Гязянфяр казымов с е ч и л м и ш я с я р л я р и


Ики-цч йцз ил бундан иряли



Yüklə 5,01 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə47/53
tarix06.12.2016
ölçüsü5,01 Mb.
#961
1   ...   43   44   45   46   47   48   49   50   ...   53
Ики-цч йцз ил бундан иряли христиан кешишляри  дяхи бу фи-

кирдя олуб, вяфат едян театрчылары  дяфн етмяйи дя щарам билирди-



ляр.  Àмма инди еля дейил. Бу эцн театрчылыг  ян щюрмятли сянят-

лярин  бири  олуб  сянаеи-няфися  ъцмлясиня  эирибдир.  Яввяллярдя 

мурдар  ядд  олунан    театр  сящняси  инди  бир  айинейи-ибрятнцма 

олубдур».(153) Áунлара бахмайараг, бизим мцсялман аляминин 

 

452 


щяля  дя  бюйцк  ъящалят  ичярисиндя  олдуьуну,  «Затян  биз  кимин 

гядрини билирик ки, театрчылар гядрини  дя биляк!  Àвам ъамаатымыз 

анламазлыгдан,  анлайанларымыз  да  бцхл  вя  щясяд  уъундан    юз 

адамларымызын гядрини билмяк истямирляр» - дейян мцяллиф инки-

шаф етмиш юлкялярля бизим юлкямиз арасындакы якс вязиййяти йцк-

сяк поетик дил иля гаршылашдырмышдыр:  

«Мцтямяддин  мямлякятляр  мцнбит  торпаглы  вя  эялирли  

йерли  бир  чямяндир  ки,  онун  цзяриндя  ялван  чичякляр,  ъцрбяъцр 

эцлляр  битиб,  эюзял  мянзяряляри,  ятир  вя  янбярляри  иля  тамаша 

едянлярин  кюнлцнц  фярящнак,  рущуну  ляззятйаб  вя  чямянин 

юзцнц дя гиймятдар едирляр. Аллащын йаьышы, эцнцн шяфяги, тор-

паьын йеми бу чямяндя  битмяк истяйян щяр бир эцлц  щяр тяря-

фдян щимайя едиб, няшвц нцма вя тяравятиня хидмят едирляр. Би-

зим  йерляр  ися  еля  эцлляри  гябул  етмир  кими  бир  шей  битирмир  вя 

юзц  юзбашына  битмяк  истяйянин  дя  цзяриня  кясиф  бир  кюлэя  сал-

магла  ня  гойур  ки,  эцн  гыздырсын,  ня  гойур  ки,  йаьыш  эюрсцн; 

йандырыр, солдурур, мящв едир…»(153) 

 Лакин  мцяллиф  цмидини  итирмир,  «мядяниййят  селинин»  га-

баьында бир вахт щеч няйин дайанмайаъаьына, о селин «бизи ня-

фяс  алмаьа  гоймайан  кясиф  дашлары,  гайалары  йериндян  ойнадыб  

заил едяъяйиня» црякдян инаныр. 

Йеня елм вя тящсил цзяриня гайыдараг эюстярир ки, йахшыны 

вя  йаманы  фяргляндирмяк  вя  гиймятляндирмяк  цчцн  савад  ла-

зымдыр.  Èнкишаф  етмиш  юлкялярля  бизим  милляти  мцгайися  едяряк 

йазыр: «Онлар щамысы (инкишаф етмиш халглар  – Г.К.) бирликдя щяр 

бир йахшыны тягдир вя щяр бир йаманы  тякдир вя тягбищ етмяйя га-

дирдирляр. Йахшы иля йаманы дцрцст анламаг цчцн дя  мцтляг елм 

вя билик лазымдыр». (123) 

Юлкямиздя савадсызлыьы, елм вя тящсилин чох пис вязиййят-

дя олдуьуну эюстярян ядиб  «Хябярдарлыг» мягалясиндя бунун 

инсанларын мяишятиндя дя бюйцк фярглярин йаранмасына сябяб ол-

дуьуну сюйляйир: «Нядяндир ки, мясялян, Эянъя ятрафында олан 



немся колонийаларынын кяндлиляри щамысы варлы, дювлятли вя бизим 

бир  чох    шящярляримиздян  тямиз    вя  абад  бир  кяндя  малик  олуб 

кцчя вя гапыларыны  електрикля тянвир едирляр, амма бизим кянд-

ляримиз  хараба  йерляря  дюнцб  вираняляриндя  ит  улайыр?  Чцнки  

щаман  немсяляр  бизим  кянд  моллалары  тяряфиндян  гарын  вя  ъиб 

мцлащизяси  иля  тялин  вя  тякфир  едилян  цлум  вя  фцнуни-ъядидяни  


 

453 


юз  милли  мяктябляриндя    охудуб  кяндчилик  сянятини    тязя  мящ-

сулдар  вя  асан  цсулла  билирляр  вя  ишляриндя  тятбиг  едиб,  бол-бол 

мящсул  алырлар»  (127)  «Щяр  щансы  шящяримизя  бахырсан,  мцсял-

ман щиссяси хараба, саир щиссяляри  мямур вя абадМцсялман 

щиссяляри цряк буландыран, саир щиссяляри кюнцлачан, инсана фя-

рящ  верян.  Нядяндир?  Юзэялярин    мядяниййятли  вя  бизим  мядя-

ниййятсизлийимиздян.  Щяр  кяс  ки  бу  яййамда  мядяниййятин  зид-

динядир, о шяхс миллятимизин ян бюйцк дцшмянидир». (125) 

Эюстярир  ки,  савадсызлыг  вя  ъящалят  ичярисиндя  башга  халг-

лара эцлцш мянбяйи олмушуг. «Áаша дцшмяди» фелйетонунда  ре-

ални  мяктяблярдя,  эимназийада,  университетлярдя  мцсялман  ба-

лаларынын аз олмасынын сябяби дар шалвар эеймякля ялагяляндири-

лир,  мцсялманын нечя мин иллик кющнялмиш адятдян хилас ола бил-

мямяси иля баьлы изащ олунур:  «…школа эедян ушаглар  дар шал-

вар эейирляр вя дар шалвар да бизлярдя  чох пис шейдир». Áу сюзля-

ри ешидян Йевропалы «яввялъя чох эцлдц, амма сонра бир гядяр 

фикря эедиб, бирдян башлады ушаг кими аьламаьа» вя деди: «Биз 

елм  сайясиндя    щавада  гуш  кими  учуруг,  амма  бунлар  щяля 

шалвар мясялясиня мяшьулдурлар». (413) 

Цзейир  Щаъыбяйов  «Áиз  ня  щайдайыг?»  фелйетонунда  мц-

сялман аляминин эеридя галмасынын сябяблярини даща ятрафлы изащ 

етмишдир:  

Халгын  рущаниляри  гязет  чыхарыр,  йатмышлары  ойадыр,  бизим 

рущаниляр  йатмышлара  щяля  йатмаьы  мяслящят  эюрцрляр;  халгын 

(юзэя халгларын) яйан вя яшрафы, хан вя бяйляри миллятя арха ол-

дуьуну  билдирир,  бизимкиляр  «щялакят  ичиня  атылмыш  миллятдя»  бир 

гядяр сяй вя тялаш эюрдцкдя «евимиз йыхылды» дейя тялаша дцшцр-

ляр;  халгын  дювлят  думасына  эедянляри  миллят  цчцн  ъан  гурбан 

едяъяклярини  билдирир,  бизимкиляр  юз  шан-шющрятини  дцшцнцр,  «бу 

вящши, ганмаз, рус демишкян «дики, некултурны» адамларын цзцн-

дян  гуртарыб  Петербург  кими  образованны  йеря»  эедяъяклярини 

дцшцнцрляр… фелйетону мцяллиф бу ъцр гаршылашдырмаларла давам 

етдирмишдир. (284) 

Яксяр фелйетон вя мягалялярдя ушагларын тярбийяси, ялиндя 

ихтийар  оланларын  касыблара  мцнасибяти,  юлкядя  щуманист  ганун-

ларын олмамасы,  гайдасызлыг, инсанын инсан кими йашамасына ся-

бяб ола билян ганунлара мцщафизякар гцввялярин эцъ эюстярмяси 

кими мцщцм мясяляляря тохунулур. Ушагларын мяктябя эетмяз-



 

454 


дян  яввял  аиля  тярбийясиня  ъидди  фикир  верилмясини  ваъиб  билян 

ядиб  валидейнин,  тябии  ки,  ювладыны  чох  истядийини  билдирир,  лакин 

чох  истямякля  ушаьы  тярбийя  етмяк  олмур,  одур  ки  «тярбийянин 

йолуну  билмяк  лазымдыр»,  зира  «хейирхащ  олмаг ня  гядяр  асан 



ися, хейир эятирмяк вя шяри дяф етмяк бир о гядяр чятиндир». 

 «Уйма дцнйайа» фелйетонунда щакимлярин, цляма вя ру-

щанилярин дцшцнъяси иля саьлам ягидянин гаршылашдырылмасы  эцълц 

вя тясирлидир: «Áу щакимлярин вя бязи цляма вя рущанилярин ня-

зяриндя щцрриййят истямяк, миллят мяълиси ачдырмаг, касыб-кусу-

бун гейдиня галмаг, халгы маарифляндирмяк  - щамысы дцнйайа 

уйуб гафил олмагдыр. Àмма  рцшвят алмаг, халгы алдатмаг, ъа-



маатын башыны гырхыб, ъибини соймаг адяти бир ишдир ки, йатыб-дур-

маг,  йейиб-ичмякля  онларын  арасында  щеч  бир  тяфавцт  йохдур». 

(317)  Юлкядя  башсызлыг:  «Áилет  алыб  вагона  минирик,  кондуктор 

гапаз  вуруб  дейир  ки,  ня  цчцн  билет  алыб  мяни  рцшвятдян  мящ-

рум  едибсян?  Áилет  алмайыб  вагона  минирик,  йеня  кондуктор 

гапаз вуруб дейир ки, ня цчцн билетсиз эедирсян?»   

 

*** 



Цзейир  Щаъыбяйовун  публисистика  дили  бядии  вя  образлыдыр.  

Савадсызлыьын щюкм сцрдцйц бир ъямиййятдя садя инсанлары баша 

салмаг, юз фикир вя идейаларыны садя бир дилдя – халг ифадя тярзиня 

мцвафиг шякилдя чатдырмаг цчцн ядиб халгын ифадя йарадыъылыьын-

дан  – фразеоложи ващид адландырдыьымыз дил  ващидляриндян, аталар 

сюзляриндян,  мясяллярдян,  щикмятли  сюз  вя  афоризмлярдян  бол-

бол  истифадя  етмишдир.  Áу  ъцр  ифадя  тярзи  дюврцн  даща  чох  яряб, 

фарс, гисмян дя рус терминолоэийасы мцщитиндя  публисистик йазы-

нын дярк олунмазлыг имканларынын арадан галхмасына, эениш яща-

ли кцтляси иля тябии цнсиййятя эерчяк имкан йаратмышдыр. Áу ъящят 

юзцнц щям маариф, мяктяб, мянявиййат мясяляляриня, щям си-

йаси-иътимаи  проблемляря,  щям  дя  мяишят  мясяляляриня  щяср 

олунмуш йазыларда эюстярир. 

Ядибин  наданлыг, ъящалят, савадсызлыг, эерилик вя с. иля мц-

баризяйя  щяср  олунмуш  публисистик  йазыларында    гаранлыгда  гал-

маг, ишыг эялян йеря бармаг тыхамаг, ъамааты ойатмаг, халгын 

эюзцнц ачмаг, аьламалы щал, чаря тапылсын, ианя мянбяйи гуру-

йубдур,  кирвя  вя  халоьлу  цсулу,  ичиндян  бир  шей  чыхмайыбдыр, 

баш гошмалыдыр,  бойнуна гоймаг, ниъат гапысыны баьламаг ки-


 

455 


ми мяъази ифадяляр даща сяъиййявидир: «…бизим беля бир гаран-

лыгда галдыьымыз  бир заман  ишыг эялян йеря бармаг тыхамаг ис-

тяйирляр. Сюзцн  доьрусу, горху вар ки, щяр тяряфдян  ниъат гапы-



сыны  цзцмцзя баьлайаг». (139) «Тярягги»  гязети  ъамааты  ойа-

дыр, халгын эюзцнц ачыр». (138)  

Êонкрет олараг дейя билярик ки, ядиб бунлары дюврцн мцтя-

рягги гязетляриндян олан «Тярягги» гязетиня бющтан атмаьа ча-

лышанларын цнванына сюйляйир, гязетин нашири Муртуза Мухтарову 

мцдафия едяряк йазыр: «Муртуза Мухтаров ъянаблары  мал, дюв-

лят, зор вя гцввятя малик бир шяхс олуб да щяр бир намцнасиб щя-

рякятляри гябул едян адамлардан дейилдир». (138) 

Охуъуну сон дяряъя садя бир шякилдя, ъанлы вя тябии халг 

ифадяляри иля баша салыр. Ящалинин – мцсялман ъамаатынын мяктя-

бя ряьбятинин аз олдуьу бир заманда мцяллимдян, мцяллим сеч-

кисиндян чох  шейин асылы олдуьуну эюстярир, арзулайыр вя мясля-

щят эюрцр ки, мцяллимлик семинарийалары Áакыда вя йа ян азы Тиф-

лисдя олмалыдыр ки, халгла ялагя эцълянсин. Мадам ки щазырда бу 

ялагя  йохдур,  Ãори  узагдадыр,  щеч  олмаса,  мцяллим  сечкисини 

дцзэцн апармаг лазымдыр ки, халг ушаьыны мяктябдян чякиндир-

мясин:  «Âя  бир  дя  маариф  ишиня  яйри  бахмаьа  мяъбур  едилмиш  

ящалини бу ишя алышдырмаг цчцн  мцяллим сечкисиндя бюйцк диг-

гят  лазымдыр  ки,  халг  щцркмясин».(129)  Реалист  дцшцнъяйя  цс-

тцнлцк  верян  ядиб  юлкя  ишляринин  низама  дцшмяси  цчцн  реал  иш 

эюрмяк  лазым  олдуьуну  сюйляйир:  «Щярэащ»  вя  «яэяр»  иля  иш 



эетмяз. Áу фикирляри гювлдян феля эятирмяк цчцн лазымдыр бу иш-

лярин далына дцшмяк  вя илла ишляримиз бу нюв иля галса,  тярягги-

миз чох чятиндир».(130) 

«Áир кяндли иля сющбят» фелйетонунда кяндлинин сявиййяси-

ня мцвафиг бир дилдя данышан ядиб, кичик бир фелйетонда ясас фик-

рини:  цз-эюзцндян  гядимлик  йаьан  (гоъа),  бейним  хараб  олуб, 

саь баш сахламаг (чятиндир), ишя салмаг, гоъа гузьун, ъан ве-

рир, тяляйя дцшцбляр, «мал галмыр, чул галмыр», аллащ евини йых-

мыш  (бяй),  диван  ялиня  дцшмямишям,  башын  щаггы,  «ханы  эюр-

дцм, хяръ гойдум», данладым-дансадым, аллащ рящмят елясин, 

башына  ойун  эятирярляр,  цстцня  бющтан  атыб,    башына  дюнцм,  

мясял  чяким,  ятиня  пярчим  олду,  мин  ишя  гарышырлар,    газамата 

дцшцб,  ора-бура чапмаг, щялак олмушам, (бизим оьлан иля бяй 

арасында) сюз олмушду, атылыб-дцшмяйимиз (нащагдыр),  чяр дяй-


 

456 


миш (гара йабы), сюз эютцрмяди, фараьат  отур, эцнлярин бир эц-

нц, о йандан гайытды  ки, бяй дя беля-беля олсун, юзцн  дя, юзц-

мц  чюля  тяпдим,  яъяли  тамам  имиш,  салдылар  дама,  (мындар-

мындар) анд ичмишдиляр, (мындар-мындар) анд ичяня гуран гя-

ним олмаз, вякил тутмушам вя с. мцхтялиф типли халг данышыг ва-

ситяляри иля ифадя етмишдир. (388-390) 

Мцяллиф о дюврдя – ХХ ясрин яввялляриндя мцсялман аля-

миндя  чох  ишлянян  бир  сыра  гейри-фразеоложи  сабит  бирляшмялярин 

дюврцн  зийалылары  тяряфиндян  эюрцлян  ишляр,  цмуми  тярягги  яса-

сында «позулдуьуну», мцсялман тяфяккцрцндя онларын – о анла-

йышларын артыг мцсбят  кейфиййятляр газандыьыны, ъящалятя сцрцк-

ляйян кечмиш ягидянин йох олдуьуну сюйляйир. Áеля ифадяляр сы-

расында гязет щарамдыр, мяктяб зийандыр, мцсялман дилиндя да-

нышмаг ейибдир кими ифадяляр сон он-он беш илин ярзиндя мятбуа-

тын,  мяктябин  инкишафы  иля  ялагядар  юз  ящямиййятини  итирмишдир: 

«Моллаларымызын «гязет щарамдыр» етигады позулду. Ãырмызысаг-

галларымызын «мяктяб зийандыр» етигады позулду. Ãрахмал тахан-

ларын  «мцсялман  дилиндя  данышмаг  ейибдир»  етигады  позулду». 

(450-451)  Áеля  «етигадлар»  ичярисиндя  «мцсялмандан  йахшы  иш 



чыхмаз»  етигады  щяля  дя  юз  щюкмцндядир:  «Àй  ъаным,  сян  на-

щаг йеря мяни инандырма. Мян сяня дейирям ки, бу, мцсялман 



иши  дейил.  Мцсялман  беля  шейи  баъармаз..  Йяни  мян  юз  мцсял-

манымы танымырам?»  Мцяллиф бу ъцр адамлары  бядбин адамлар, 

рущ дцшэцнлцйц йарадан адамлар, эялмякдя олан маариф селинин 

габаьында  дуран  кол-кос  адландырыр,  «щушйарлыг  эцняшиня»  ина-

ныр: «Щеч бир ещтийат лазым дейил, чцнки инди щушйарлыг эцняши чы-



хыбдырЕлм вя билик даьларында донмуш галан тярягги гары йа-

ваш-йаваш ярийир; бу эцн-сабащ сели эялиб габаьына чыхан щяр бир 

кол-косу кюкцндян гопарыб апараъагдыр».(451) 

Лакин бу ъцр тярягги иля йанашы, щяля мцсялман аляминдя 

яталят,  юзцня  инамсызлыг  чох  эцълцдцр,  вятян  цчцн,  юлкя  цчцн, 

эяляъяк цчцн, хош эцн вя азадлыг цчцн иш эюрмяк вярдиши йаран-

майыб, гязетляр ня гядяр йазса да, тярягги етмиш юлкяляр барядя 

сайсыз  нцмуняляр  эюстярился  дя,  щяля  мцсялман  алямини  ойат-

маг  чох  чятиндир.  Чятинликляри  мцсялманлар  анъаг  бир-бириндян 

эюрцр.  «Мцсялманын  иши»  фелйетону  «Еля  мцсялманын  иши  беля 

олар» ифадяси цзяриндя гурулуб.  Щяр ня янэял олса, мцсялманын 

иши  иля  баьланыр  вя  мцсялман  мцсялмандан  эюрцр,  кцсцр:  «Ъа-



 

457 


маатымыз  чох  кцсяйяндир,  бир  дя  эюрцрсян  ки,  хатириня  дяйди, 

кцсдц,  бурнуну  саллады.  Юзцмцз  юзцмцздян  кцсцрцк.  Àйрылар 

башымыза  тянбяки  ойуну  ачса  да,  гапазласа  да,  тяпикляся  дя, 

кцсмярик.  Юз  мцсялманымыздан  кцсярик…  Áалам,  еля  мцсял-



манын иши беля олар».(433) 

 «Âахтымыз йохдур» фелйетонунда «щяр бир барядя пяришан 

олан  вя  пясмяндя  адланан»  миллят  цчцн  бир иш  эюрмяк,  бир  ъя-

миййят  гуруб  ишлямяк  мясялясиня  разылыьа  эялян  «миллятпя-

ряст»лярин  щятта  комиссийа  йарадыб  програм  щазырламаьа  «вахты 

олмур»:  «Аллащ  щаггы  мяним  вахтым  йохдур».  «Атамын  эору 



щаггы  мяним  дя  вахтым  йохдур»,  «Аллащ  мяня  лянят  елясин, 

щярэащ башымы  гашымаьа маъалым  варса», «Эетдийим  Хорасан 

белими  сындырсын  яэяр  суткада  цч  саат  йатырамса».  «Àмма  сиз 

юлясиниз, юзцм юлцм ки, кясряти-шцьлдян о гядяр башым гарышыг-

дыр ки, индийя гядяр обед елямямишям» дейя йахаларыны кянара 

чякирляр.  Мцяллиф  «вахтыныз  вар,  амма  рущунуз  йохдур,  цряйи-

низдя тяпяр йохдур» -  дейя мянасыз ишляря истянилян гядяр вахт 

айырдыгларыны йада салыр.  

Âя йа лап топлашыб сющбятя башласалар да, мятляб цстя эяля 

билмирляр:  «Мцщцм  мясялянин  щялли  галыр  ай  батандан  сонра-



йа».(295) Щятта юзляри юзляриня бязян етираз да едирляр: «Áурада 

щяр  кяс  дуруб  аьлына  эяляни  данышса,  бу  мяълис  олмаз,  ермяни 



кянди олар». (293) 

«Ниййяти-халися» фелйетонунда ъямиййятляр гуруб, «йазыг, 

зялил миллятя» кюмяк етмяк истяйян, ону иряли апармаг истяйян 

«миллятпярястляр»  тянгид  олунур.  Мяълися  йыьыланларын  щеч  бири 

«миллят гейди чякян миллятпярясти» динлямир, эюзляр бахыр, лакин 

щяря бир фикирдядир, щеч кяс натигин нитгинин мязмуну иля мараг-

ланмыр, щяря бир дцшцнъя иля мяшьулдур вя йалныз «ялбяття» сюзц 

ешидиляндя онлар да бир нюв ойаныб «ялбяття» дейя она гошулур, 

ишин мащиййяти барядя дцшцнмцрляр. Мцяллиф психоложи ъящятдян 

чох сярраст ишлямиш, дцшцнъяляри тягрибян дцзэцн ясасландырмыш-

дыр. Психоложи вязиййяти юз дили, сурят дцшцнъяси иля вердийиндян 

чох мцхтялиф ифадяляр ишлянмишдир:  ишляримиз баш тутмады; щансы 



ишя баш гошуб ял атырыг, иш биздян гачыр; гярар гойдум ки;  мил-

ляти  габаьа  апармаг;  саггала  салам  вермяк;  еля  бил  ки,  тикан 

цстя отурубдур;  ня узун данышыр – ат эетди, юркян апарды; рящ-

мятлийин  оьлу,  еля  бил,  дилоту  йейибдир;  сян  юлясян,  ахырда  лап 

 

458 


зящлямизи  тюкяъякляр;  рящмятлик  ушаьы  халгы  ишдян-эцъдян  го-

йуб;  аллащ Мяшяди Щясяня инсаф версин, цч манат верим ъаным 

гуртарсын; цч манатын цч мин дярди  вар;  мян  иманым, миллят 

гейди  чякян  йохдур;  юзцнц  халгын  эюзцня  сохмаг  истяйирсян, 

бяззат; аллащ сяня лянят елясин; сюзляримя ял чалмырлар;  о вязи-

фяни мян цстцмя эютцрцрям;  милляти габаьа апармаг щяр йол-

дан ютянин иши дейил…(409-411) «Саларын ъиловуну чякин» фелйе-

тонунда:  гулаьына  эирмир,  ъиловуну  чякин,  аьлына  эялмир,  ъан 



верир (юлцр), (пул чыхарданын) еви йыхылсын, зящлям эедир, ичиндян 

хата чыхар, бир чаря чяксин, чаря ахтарсын (393-394); «Мцхтялиф 

гязетляримиз»  фелйетонунда:  инсаны  зялалятя  салырлар,  дишин  ба-



ьырсаьыны кясир,  аллащ инсаф версин (Ящмяд бяй Аьайевя),  дин 

ялдян эетди, папаг бизя щарам олсун, хяъалят гуйусу.(400-401) 

«Ряфигимдян мяктуб», «Миллят эеридя галды» вя с. фелйе-

тонларда  йаланчы  миллятпярястлярин  зиддиййятли  фикирляри  яксярян 

халг  ифадяляринин  кюмяйи  иля  изащ  олунур:  «Миллят-миллят»  де-

мякдян аз галмышды ки, дилимдя бир «миллят» битсин»; «Ня башыны  

аьрыдым, даща (цзцм айаьувун алтына) арвад-ушаьы да тянэя эя-

тирмишдим»;  «айыб  олмасын,  арвад  мяня  аьыл  дуасы  йаздырмыш-

ды»; «мейданда о гядяр адам вар ки, щцркцтмясян саймаг ол-



маз»; «дцшмянля мцбаризя едиб, миллят йолунда ъан гурбан ет-

синляр»;  «Мян  ял  елядим  ки,  евин  йыхылсын,  сясини  кяс»;  (347) 

«…онлара гулаг асмагдан тянэя эялмишик»; «бу адамларын щеч 

мясляки, ягидяси олмур  вя щярчянд щцрриййят вя ядалятдян дям 

вурурлар, амма онларын  да  нямяня  шей олдуьуну  баша дцшмя-

йиб,  щяр  бир  ямялляриндя  тярсиня  иш  эюрцрляр»  (351)  –  бу  сюзляр  

щяр дягигя «миллят эеридя галды» дейянялиндян бир иш эялмяйян 

зийалылара аиддир. «Ниййяти-халися» вя «Áаша дцшмяди» фелйетон-

ларында да «миллятпярястляр» ейни шякилдя тянгид олунур: «Àллащ 

юзц шащиддир ки, бу иши башламагда мяним мягсядим  йазыг, зя-

лил  миллятимя  бир ращи-ниъат  арамаг,  милляти  ъящалят  вя  зиллятдян 

гуртармаг  вя  бир  нювля  милляти  габаьа  апарыб  юзэялярля  щям-

щцгуг  вя  мцсави  етмякдир».(409)  «Филанкяс  чох  да  Уруси  баш 

гойубдур, о ня билир ки, милляти габаьа апармаг нядир».  

Ясас  сябяблярдян    бири,  дедийимиз  кими,  ъящалятдир,  фана-

тизмдир,  «Ãуран»,  намаз  ня  олдуьуну  билмяйянлярин  мятбуата 

дцшмян  мювгейидир:  «Áурада  бир  щаъы  вар,  чох  мязяли  кишидир. 

Яввяла будур ки, намаз гыланда вя йа дуа охуйанда  щеч вядя 


 

459 


«аллащу  якбяр»  дейя  билмяйиб,  явязиндя  щямишя  «Алла  фикир» 

дейяр. Èкинъийя галан йердя  цстцня дири илан саласан, йеня гой-

маз  евиндя  гязет  олсун,  чцнки  дейир  ки,  мяня  гязет  дцшмцр

«Сейфцлмцлк» китабы да  дейир дцшмцр». (309) 

Áцтцн бунлар эюстярир ки, Цзейир Щаъыбяйов иътимаи-сийаси 

щадисяляря  дяриндян  бяляд  олмуш,  щадисялярин  эедишиня  йцксяк 

фялсяфи бахымдан йанашмыш, чаризмин зцлмц алтында инляйян мил-

лятлярин  вя  онларын,  юзц  демишкян,  «дурбин  вя  сащиби-бясирят 

олан» адамларынын мцбаризясиня инанмыш, онлардан илщам алмыш-

дыр. Щюкумят «ясл руслар» вя «битяряфляр» ады иля ня гядяр юз ят-

рафына  гцввя  топламаьа  чалышса  да,  баъармамышдыр.  Щадисяляр 

эюстярир ки, ХХ ясрин икинъи ониллийинин зийалылары даща ъясарятли, 

даща  мцбариз,  ъясур  инсанлар  олмуш,  халг  мянафейини  юз  шяхси 

мянафеляриндян  цстцн  тутмушлар.  Октйабр  ингилабы  тясадцфи  баш 

вермямиш, халгларын вя зящмяткеш инсанын мин илляр бойу апар-

дыьы мцбаризянин нятиъяси кими мейдана чыхмышдыр. Èкицзлц, йа-

рамаз,  юз  мянафейи  наминя  халгы  чыхылмаз  вязиййятдя  гойан 

бир чох щазыркы милли мяълис депутатларындан мин дяфялярля тямиз 

вя  сямими  олмуш,  халг  иши  уьрунда  ъанларындан  кечмяйя  щазыр 

олмушдар.  Åля  Цзейир  Щаъыбяйовун  юзцнцн  йаздыглары  бу  ъцр 

парлаг мцбаризянин ян парлаг нцмуняляридир. Цзейир бяйин пуб-

лисистик ясярляри – мягаля вя фелйотонлары онун бюйцк алим кими 

Àзярбайъан ядябиййаты, Àзярбайъан журналистикасы тарихиндя да-

щи бир шяхсиййят кими йер тутдуьуна там ясас верир вя бу ъящят-

дян онун публисистикасыны «Мола Нясряддин» публиситикасына бя-

рабяр  саймаг  мцмкцндцр  вя  щятта  бир  чох  щалларда  сийаси  ъя-

щятдян Цзейир бяй ирялидя дурур. 

