисраларындан икинъисиндя ямр шяклиндя олан бах, долсун, дашма-



сын  сюзляри  дейярди  фелинин  кюмяйи  иля  щекайя  мязмуну  газан-

мышдыр.  Щямин  фели  (дейярди)  дейярмиш  шяклиня  салмагла  рявайят 

мязмунуну да йаратмаг мцмкцндцр. 


 

226 


Yüklə 5,01 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin