H s nov q.. YÜKs k g rginlikl r V elektrik izolyasiya texnikasi

_________________Milli Kitabxana__________________

1

H S NOV Q.  .

YÜKS K G RGINLIKL R V  ELEKTRIK 

IZOLYASIYA TEXNIKASI 

_________________Milli Kitabxana__________________ 

2

H S NOV Q.  .

YÜKS K G RG NL KL R V  ELEKTR K

ZOLYAS YA TEXN KASI 

(Tamamlanmı  d rslik) 

Az rbaycan dilind  ilk d f  çap olunur 

Az rbaycan Respublikası T hsil Nazirinin  

10.07.2009-cu il tarixli, 929 saylı

mri il  d rslik kimi t sdiq edilmi dir

BAKI-2009 

_________________Milli Kitabxana__________________ 

3

UOT 621.3.048.015.3 (075.8) 

H S NOV QARA  BDÜL ZIM O. 

2009 –cu il – 485 s hif

T qdim olunan kitab yüks k g rginlikl r v  elektrik izolyasiya texnikasının praktikaya 

yaxın olan bir çox ümumi-n z ri m s l l rini  hat  edir. 

Kitabda qaz, maye v   b rk izolyasiya materiallarında yüks k g rginlik t sirind n ba

ver n elektrik-fiziki prosesl r traflı analiz edilir. Müxt lif forma v  ölçül r  malik olan elektrod 

sisteml rind  elektrik sah sinin yaranması, t hrif olunması, idar  olunması v   t nziml nm si

m s l l ri öyr nilir. Daxili v  xarici ekranların uy un elektrik sah sin  gör  müxt lif 

konstruksiyaları layih l ndirilir. D rslikd  kabell r, elektrik ötürücü hava x ttl ri, 

transformatorlar, açarlar v  ayırıcıların izolyasiya v  keçirici elementl rinin elektrik v  istilik 

sxeml rinin n z ri

sasları verilir. Kabell rin  n n vi ka ız izolyasiyalı v  tikilmi  polietilen 

izolyasiyalı yeni markaları v  onların montaj armaturları analiz edilir. Elektrik ötürücü hava 

x ttl rind  elektrik-maqnit keçid prosesl ri v  qısa qapanma hesabatlarının inteqral t nlikl rin 

t tbiqi il  yeni üsulları verilir.  

Kitab Ali Texniki m kt bl rin Elektrotexnika, Energetika v  Elektrik mexanikası

ixtisaslarının t l b l ri v  elektrik energetikasında çalı an müh ndisl r üçün n z rd  tutulur. 

Elektrik t chizatı v  izolyasiyası»

Kafedrasının dosenti tex. e. n.                        -   Sadıqov Q. S. 

Az renerji ASC «Enerji istehsalı idar si» nin 

Ba  müh ndisi tex.e.n., ba  elmi i çi             -   N biyev X. .

Az rbaycan Dövl t Neft Akademiyası

«Elektrotermiki qur ular v  Yüks k

g rginlikl r texnikası» kafedrasının

dosenti, tex.e.n.    

 

 

 

       – S fiyev E. S. 

Elmi redaktor : Tex. e. d., prof.     

      -   Lazımov T. M. 

_________________Milli Kitabxana__________________ 

4

MÜND R CAT 

Giri  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ………………………………... .

1. Qaz izolyasiyasında elektrik-fiziki prosesl r . . . . . . . . . . . . . . . . . …………………………….. .   

1.1.1. Qazlarda hiss cikl rin h r k ti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ………………………………...  

1.1.2. Qazlarda yüklü hiss cikl rin yaranması v  yox olması . . . . . . ………………………………... .  

1.1.3. Elektrodlar arası mühitd  yüklü hiss cikl rin sayının artması   

v

hat sinin böyüm si. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ………………………………... . 

1.1.4. Elektrik-fiziki prosesl rd  yaranan müsb t v  m nfi ionlar . . ………………………………... .  

1.1.5. Sabit v  d yi n g rginlikl rd  hava aralıqlarının de ilm si. . ………………………………... .  

1.2.1. Dielektrikl rin elektrik keçiricilikl ri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ………………………………... .  

1.2.2. Ümumi m lumat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ………………………………...  

1.2.3. Qazlarda elektrik keçiriciliyi  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ……………………………….. .  

1.2.4. Maye dielektrikl rin elektrik keçiriciliyi  . . . . .  . . . .  . . . . . . . ………………………………... . 

1.2.5. Maye izolyasiyada dig r elektrik prosesl ri . . . . . . . . . . . . . . ................................................... . . 

1.2.6. B rk dielektrikl rin elektrik keçiriciliyi  .  . . . .  . . . .  . . . .  . . ……………………………….. . . 

1.3. Polyarizasiya v  dielektrik itkil ri . . . . . . .  . . . .  . . . .  . . . .  . . ………………………………... . . 

1.3.1. Yerd yi m  polyarizasiyası   . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................. . . 

1.3.2. Miqrasiya polyarizasiyası . . . . . . . . . . . .  . . . .  . . . .  . . . .  . . ………………………………... . 

.1.3.3.Dielektrik itkil ri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ………………………………... . . .  

2. Qur u v  konstruksiyaların  elektrik sah l ri . . . . . . . . . . . . . . . . ................................................

2.1.1. Bircinsli v  qeyri bircinsli elektrik sah l ri. . . . . . . . . . . . . . . . ................................................. .  

2.1.2. Bircinsli sah l rin qeyri bircinsli xarakter  keçm si . . . . . . ................................................. . . . . 

2.1.3. K skin qeyri bircinsli elektrik sah l rind  bo alma . . . . . . . . .................................................. . . 

2.1.4. Elektrik sah l rin  elektrodların s thinin  yrilik  

radiuslarının t siri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................. . . . .  

2.1.5. Iti uclu elektrodlar arasında elektrik sah si. . . . . . . . . . . . ................................................... . . . .  

2.2. Xarici izolyasiya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................................................ . . . . .

2.2.1. Xarici izolyasiyada havanın rolu.  Izolyatorlar . . . . . . . . . . . .................................................... .   

2.2.2. Xarici izolyasiyanın növl ri. . . . . . . . . .  . . . .  . . . .  . . . .  . . . .................................................. .   

2.2.3. N ml nm  v  çirkl nm

raitind  izolyatorların i l m si . . . .................................................. .  

2.2.4. Izolyatorların elektrik möhk mlikl rin  gör  t yin edil n

forma v  ölçül ri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................. . . .  

2.2.5. Izolyatorların mexaniki möhk mlikl rin  gör  t yin  

edil n forma v  ölçül ri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................................................... . . . 

2.3. Atmosfer havası parametrl rinin elektrik qur ularının

xarici izolyasiyasına t siri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................. . . 

2.3.1. Atmosfer  raitl rind  sınaq g rginlikl ri . . . . . . . . . . . . . . . .................................................. . . . 

2.3.2. Çirkl nm  v  n ml nm nin xarici izolyasiyaya t siri . . . . . . ................................................. . . . 

2.3.3. Istismar  raitind  izolyasiyanın elektrik möhk mliyinin 

 azalması. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................. . 

2.4.1. X tt izolyasiyasının normativ s n dl r  gör  seçilm si  . . . . . ................................................. . . 

2.4.2. Asma x tt izolyator z ncirinin mexaniki hesabatı . . . . . . . . . . ............................................... . .  

2.4.3. Izolyasiya z ncirinin elektrik sxemi v  t nlikl ri . . . . . . . . . . . . ............................................... .  

2.4.4. Faz g rginlikl rin  gör  m ftill rd ki elektrik yükü v

sah  g rginlikl rinin hesablanması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................... . . . 

2.5.1. Qaz t rkibli izolyasiyalar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................... . . . 

2.5.2. Yüks k t zyiql rd  qaz aralı ının bo alma g rginliyi  . . . . . . . ............................................... . . 

2.5.3. Qeyri bircinsli elektrik sah sind  qaz izolyasiyası. . . . . . . . . . ............................................... . . . 

_________________Milli Kitabxana__________________ 

5

2.5.4. Qaz izolyasiyalı qapalı konstruksiyalar   . . . . . . . . . . . . . . . . . ................................................ . .   

3. Elektrik sah sinin t nziml nm si v  idar  olunması . . . . . . . . . ........................................ . . . . .   

3.1.1. Ekranların t tbiqi v  hesabatları  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................................................. 

3.1.2. Izolyasiya konstruksiyaları boyu g rginlik v  ESG paylanması

  

iki v  çox saylı ekranlarla b rab rl dirilm si  . . . . . . . . . . . . . . . ......................................... 

3.1.3. Izolyasiya konstruksialarnıda m cburi g rginlik paylanması. . . . ................................................. 

3.2.1. Izolyatorların xarici s thind  ESG-nin yarım keçirici örtükl r

  

vasit si il  t nziml nm si . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........................................... . . . . . 

  3.2.1.Yarımkeçirici örtükl rin hesablanması . . . . . . . . . . . .  . . . . . ................................................ . . . 

3.2.3. Keçid izolyatorlarının s thi keçiriciiyi il  ESG-nin  

 

t nziml nm si . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........................................... . . 

3.2.4 Daxili izolyasiyada kondensator köyn kl ri

  

il  ESG-nin t nziml nm si .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........................................... . 

4.  Daxili izolyasiya. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .............................................. .  

4.1.1. B rk v  kombin  edilmi  izolyasiya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .............................................. . .  

4.1.2. B rk izolyasiyanın elektrik, mexaniki v  istilik xass l ri . . . . .............................................. .  

4.1.3. Daxili izolyasiyanın istilik v  n ml nm  t sirind n köhn lm si. 

 Elektrik-kimy vi de ilm  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........................................... . . 

4.1.4.  B rk izolyasiyanın «ya ama» prosesi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .............................................. .  

4.1.5. Ya  ka ız izolyasiyasında g rginlik paylanmasının hesabatları...............................................  

 4.1.6. Ka ız saslı çox qatlı izolyasiyanın elektrik 

  

möhk mliyinin artırılması yolları  . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........................................... . . . .  

4.1.7. Mayel rd   b rk izolyasiyanın s thi bo almaları. . . . . . . . . . ............................................... . . 

4.2.1. Qismi bo almaların t siri il  izolyasiyanın köhn lm si . . . . ............................................... .  . 

4.2.2. Qismi bo lamalar.Xarakteristikaları v  hesabatları. . . . . . . . ................................................. . 

4.2.3. Qismi bo almaların inki afı v  kritik h ddl ri   . . . . . . . . . . . . ...............................................  

4.3.1. Yüks k g rginlikli giriml rin  sas v  kritik hesabat  

 parametrl ri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........................................... .

4.3.2. Ka ız bakelit v  ya  ka ız izolyasiyalı giriml rin elektrik  

 

v  konstruktiv hesabatları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................. . . 

4.3.3. Ya  baryer izolyasiyalı giriml rin elektrik hesabatları. . . . . . ............................................... . 

4.3.4 Keçid izolyatoralrının sınaqları v  profilaktikası  . . . . . . . . . . ................................................ . 

5. Atmosferd  elektrik yükl ri   . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........................................... . . . 

5.1.1. Ildırımlı buludların yaranması  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................................................. . . 

   5.1.2. Ildırımın elektrik xarakteristikaları. Ildırım ifrat  

g rginlikl r m nb i kimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........................................... . .  . 

5.1.3. Ildırım bo almalarının ehtimal parametrl ri  . . . . . . . . . . . . . ................................................. . . 

5.1.4. Ildırımın aktivlikli  razil rd  xüsusi bo almalar sayı  . . . . . . . ................................................ .  

5.1.5. Kür vi ildırımlar  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................................................ . .

6. Elektrik qur u v  aparatlarının izolyasiyası.. . . . . . . . . . . . . . . . . .......................................... . .

6.1.1. Yüks k g rginlik açarları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................................................ .  

6.1.2. Vakuum qövs söndürücü kameralar VQK . . . .  . . . . . . . . . . . ................................................. . 

6.1.3.Vakuumda qövsün sönm si . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................................................. . 

.6.1.4. VQK kontaktlarının konstruksiyası  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................................................. 

6.1.5. Açarlarda elektrik prosesl ri. B rpa olunan keçid g rginlikl ri................................................... 

6.1.6. Açaralrın kommutasiya qabiliy tinin normalla dırılması.

Açarların seçilm si . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........................................... . . . . . . . 

7. Tac hadis l ri v  onların t sirl ri . . . . . . . . . . . . . . .  . . . .  . . . .  ........................................... . . . 

7.1.1. Tac bo almaları v  onların xarakteristikaları. . . . . . . . . . . . . . .................................................. 

.7.1.2.Yüks k g rginlikli elektrik verili  x tt m ftill rind  tac hadis l ri............................................... 

 7.1.3. Yerli taclanma prosesl rind  güc itkil ri  . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................... . 

7.1.4. T k v

ax l ndirilmi  x tt m ftill rinin s thind  elektrik  

sah  g rginlikl ri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........................................... .  

7.2.1. Ildırım v  komutasiya ifrat g rginlikl rind  hava  

aralı ının  bo alması . Volt saniy  xarakteristikaları  . . . .  ............................................ . . .  

_________________Milli Kitabxana__________________ 

6

7.2.2. Volt saniy  xarakteristikasının alınması v  t tbiqi. . . . . . . . . ................................................ . .  

7.2.3. Xarici izolyasiyanın sınaqları v  sınaq usulları . . . . . . . . . . . . ................................................. .  

7.2.4. Hava x ttl rinin ildırım mühafiz si . . . . .  . . . . . . . . . . . . . . . . ................................................ .  

7.2.5. Trossuz x ttl rin ildırım dayanıqlı ı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................................................ . 

7.2.6. Induksiya ildırım g rginliyi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................................................ .  

7.2.7. Troslu x ttl rin ildırım mühafiz si . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................................................  

7.3. Ayırıcılar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................... . . .  

7.3.1.Ayırıcıların növl ri v  konstruksiya elementl ri. .  . . . . . . . ............................................... . . . .  

7.3.2. Ayırcıların izolyasiya hesabatları . . . . . . . .  . . . . . . . . . . . . . . . ................................................   

7.3.3. Ayırcıların dayaq izolyatorları v  izolyasıiya  

sütunlarının hesabatları . . .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................ . .  

7.3.4. Çoxelementli izolyator sütunlarında g rginliyin paylanması

v  t nziml nm si. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...........................................  

Torpaqlama sisteml ri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................ . . . .  

8.1. Torpaqlama.  h miyy ti v  tikinti qaydaları . . . . . . . . . . . . . . . ................................................ . 

8.1.1. Torpaqlayıcıların impuls rejiml rd  hesabatları  . . . .  . . . .  . ................................................ . .  

8.1.2. Torpaqlayıcının elektrik sah sin  gör  hesabatı . . . . . . . . . . . ............................................... . . 

9. Hava x ttl rind  yaranan qısa qapanma ifrat g rginlikl ri. . . . . ....................................... . . . . 

9.1.1. Qı ılcımın qövs bo almasına keçm

rti . . . . . . . . . . . . . . . . ................................................ . . 

9.1.2. Elektrik x ttl rind  yaranan qövsün öz-özün  sönm

rtl ri . . ................................................. 

9.1.3. Neytralı izol  edilmi

b k l rd  qövs qapanmaları. Qövs söndürücü sar acların t siri .  .. . .  

9.2.1. Elektrik verili l rind  q rarla mı  ifrat g rginlikl r. . .  . . . . .  ................................................ .  

9.2.2. Yüksüz x ttl rin sonunda g rginlik artımları  . . . . . . . . . . . . ................................................. . .  