Èфадялярин,  сюзлярин  изащы  просесиндя  ядиб  чох  мящарятля 

чар  цсули-идарясини  ифша  едир.  Êонкаларда  йазылан  «Остерегайтес 

карманшиков» - ъибэирлярдян юзцнцзц эюзляйин - ифадясиндян ис-

тифадя едяряк, рус иътимаи мцщитини ъибэирляр йыьынъаьы кими ифша 

едир,  «кясри-шан»  сюзляри  иля  эуйа  Русийа  щюкумятини  мцдафия 

едир, лакин онун ардынъа ясас сюзцнц дейир: «Êонкаларда вя саир 

йерлярдя  йазылан  беля  хябярдарлыглар  щярчянд  бир  гядяр  Русийа 

юлкямиз цчцн кясри-шан олуб,  ъибэирляр йыьынъаьы олдуьуну бил-

дирир,  амма  щяр  щалда,  о  ъцря  хябярдарлыглар  адамлары  ещтийатлы 

доланмаьа мяъбур едб, ъибинин саь вя саламат галмасына сябяб 

олур».(401)  «Земство  вя  сющбят»  фелйетонунда  типик  бир  азяр-



 

460 


байъанлы-мцсялман нцмайяндяси олан Мяшяди Ãулуну ядиб чох 

тябии  ифадялярля  данышдырыр.  «Валлащ,  мян  беля  эюрцрям  ки,  Èран 

да юзцня бир  чаря тапаъаг, османлы да, рус да, амма йазыг би-

зим щалымыза. Åля ишляря бахыб эюрцрям ки, алтда галан биз ола-

ъаьыг. О земски нямяня олан шейдир? Áир мяня гандыр ону».   

Цзейир  Щаъыбяйов  журналистлик  фяалиййяти  дюврцндя  йалныз 

Àзярбайъан  щцдудлары,  Àзярбайъанда  вязиййят  мясяляляри  иля 

мяшьул  олмайыб.  Ядибин  фелйетонлары  эюстярир  ки,  даим  бейнял-

халг щадисялярля марагланмыш, хариъи юлкялярдя, хцсусян Èран вя 

Тцркийядя баш верян щадисяляр онун диггят мяркязиндя олмуш-

дур.  «Саларын  ъиловуну  чякин»

17

  фелйетонундан  айдын  олур  ки, 



Èран  щюкмдары  Мящяммядяли  шащын  гардашы  Саларын  (Саларцд-

дювлянин) Èранда тюрятдийи гырьын ядибин гязябиня сябяб олмуш-

дур. Ядиб онун ямялляри нятиъясиндя гырылан минлярля адамы Èта-

лийанын  Êалабрийа  вилайятиндя  зялзяля  нятиъясиндя  гырыланларла 

мцгайися едир, бейнялхалг алями Саларын ъиловуну чякмяйя ча-

ьырыр:  «…зялзялянин  габаьыны  кясмяк  мцмкцн  дейилдир,  амма 

саларларын аьзына бир шапалаг вуруб, ъиловуну чякмяк чох асан-

дыр».  (383)  Саларын  йарамаз  давранышы  иля  ялагядар:  аллащ  о  ис-



тибдады  йох  елясин,  Салар  адында  бир  щюкумят  гулдуру,  Салар 

кими гулдурлар, ъамааты гойун сцрцсцня дюндяриб, юзц дя гяс-

саб олубдур… кими кяскин ифадяляр ишлятмишдир.(392) 

 «Фяляк, евин йыхылсын» фелйетонунда гулаг кясмяк ифадяси 

щям щягиги, щям дя мяъази мянада ишлядилмякля Русийада вя 

Османлыда  олан    юзбашыналыглар,  асайишин  позулмасы  щаллары  тян-

гид олунур: «Äцнян телеграф беля бир хябяр эятирди ки, орада (Пе-

тербургун  «Йевропа»  мещманханасында  –  Г.К.)  бир  рус  яфсяр 

эцръц кнйазы иля далашыб, онун гулаьыны кясибдир». Ãулагсыз га-

лан эцръц кнйазы да  рус яфсярини ики патрон вуруб юлдцрцбдцр».  

Сюздян сюз чыхаран ядиб йазыр ки, Османлыда – Трабзон шящярин-

дя бир яфсяр юз пашасыны эцлля иля вуруб юлдцрцбдцр: «щямин паша 

да  рус яфсяри кими юз османлы яфсяринин  гулаьыны кясиб мяваъи-

бини вермирмиш». (330) 

Ядиб чох усталыгла бязян фразеоложи ващиди щягиги мянайа 

йюнялтмякля  тянгид  обйектиня  кяскин  кинайясини  ифадя  едя  бил-

мишдир. Тящкийячи образы Османлыйа эедяркян юз вятяни щаггын-

да  «аьзына  эцъля  сыьышан»  сюзляр  дейиб:  «Яфяндим!  Мян  мяш-

рутяли  (думалы)  олан  азад  Русийанын  азад  тябяясийям.  Буна 


 

461 


эюря  дя  азад  данышмаьа  юйрянмишям!»  Èнди  Áакыйа  эялян  бир 

османлынын бурадакы вязиййяти эюрцб, щямин йалан сюзлярин мц-

габилиндя  дейяъяйи  сюзляри  дя  тясяввцр  едир:  «Филан-филаншцдя

бяс сян чыьыра-чыьыра дейирдин ки, Русийа мяшрутяли вя азад дюв-



лятдир!»  Ядиб эюстярир ки, онда   мян  сюзляр гаршысында чох ута-

нардым, «хяъалятимдян аз галарам ки, йеря эирям. Àмма щейиф 

ки, йер йарылмаз, она эюря дя айаг цстя дуруб галарам». (395) 

Лаьлаьы  шяклиндя  олса  да,  ядиб  щюкумятин  шящяр  идарясиня  щеч 

бир ихтийар вермядийиня етиразыны билдирмишдир: «Тябиидир ки, щцр-

риййятдян сонра бу шящяр идарясинин ихтийар вя щцгугу эяряк да-

ща  артыг  олайды…  Щалбуки  бу  саат  сизин  шящяриниз    бизим  кечян 

илки Македонийадан бядтярдир: Ãятл, гарят, оьурлуг, адам оьур-

луьу вя бунунла беля, сизин шящяр  идарясинин ихтийары йохдур ки, 

бу шулуглуьа бир чаря чяксин, чцнки щюкумят гоймур!» (395)  

«Тяк ялдян сяс чыхмаз» мясялиня ядиб эениш иътимаи мяна 

вермишдир. Йазыр ки, Османлыда щяр кяс юзцнц йалныз щесаб едир, 

она эюря ки, «Султан юз мямлякятиня о гядяр хяфиййя даьытмыш-

дыр  ки,  инди  ата  оьулдан,  оьул  атадан,  гардаш  гардашдан  бядэц-

ман  олуб,  бир-бирлярини  хяфиййя  зянн  едирляр»,  щалбуки  ола  биляр 

ки,  бунларын  щяр  икиси  «щцрриййят  тяряфдарыдыр».  Одур  ки  «орада 

щяр  кяс  юзцнц  йалныз  щесаб  едир  вя  «Йалгыз  ялдян  сяс  чыхмаз» 

мясялиня табе олуб, сцкут ихтийар едир». (91-92) 

«Тяскинлик» мягалясиндя Сяттархан щярякатына гаршы  йери-

йян вя цч эцн Тябризи арамсыз бомбаласа да, щеч няйя наил ола 

билмяйян Åйнцддювляни ядиб кинайя иля «дювлятин эюзц» адлан-

дырыр,  онун  башыпозуг  гошунундан  сюз  дцшяндя  мютяризядя  ки-

найя иля «айыб олмасын» кялмясини ишлядир вя рус телеграф аэент-

лийинин хябярляриня ясасланараг Åйнцддювля гошунунун  «вящши 

вя гейри-мцнтязям дястялярдян ямяля эялиб, щеч бир шейя лазым 

олмадыьыны»  эюстярир  вя  «Ешшяйя  минмяк  бир  айыб,  дцшмяк  ики 

айыб»  мясялиндян  истифадя  едяряк  Åйнцддювляни  лаьа  гойур: 

«Áир  мясял  вар,  дейярляр  ки,  ешшяйя  минмяк  бир  айыб,  дцшмяк 



ики  айыб. Åйнцддювлянин бу «щцъум  вя бомбардманы»  щаман 

ешшяйя миниб дцшмякдян ибарят олду». (98) 

Èран ингилабындан цряк долусу данышан ядиб Тещранын мц-

ъащидляр  тяряфиндян  тутулмасыны,  шащын  гачмасыны  «Èранда  инги-

лаб»  мягалясиндя  «Иран  ишляринин  цзцня  эцн  доьуб»  шяклиндя 

ифадя етмишдир. (110) 


 

462 


«Сяс эялир» фелйетонунда сон дяряъя тябии бир дил иля даны-

шыр,  Мирзя  Ъялилин  дедийи  щямшяри  щамбалларынын  Áакы  кцчяля-

риндя  чохлуьуну  Мящяммядяли  шащын  Èрана  гайытмасы,  Èранда 

баш  верян  «шулуглуг»ла  ялагяляндирир:  «Áир  йандан  да  эцндцз 

ахшама кими палан далларында евлярин кюлэясиндя битлянян щям-

шяриляря дейяндя ки, а киши, евиниздя ит ки юлмяйиб, бурада ня эя-

зирсиниз?    Äейирляр:  «Âятян  чох  шулугдур,  баш  эютцрцб  гачмы-

шам». (422) Фелйетонда кинайя иля ишлянмиш «Мядяли Ирана тяш-

риф  апарыб»,  «Анд  олсун  Пуришкевичин  эюзял  башына»,  «Менши-

ковун аъыьы тутмаз» кими ифадяляр дя сийаси характер дашыйыр. 

Халг  ифадяляриня  асанлыгла  сийаси  мяна  вермяк  имканына 

малик олан ядиб «Цчцнъц рягиб» мягалясиндя  Русийа вя Èнэил-

тяря щюкумятляри иля йанашы, Àлманийанын да Èрана тамащ дишини 

узатмасындан данышыр. Тябии ки, Русийа вя Èнэилтяря щюкумятляри 

бундан  ещтийатланыр.  «Èран  иранлылардан  ютрцдцр»  шцары  иля  Èрана 

гядям  гойан  алманлар  «Русийа  иля  инэилисин  Èранда  политика  иш-

лятмясиня разы олмайыб, бу арзулардадыр ки, орада онлара бир  ба-



далаг вура билсин». Áунун ясас сябяби «рус вя инэилисляря гаршы 

щясяд вя пахыллыгдыр» дейян ядиб  русун вя инэилисин дя вязиййя-

тини  ади мяишят ифадяси иля изащ едир: «рус вя инэилис мящафили-тцъ-

ъарийяляри  Àлманийанын  бу  тяшяббцсцня  эюря  бюйцк  яндишяляря 



дцшцбляр»; «буну дяхи унутмамалыдыр ки, инэилисин Османлы дюв-

ляти башына  мин ъцр кялякляр ачмасына сябяб щямин бу Àлма-

нийа олду». (81)  

Àдятян  мяишят  щадисяляри  иля  баьлы  олан  ифадяляри  Цзейир 

Щаъыбяйов  усталыгла  дюврцн  иътимаи-сийаси  щадисяляриня  аид  едя 

билмишдир:  «Османлы  дювляти  забастовкаларын  щамысыны  гулагар-

дына  вурурду».  «Щюкумят  бярк  ял-айаьа  дцшцбдцр».  «Яъняби 

«абразованны»лары  еля  гярибя  шейляр  данышырлар  ки,  бишмиш  тойу-



ьун эцлмяйи эялир».(280-281) Йазычы «Дейирляр ки,  Ярдябил бир 

шящярдир,  щяр  кяс  дя  юз  вякили»  (282)  мясялиндян  истифадя  едя-

ряк, Áакыдакы эярэин вязиййяти, инсанларын щяр аддымынын излян-

дийини  гейд  етмишдир.  «Èсламиййя»  мещманханасында  дювлятин 

кечирдийи ахтарышлары кинайя иля гаршылайан мцяллиф (Ц.Щаъыбяйов 

юзц  дя  йатаг  йери  ахтарыланлардан  олуб)  бу  ъцр  ахтарышларын  мя-

насызлыьыны вя бир шей тапмадыгда мямурларын дилхор олдугларыны 

эюстярир: «…аз галды ки, балышларын вя мцтяккялярин баьырсагла-

рыны  чыхарсын  вя щеч ня тапмады. Она эюря бярк аъыьы тутду  вя 


 

463 


истяди ки, мещманхананын чянэял-быъаьыны апарсын». Сюзцня да-

вам  едяряк  доламаг  цчцн  дейир:  «…амма  чянэял-бычагла  хю-

ряк йейилдийиня эюря  вя хюряк йемякдя дя хилафи-щюкумят бир 

шей  олмадыьына  эюря,  ялибош  эетмякдян  савайы  бир  ялаъ  тапма-

дылар». («Фяляк, евин йыхылсын» фелйетону) (329) 

Äювлят  думасы  мясяляляри  даим  Ц.Щаъыбяйовун  нязярин-

дя олмуш, чар щюкумятинин дума иля неъя даврандыьыны  ящалийя 

чатдырмагда щеч вахт тяряддцд етмямишдир. Чар щюкумяти Äюв-

лят  думасыны  вахтындан  яввял  бурахдыгдан  сонра  йоллар  ахтарыр 

вя бу мягамда щюкумят юз кющня иш цслубуна гайытмалы олур. 

Ядиб  бунун  кющня  чуханы  астарына  чевириб  рянэлямяк  кими  бир 

шей олдуьуну изащ едир, щюкумятин юз кющня идарячилик цсулуну 

рянэляйиб (кющня чуханы астарына чевириб) ъамаата сырымасындан 

ибарят  олдуьуну  гейд  едяряк,  щюкумятин  сийасятини  кинайя  иля 

«ахтаран  тапар»  мясяли  иля  лаьа  гойур:  «Чуха  сащиби...  чухасы-

нын тязялянмяси цчцн тядбир ахтарыр вя ахырда да бу тядбири тапыр. 