9.2.3. Tutum effekti. Taclanma hadis l rinin t siri. . . . . . . . . . . . . ................................................ . . . 

9.2.4. Reaktorların t siri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................................................. . 

9.2.5. Kommutasiya ifrat g rginlikl rinin reaktorlarla  

m hdudla dırılması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................ . .  

10. Elektrik izolyasiya konstruksiyalarında istilik prosesl ri . . . . . ......................................... . . 

10.1.1. Istilik ayrılmasının s b bl ri v  m nb l ri. . . . . . . . . . . . . . . ............................................... . . 

10.1.2. Izolyasiya gövd sind  istilik ayrılması . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................... . 

10.1.3. Elektrik izolyasiyasında istilik ötürm l ri . . . . . . . . . . . . . . ................................................ . . 

10.1.4. Silindrik çox qatlı izolyasiyada istilik hesabatları  . . . . . . . . ................................................. . 

10.1.5. Istilik ötürm  mexanizml ri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................................................ . .  

10.1.6. Ox arlıq kriteriyaları v  onların istilik hesabatlarınat tbiqi ................................................. . .  

10.1.7.  ualanmada istilik verm

msalının hesabatı  . . . . . . . . . . . ................................................. . .   

10.1.8. Izolyasiyada temperaturun hesablanması . . . . . . . . . . . . . . . .................................................. .  

11. Izolyasiyanın koordinasiyası v  sınaqlar.. . . . . . . . . . . . . . . . . ........................................... . . . . 

11.1.1. Ümumi anlayı lar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................................................ . 

.11.1.2. Profilaktik sınaqların sas m s l l ri.. . . . . . . . . . . . . . . . ................................................ . . . . 

11.1.3. Profilaktik sınaq usulları  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................................................ . . . . 

11.1.4. Absorbsiya hadis si. Izolyasiyaya n zar t. . . . . . . . . . . . . . ................................................ . . .

11.1.5. Yüks k g rginlik sınaqları. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................... . . 

11.1.6. Yüks k g rginlikli sınaq qur uları  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................................................ . . 

12.Izolyasiyanın mühafiz si.  sas prinsipl r . . . . . . . . . . . . . . . . . .......................................... . . . . 

12.1.1. Mühafiz  usulları. Qur u v  aparatlar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . ……………………………….. 

12.1.2. Boru bo aldıcılar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . …………………………….... . 

12.1.3. Ventil bo aldıcıları v  qeyrx tti g rginlik  

m hdudla dırıcıları QXGM. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................. . . . 

12.1.4. Ildırımdan  mühafiz nin ildırımötür n qur udarı. . . . . . . . . ................................................. . . 

13. Yüks k g rginlik kabell ri . Kabel muftaları . . . . . . . . . . . .  .......................................... . . . 

13.1.1. Yüks k g rginlik kabell ri v  muftalar haqqında ümumi 

 m lumat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................ . 

.13.1.2. Kabel x ttl ri. Kabell rin növl ri v  markaları  . . . . . . . . . ................................................ . . .

13.1.3. Yüks k g rginlikli kabel muftalarının elektrik hesabatı. . . . ................................................. . .

_________________Milli Kitabxana__________________ 

7

13.1.4. Muftaların elektrik sah   g rginliyinin hesabat qiym tl ri  . . ................................................ . . 

13.1.5. Sonluq muftasının xarici izolyasiyasının hesabatı.. . . . . . . . . ................................................ . 

13.1.6. Muftaların daxili izolyasiyasının hesabatı. . . . . . . . . . . . . ................................................. . . . 

13.1.7. Kondensator tipli daxili izolyasiyanın hesabatı. . . . . . . . . . ................................................ . . .

13.1.8. Kondensator köyn yinin ölçül rinin hesablanması. . . . . . ................................................ . . . 

13.1.9. XLPE izolyasiyalı t k damarlı kabell r. . . . . . . . . . . . . . . . ................................................ . . .

13.1.10. Istilikd n büzü n plastik izolyasiyalı muftalar . . . . . . . . . ................................................ . .