Чцнки ябяс йеря дейилмяйибдир ки,  ахтаран тапар». «Йазыг чу-

ха, мярязи-бидявайа  эирифтар олмуш  нахош кими эетдикъя ялдян 



дцшцб, ахырда адам арасына чыхартмалы олмур. О сурятдя билир-

синизми чуха сащиби ня гайырыр? Чухалыгдан дцшмцш чухасыны  чы-

хардыб, габ дясмалы гайырыр». (289-290) 

Ядиб ади сюзяйатан ифадяси иля рус думасынын характери ба-

рядя  щюкумятин  йанлыш  дцшцнъясини  ачараг  гейд  едир  ки,  биринъи 

дума говулду вя щюкумят  ону «говуб да  цмидини икинъи ду-



манын  сюзяйатан  олаъаьына  баьлады  вя  бу  цмидин  щцсули  цчцн  

биринъи интихаб низамларыны тяьйир едиб, сечки ишиндя верилмиш олан 

бир  пара  ихтийарлары  тябдил  етди,  йяни  о  сурятя  салмаг  истяди  ки, 

интихабатын  нятиъясиндя  икинъи  думанын  цзвляри  яксярян  «ясл 

рус»  адамларындан  вя  йахуд  иттилаат  вя  мялумати-сийасиляри  аз 

олан «битяряфляр»дян олсун. Лакин щюкумят алданды, чцнки о ъц-

ря  адамлар  Русийада  чох  аз  тапылды».  (83)  «Щюкумят  щазырлашыр 

ки, эюрсцн еля бир дума гайыра билярми ки, ахырда ъамааты юз зур-



насы иля ойнатсын. Ъамаат дяхи бу кяляйи дуйуб ялляшир ки, эюр-

сцн бир еля дума гура билярми ки, щюкумяти зурнасына ойнатсын. 

Àхырда ким чалыб, ким ойнайаъаг, ону аллащ билир…». (312) 

Ядиб  фелйетонларын  вя  мягалялярин  бир  чохуну  маариф  вя 

тящсил мясяляляриня щяср етмишдир. «Яли ашы вя Âяли ашы» фелйето-

нунда  Ãафгаз  маариф  попечителинин  йерли  мяктябляр  цчцн  эюн-



 

464 


дярдийи  тязя  програм  тящлил  олунур.  Програма  ясасян  ибтидаи 

мяктяблярдя рус дилинин тядрисиня 12, ана дилинин тядрисиня 6 дярс 

нязярдя  тутмушлар.  Ядиб  тяърцбяли  вя  уста  бир  педагог  кими,  

бунларын – бу саатларын тядрисинин ня нятиъя веряъяйини мисалларла 

ятрафлы  изащ  едяряк  сонда  фикрини  мяшщур  мясялля  йекунлашдыр-

мышдыр: «…ъамаат мяктябляриндя  рус дилинин артмасы вя ана ди-

линин азалмасы иля йерли ящали «мянян вя яглян тярягги едиб зин-

дяэанлыгларынын  йахшылашмасы  цчцн    йол  тапмазлар»  вя  «русларла 

да йахынлашыб  цмуми вятянпяряст» олмазлар, бялкя Яли ашындан 

да,  Вяли  ашындан  да  олуб,  ахырда  авара  вя  бядбяхт  оларлар». 

Äырнагда  олан  сюзляр  тясдиг  мягамда  попечителиндир,  она  эюря 

дя о «гяшянэ» сюзляря мцгабил олараг мцяллиф дейир: «Щягигят 

щалы  нязяря  алмайыб,  гяшянэ-гяшянэ  сюзляр  демяк  чох  асан-

дыр».  

Áир  тяряфдян  дя  индики  кими  варлыларын,  ахундларын  вя  хал-

гын ганыны соранларын истяйи: «…бцтцн инсанлар елм далысына дц-

шцб  биз  щягирляр  кими  елм  йолунда  отуз-гырх  иля  сярф  етсяляр…  

щамы  дейяр  ки,  мян  моллайам,  ахундам  вя  щамы  молла  вя 

ахунд олан сурятдя «мян аьа, сян аьа, бяс инякляри ким саьа?»  

мясяли-мяшщури цз вериб дцнйа бярбад олар».(400)  

«Меншиков»  фелйетонунда  Меншиковун  ифшасы  просесиндя 



чыьырыб-баьырмаг, йаныб-йахылмаг  кими  тябии  ифадялярдян истифа-

дя  едилир,  щям  щадисяляря  мцнасибят  билдирилир,  щям  дя  икицзлц 

сийасят,  ингилаби  кцтляйя  гаршы  щюкумятлярин  сийасяти  пислянилир: 

«Османлынын шуриш  йатырмаьы Меншиковун хошуна эялир, бяс ня 

цчцн  сраьаэцн  чыьырыб-баьырырды  ки,  Османлы  щюкумяти  христиан-

лары гырды?» «Меншиковун йаныб-йахылдыьы будур ки, ня цчцн Èран 

вя Османлы  юз шуришини йатырда билир, амма рус щюкумяти йатырда 

билмир» 

Ядибин халг ифадяляриндян истифадя имканлары елмин, мядя-

ниййятин, тясяррцфатын, сийасятин бцтцн сащялярини ящатя едир, йяни 

ифадяляр онун публисистика дилини ъанлы халг ифадя тярзиня уйьун-

лашдыран  ясас  васитялярдир.  Áуну  ялавя  олараг  вердийимиз  ашаьы-

дакы  нцмуняляр  дя  тясдиг  едир:  Êнйаз  Голитсынын  зящярли  поли-

тикасы; (43) кяндчи няфяс беля ала билмирди; (43) ряиййятин ганыны 

ичян стражникляр; (440) аллащсыз стражник; (44) ъяллад црякли страж-

никляр;  (44) горхаг вя  кишиликдян ари  олан хулиган вя мцфяттин-

ляр; (51) халгы дартыб сюкцрдц; (28)  бу ъцр щюкумятя бир няща-



 

465 


йят  чякмяк  ваъибдир;  (28)  истибдад  гулу  (иранлы  вя  османлылар); 

(31), истибдадын гара булудлары; (31) башыгапазлы; гапаз йемяк; 



бойнубуруг вя яли гойнунда дурмаг; гапаз алмаг (280)  вя с. 

 Ъцмля дахилиндя:  «Щюкумят… миллятя щярдянбир   бада-



лаг гурмагдан  ахырынъы дяфя сярф-нязяр етмялидир»; (39) «Áун-

дан сонра дуруб миллятля чякишмяк чятин бир ишдир»; (39) «Щюку-

мят думанын аьзыны сынамаг истяйирмиш»; (39) «Âякилляр сяда-

йи-виъдана гулаг вермялидирляр»; (41) «Министрлярин думайа ве-

рилян ъавабы (декларатсийа) бцтцн ящалини дилэир етди»; (42) «Мил-

лят  бу  биринъи  думайа  дюрд  ял-айаглы  йапышмышды.  Äума  бура-

хылды. Áу эцндян етибарян  габаьымыз галын бир думан иля туту-

лубдур»;  (49)  «Àллащ  сяня  лянят  елясин,  базбурут  сащиби,  миллят 

гейди чякян, салам вердим, издрасти алдым, аъыьы тутду, ня башы-

ны  аьрыдым,  щюкумят  адамы  юзцнц  дцзялдиб  серйозни  олду

«яэяр султан, доьрудан да, гануни-ясаси верся, о сурятдя Мям-

мядяли шащын султана  бярк аъыьы тутаъагдыр». (357) «Àйылыб еля 

билдим  ки,  цряйим  дабаныма  дцшдц».(374)  «Яввялки  мцяллим 

эюря  ки,  бу  тязя  мцяллим  ондан  чох  билир,  она  эюря  хайынлыьы 

тутуб    бу  мцяллимин  гуйруьуну  дцймяк  истяйя…»  (380)  «Ãя-

зетляр сензор ялиндян гуртарыббюрк йыртан дярдляри юз сящифяля-

риндя  садаламаьа  башлады».(31)  «…эюрцрсян  щяр  сюзцн  цстя 

адам адамдан  инъийир, адам адама ляъ дцшцр вя бир-бирини эю-

ряндя  дявя налбяндя бахан кими бахыр».(331) «Äейирляр ки, ал-



лащ адамы бядбяхт елямяк истяйяндя, яввялъя аьлыны алар, ондан 

сонра  еляр.  (340)  Ядиб  мягаляляринин  бир  чохуну  «Сонракы  пе-

шиманчылыг  файда  вермяйяъякдир»  ифадяси  иля  битирмишдир.  (126) 

«Ъин» фелйетонунда: Щярчи бад, бад. Рус демишкян, «или пан, или 



пропал! (374) Фитня-фясад тюрядянляри, халгы юз кясбкарлыьындан 

елямяк истяйянляри нязяря алараг, «Халг ня щайда, биз ня щай-



да!»  мясялини  ишлятмишдир.(392)  Зящмятсиз  бал  йемяк  олмаз  – 

юз  тцркляримизин  зярби-мясялидир.(26)  «Щюкумят…  буну  йягин 

етмишди ки, щцрриййятпярвяр адамлардан щеч бир кяс еля нагис ду-

майа  дахил  олмаьа  разы  олмайаъагдыр.  Разы  оланлар  да  «вятян-

пяряст» вя «тяяссцбкеш» адланан 17 октйабр фиргясиндян олаъаг-

дыр, бунлар да  щюкумятин аьзына бахыб, «сцр дяряйя»  зярб-мя-

сялиня табе олаъаглар».(37) 

Ядиб «Йалан вя доьру» фелйетонунда «Мшак» ермяни гя-

зетинин  йеэаня  «ящли-инсаф»  бир  йазычысынын  юлдцрцлдцйцнц  вя  


 

466 


Äашнаксутйун  партийасынын  ону  юлдцрмядийини  билдирдийи  барядя 

мялумат вердикдян сонра «Èдарядян» сюзляри иля ашаьыдакы мя-

сяли вермишдир: «Соьан йемямисян, ичин нийя эюйняйир?» (331)  

Äюврцн  мцщцм  проблемляриндян  бири  мцяллимлярин  йаша-

йыш сявиййясинин сон дяряъя ашаьы олмасыдыр. Áу ъящятя ядиб бир 

сыра  фелйетонларында  тохунмушдур.  Эцзяран  о  гядяр  чятиндир  ки, 

мцяллим  фикрини  топлайыб  дярс  кечя  билмир.  «Мцяллимляр»  фелйе-

тонунда маашынын азлыьындан шикайятлянян, 68 манатла су пулу, 

нефт пулу, ярзаг пулуну  юдяйя билмяйян мцяллим ясябилик кечи-

рир, ушаглары сюйцр, дили долашыр – дярс явязиня борълары дилиня эя-

лир:  

«Щачан сиз адам олаъагсыныз? Эцнц бу эцн учителлийи тул-



ларам  ъящяннямя.  Ядя,  дцз  отур,  йохса  эялиб  мейидини  сала-

рамКейфимин хараб вахты мяни ъинляндирмя. Гулаг ас, эюряк 

хозейин неъя олду? 

Шаэирд: 


-Мирзя, щансы хозейин? 

-Яши,  дилим  долашды…  Чыхардын  дцканчыны…  Йох,    фикрим 



лап даьылды… Гянд-чай вармы?.. Тфу! Гялям-мцряккяб эютцрцн, 

щесаб  йазаг,  сучунун  пулу  ня  гядяр…  Ядя,  дцз  отур,  йохса 

вурарам аьаъла башын даьылар».  

Шаэирд  тясадцфян  «Йорьана  эюря  айаьыны  узат»  мясялини 

ишлядяндя мцяллим цряйиндя од тутуб йаныр: «Беля аталара мян 

ня дейим ки, цряйим сойусун? Мян ня гядяр йорьана эюря айа-

ьымы узадым ки, щеч йорьан белими дя юртмцр. Даща бундан ар-

тыг гысылмаг, бундан артыг бцкцлмяк олмаз ки, мян едирям. Беля 

алтмыш  сяккиз  манат  иля  бу  бащалыгда  доланмаг  олмур,  олмур, 

бир дя олмур». (443)  

Мцяллимин  вя  ушагларын  нитгиня  мцвафиг  ишлянян  сюзляр:  



щамы нервиннидир; дейирляр ки, эяряк ушагларын дохсан просенти 

йахшы охусун; учител ъиннянибдир, ляззяти вар; ах, бу учителлик ня 

чятин  шей  имиш;  учителликдян  мурдар  бир  сянят  дя  учителликдир;  

учителлийи  толларам  ъящяннямя;  изванок  вурулсайды;    пянъяря-

дян инспектор эюрцнцр;  ахы мяня ня дцшцбдцр ки, учител олум, 

инспектордан горхум;  хозейня ня ъаваб веряъяйям… 

Мцяллимин ъинлянмяйиндян дялядуз ушаглар ляззят алыр: 

-Пяс щачан сиз адам олаъагсыныз? 

Äялядуз шаэирд: 



-Щеч вахт. 

 

467 


Йахуд  бир  ушаг  йанындакынын  ону  вурдуьуну  билдирдикдя, 

М.Ф.Àхундовун  Лянкяран  ханы  кими,  мцяллим:  «Сян  дя  ону 



вур, явяз олсун» дейир.  

Áцтцн  бунларын  сябябини  мцяллиф,  мцасир  дюврдя  олдуьу 

кими, мцяллимин ямяк щаггынын азлыьында эюрцр, сатирик ясяр ол-

дуьу цчцн сон сюзцндя мцяллими  дя тягсирляндирмяк «истяйир», 

лакин сатирадан дюнцр вя фикрини бирбаша ифадя едир: «Áу ъцря мц-

яллимляря…  йох,  управайа  демяк  лазымдыр  ки,  бу  йазыг  мцял-

лимляр  ня  етсинляр  ки,  аъыглы  олмасынлар?  Äоланаъаг  цч  гат  баща 

олуб,  мяваъиб  чатышмыр,  мцяллим  ня  етсин:  дярс  версин,  йохса 



дярд чяксин?». (443) 

Ц.Щаъыбяйовун бир сыра ъцмляляри дюврцн цмуми мянзя-

рясини якс етдирир, щикмятли сюз сявиййясиня маликдир: 

«Àъизлик вя ъцрятсизлик эюстярмякдян мцбаризя едиб рузи-

эара басылмамаг яфзялдир» (26)  

«Тякяббцр вя ловьа адамдан щамынын зящляси эедяр, ам-

ма щамы да о ъцр адамлардан чякиняр вя щямишя онлара йол вер-

мяйя мяъбур олар». (398) 



Yüklə 5,01 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   43   44   45   46   47   48   49   50   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin