Hacı Nərimanoğlu

düşündürə biləcək bir mənzərəydi. Xilas üçün əlimiz çatmadığından, Allahdan 

bağışlanmamızı istədik. İranda bu kadrları heç kəs çap etmədi...” Ancaq bu müharibədə İranın 

Ermənistana etdiyi yardımların Qarabağın müsəlman türk əhalisinin soyqırımı, etnik 

təmizlənməsini uğurla reallaşdıra bilməsində həlledici faktorlardan biri olduğu da sübuta ehtiyacı 

olmayan amillərdəndir. Məşhur fars şairi Sədi  Şirazinin sözüdür: “Erməni yer üzünün ilanı, 

insanlığın düşmənidir”. M.M.Nəvvab “1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası” əsərində 

---

62 

 

təxminən 110 il bundan əvvəl Qarabağda, o cümlədən də  Şuşa  şəhərində ermənilər tərəfindən 

törədilən fitnə-fəsadı hərtərəfli təsvir etmişdir. “Ermənilər müsəlmanları silahsız qoymaq üçün, 

onlarda olan silahları  ələ keçirmək məqsədilə 20 manata satılan tüfəngi 100 manata, 6 manata 

satılan tapançanı isə 30 manata almağa başladılar. Müsəlmanlar evlərində olan odlu silahları 

kütləvi surətdə ermənilərə satdılar.” Budur, erməni məkri və müsəlman əhalinin korafəhimliyi, 

burnundan uzağı görə bilmədiyi. 

Araşdırma materiallarına görə, Şaumyanın xüsusi tapşırığı ilə Stepan Lalayanın komandanlığı ilə 

erməni cəlladları  tərəfindən  Şamaxının 15 min nəfər  əhalisinin tam 13 minini bir neçə gündə 

ağlasığmaz vəhşiliklə  məhv etdi, təkcə  Şamaxı cümə  məscidinə toplanmış 2 min müsəlman 

yandırılıb elə  məscidin həyətində torpağa kömdülər.  Şəhərdən cəmi 1700 nəfər adam salamat 

çıxmışdı. Az müddət ərzində ermənilərin bu qədər adam qırmaları hələ də tarix üçün müəmmalı 

bir məsələ olaraq qalır. Bu günə qədər Şamaxı şəhərində 13, qəzada 40 min nəfərdən çox adamın 

qırılması məsələsi hələlik tam mənada araşdırılmayıb, tədqiq olunmayıb. Azərbaycan xalqının ən 

böyük fəlakəti – insanların kütləvi şəkildə qırılması, məhv olması Şamaxıda baş verib. Şamaxı 

olayları dünyanın ən dəhşətli faciələrindəndir. Şamaxıda ən mübariz, ən ləyaqətli, vətənpərvər… 

27 nəsil başdan-başa qırılıb, məhv edilib. Üstündən yüz il keçsə də, həmin nəsillər haqqında tarix 

susur, heç kəs heç nə bilmir. Rusiyalı demoqraf professor A.M.Petrovski “Müharibələr… 

millətlər və böyük yerdəyişmələr” əsərində qeyd edir ki, məqsədli aparılan silahlı münaqişələrin 

ağır nəticələrindən biri də böyük insan nəsillərinin bilərəkdən birdəfəlik məhv edilməsidir. 

Professor keçmiş  İttifaq  ərazisində baş verən kütləvi insan qırğınlarından danışarkən tarixə 

müraciət edir və Mart qırğınlarını qeyd edərək,  Şamaxı  qəzasında ermənilərin törətdikləri 

cinayətləri xatırladır. Göstərir ki, itirilmiş  nəsillər gələcək  Şamaxının həm mənəvi, həm fiziki, 

həm psixoloji və  həm də genetik cəhətdən dəyişməsinə güclü təsir edəcək. Tehran Milli 

Arxivində saxlanılan “Ənzəli qovluğunda” isə Məhəmməd Kərbəlayi Sultan adlı birisi isə qeyd 

edir ki, ermənilər Şamaxıda cavan, sağlam və ağıllı nəsilləri sıraya düzüb, güllələdilər… sonra 

meyitləri bir-birinin üstünə qoyub, yandırdılar. Məlumatda bu da bildirilir ki, bu ağır və insanı 

dəhşətə gətirən səhnələri həm ingilislər, həm də fransızlar lentə alıblar. Demək, əgər Fransanın 

və  İngiltərənin arxivlərində bu istiqamətdə araşdırmalar aparılsa, kifayət qədər material əldə 

etmək mümkündür. Rusiyanın Baş  Kəşfiyyat Arxivinə  gəlincə, orada isə  qırğınlar vaxtı 

Şamaxının poçt-teleqrafına başçılıq edən S.Ambartsumovun 1918-ci il martın 23-də saat 16-da 

“Milli Erməni Bürosu”nun rəhbəri Doktor Zavriyevə ünvanlanmış teleqramı var. Artıq erməni 

S.Ambartsumov Şamaxıda qırılan nəsillərin siyahısını və sayını göstərir. O, həm etiraf edir, həm 

də sevinclə bildirir ki, qırılan müsəlman nəsillərin sayı 27-dir. Arxivdə toplanmış  sənədlərdə 

Yelizavetpol Məxfi İdarəsinin də bu faktları təsdiq edən əlavə sənədi var. İki səhifəlik məlumat – 

arayışını isə  kəşfiyyat mayoru, bilavasitə “Milli Erməni Bürosu”nun Şamaxı özəyi ilə  əlaqələr 

quran O.S.Aleksandrov-Nikolayev imzalayıb. 

Təkcə müsəlman əhalinin qırılması, deportasiya və etnik təmuizləmə deyil, bütünlüklə yaratmış 

olduqları maddi, mədəni izlərin də yox edilməsi, tarixdən silinməsi erməni şovinizminin məkrli 

planlarında məxsusi yer tutur.Ermənistan Respublikası Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 1991-ci il 9 

aprel tarixli fərmanı ilə 90 yaşayış  məntəqəsinin, 8 avqust 1991-ci il fərmanı ilə 16 yaşayış 

məntəqəsinin, Ermənistan parlamentinin 4 iyul 2006-cı il tarixli qərarı ilə isə  əvvəllər 

azərbaycanlılara məxsus olmuş, 31 yaşayış 

məntəqəsinin adları 

dəyişdirilərək 

erməniləşdirilmişdir. Ümumiyyətlə, son dövrədən 702 türk mənşəli inzibati-ərazi vahidinin adı 

dəyişdirilmişdir. 

 

Ermənistanla 130 kilometr bir sərhəddə yerləşən Qubadlı rayonunda doğulub 31 avqust 1993-cü 

ilə kimi orda həyatımın qürurlu - mənalı hissəsini yaşamışam. Uşaq ikən böyüklərimizdən 

eşitmişəm ki, ana tərəfimdən çox sayda qoca, körpə, qadın, uşaq  əqrəbalarımız Laçının Aşağı 

Cicimli kəndindən Andronikin cəlladlarından canını götürüb qaçarkən Yazı düzündə taxıl 

zəmisinin içində gizləniblərmiş, ermənilər dən tutmuş qupquru zəmiyə od vurub hamısını diri-

diri yandırıblar. Dondarlı  kənd orta məktəbində oxuyanda yaşlı adamlar əli ilə Dağbaşının 

---

63 

 

xarabalıqların göstərib danışırdılar ki, orda ermənilər əsir tutduqları adamları necə öldürürdülər, 

kürəklərinə qaynar samovar bağlayıb yana-yana ölməklərinə baxıb qəh-qəhə çəkirdilər. 1988-in 

24 noyabrında Gorusa bitişik Eyvazlı  kəndini necə talan, qarət edib yandırdıqların, ardınca 

Zəngəzur elimizin döyünən ürəyi Qarakilsə-Sisyanda silahsız dinc, əliyalın insanların başına 

açdıqları müsibətləri görüb şahid olmuşdum. Qubadlıda  əsir götürdükləri adamların Novruz 

bayramı günlərində kəsik başsız bədənlərin sərhədə atdıqların görmüşəm. Cəbrayılda, Füzulidə 

bığ yeri təzəcə  tərləmiş cavanların kəsik başların, doğranmış  bədənlərin görmüşəm. Hələ sülh 

dövründə, 70-ci illərdə Zeyvədə, Qızıldaşda, Xinzirək, Qafan, Qacaran, Gorusda həmsöhbət 

olduğum ermənilərin biz azərbaycanlılara, türk qövmünə  hədsiz-hüdudsuz nifrətin görüb hiss 

etmişəm, səbəblərin öyrənməyə çalışmışam. 24  apreldə təsadüfən Zeyvə kəndinin düz ortasında 

qələbəlik bir mitinqdə məni köhnə tanışlardan biri aradan çıxardıb uzaqlaşdırıblar ki, sən belə bir 

gündə nə ürəklə bura gəlib çıxmısan, görmürsənmi hamısının ağzından qan iyi gəlir, səni didib 

parçalayarlar. Kəndin ortasında türk topundan atılan mərminin açdığı deşiyi dədə-babalarının 

qəbri kimi qoruyub saxlamışdılar. Hər toy-yasda mütləq hamılıqla ayağa qalxıb sükutla genosid 

qurbanlarının xatirəsin yad edirdilər. Maaş alan hər kəsdən daşnak partiyasının millət kassasına 

üzvlük haqqı toplanırdı, kimin hünəri vardı imtina etməyə, silah-sursat alınırdı  həmən pula, 

periodik olaraq iri şəhərlərdə banklar “yarılırdı”-silib süpürüb aparırdılar gələcək gün üçün, 

xaricdəki diaspor üçün həm də erməni təbliğatı aparmağa. XIX əsrin sonlarında yaranan erməni 

terror təşkilatları sovet dönəmində  də öz fəaliyyətlərin davam etdirirdilər və  hər kənddə  də 

bilirdilər ki yerli özəklərin rəhbərləri kimdir. 

 

Kommunist-bolşevik rəhbərliyinin hakim olduğu 70 ildə ermənilər hər zaman Sovetlər Birliyinin 

xüsusi xidmət orqanlarında özlərinə məxfi şəbəkə qurublar, siyasi hakimiyyətin qərarlarına təsir 

ediblər. Türkmənçay, Gülüstan müqavilələrindən başlamış tarixi yurd yerlərimiz Zəngəzurun 

ermənilərə peşkəş edilməsinə, Qorbaçov yenidənqurmasına qədər. Məhz erməni mafiyasının 

Stavropol vilayətinin başçısı olarkən başına ip keçirib özlərinə  işlətdikləri Qorbaçovun SSRİ 

rəhbərliyinə  gələrkən ilk işi Kremldən idarə olunan “pambıq pripiskası” nın istintaqı ilə bağlı 

oldu. Qdlyan-İvanov cütlüyünün rəhbərliyi altında türk yurdu-Türküstan eli Özbəkistanda 

minlərlə günahsız insan istintaqa cəlb edildi, məhbəslərə dolduruldu, milyardlar Kreml 

xəzinədarlarının cibinə, daşnak kassasına axıdıldı. Özbəkistanın rəhbəri, istedadlı yazıçı  Şərəf 

Rəşidov şübhəli şəkildə həyatla vidalaşdı. Dili, dini bir özbəklərlə ahısha türkünün arasında qanlı 

ədavətlərin özülü qoyuldu. Ermənilərin fitvası ilə 2-ci dünya savaşından qalib çıxan SSRİ 

Türkiyəyə hücum etmək üçün hərbi qüvvələrini Ermənistan sərhədi boyunca cəmləşdirmişdi. 

1946--cı il avqustun 7-də SSRİ-nin verdiyi notada Türkiyənin müharibə dövründə Almaniyaya 

göstərdiyi hərbi yardımlar xatırlanmış, gələcək hücum üçün zəmin bir növ hazırlanmışdı. Həmin 

dövrdə Türkiyənin etdiyi diplomatik manevrlər onu müharibədən qalib çıxmış SSRİ-nin 

cəngindən qurtardı. Türkiyəyə hücum etmək niyyətindən  əl çəkən Sovet hökuməti SSRİ Ali 

Sovetinin 19 oktyabr 1946-cı il tarixli fərmanı ilə xaricdən Ermənistana "qayıdan" ermənilərə 

SSRİ  ərazisinə daxil olduqları andan etibarən SSRİ  vətəndaşı statusu vermək qərar qəbul 

etmişdi. Keçmiş SSRİ  ərazisində yalnız ermənilər üçün tətbiq edilən bu sadələşdirilmiş qayda 

1936-cı il SSRİ Konstitusiyasına zidd idi. Çünki həmin Konstitusiyanın 123-cü maddəsində 

göstərilirdi ki, SSRİ  vətəndaşlarının hüquq bərabərliyi sarsılmaz qanundur. İrqi və milli 

mənsubiyyətindən asılı olmayaraq vətəndaşların hüquqlarının hər hansı şəkildə pozulması, açıq-

açığına və dolayı yolla onlara üstünlük verilməsi, həmçinin irqi və ya milli müstəsnalığın, yaxud 

nifrət və etinasızlığın hər cür təbliği qanunla cəzalandırılır. Deməli, hələ 1946-cı ildə ermənilərin 

xatirinə milli ayrıseçkiliyə yol verilmiş, SSRİ Konstitusiyası pozulmuşdu. 1946-cı ildə Suriya, 

Yunanıstan, Livan, İraq, Bolqarıstan və Rumıniyadan 50 min 900 nəfər erməni immiqrasiya 

edilmişdi. 1947-ci ildə Fələstin, Suriya, Fransa, ABŞ, Yunanıstan, Misir, İraq və Livandan 35,4 

min nəfər erməni qəbul edilib Ermənistanda yerləşdirilmişdi. Erməni hiyləgərliyinin ən mühüm 

xüsusiyyətlərindən biri də onun əlverişli zamanı və məqamı duymalarıdır. Tarixə nəzər saldıqda 

aydın olur ki, adətən bu xalqın xəyanətkar rəhbərləri dünya siyasi tərəddüdlər qarşısında 

qaldıqda öz çirkin niyyətlərini reallaşdırmaq istiqamətində hərəkətə keçir. 1905-1908-ci illərdə 

---

64 

 

çar Rusiyasının çətin vəziyyətində, I dünya müharibəsi zamanı siyasi sabitlik pozulduqda, SSRİ-

nin dağılması dövründə  və s. Xəyanətkar xislətli ermənilər hər zaman məkrli nökərçilik 

xarakterlərinə uyğun olaraq Qafqazda azərbaycandan sonra dindaşları gürcülərə qarşı da cəbhə 

açmış durumdadırlar. Son vaxtlar ermənilərin yeni xülyalarının konturları cızılmaqdadır. Hazırda 

ən böyük hədəf isə Gürcüstan torpaqlarıdır. Son siyahıya almalara görə Gürcüstanda 250 min 

erməni yaşayır ki, bunlardan da 120 minə    qədəri Samsxe-Cavaxetiya regionundadır. Bu 

regionda ermənilər ümumi əhalinin 55 %-ni təşkil edir. Regionda ermənilərin demoqrafik 

üstünlüyü isə müsəlmanların (məhsəti türklərinin və azərbaycanlıların) sıxışdırılması hesabına 

baş vermişdir. Belə ki, 1897-ci ildə Çar Rusiyasının apardığı siyahıyaalmaya  əsasən Tiflis 

quberniyasının Axalçix uezdində ermənilər ümumi əhalinin 22%-ni təşkil edirdisə, 24317 

nəfərlik məhsəti türkləri (35,1%) və 12370 nəfərlik azərbaycanlılar (18%) birlikdə ümumi 

əhalinin 53%-ni təşkil etmişdir.1 2002-ci il siyahıyaalmasına əsasən isə Samsxe-Cavaxetiyanın 

Axalçix rayonunda  sayları 16 879 nəfər olan ermənilər artıq ümumi əhalinin 36,6%-ni təşkil 

edirdi. Sovet imperiyasının məhsəti türklərini sürgün etməsi regionda erməni say üstünlüyünə 

səbəb olmuşdur. Ermənilər buranı tarixi vətənləri hesab etsələr də, reallıq budur ki, regiona 

köçürüldükləri cəmi 150-170 il ərzində azlıqdan çoxluğa çevrilə bilmişlər. Samsxe-

Cavaxetiyadakı ermənilərin separatçı  çıxışları günü-gündən artmaqdadır. Onlar Samsxe-

Cavaxetiyaya muxtariyyat verilməsini, erməni dilinə rəsmi dil, gürcü kilsələrinin də onlara aid 

olduğu iddiası ilə erməni apostol kilsəsinə  statusu ilə birlikdə onlara verilməsini tələb edirlər. Bu 

bölgə Ermənistan  və Türkiyə ilə birbaşa sərhədə malikdir. Ermənistan üçün şimaldan bufer 

rolunu oynayır. Burdakı ermənilər siyasi cəhətdən “Vahid Cavakx” ictimai-siyasi hərəkatı 

ətrafında birləşiblər və  həm Gürcüstan, həm də Ermənistan siyasi həyatına təsir edə biləcək 

siyasi qüvvəyə çevriliblər. Onlar Gürcüstan siyasi xəttinə  də  təsir etməyə çalışırlar. Belə ki, 

Gürcüstanın beynəlxalq ictimaiyyət qarşısında götürdüyü öhdəliklərdən biri olan “Repatriasiya 

barədə qanun”un tələblərini yerinə yetirərək məhsəti türklərinin öz ana vətənlərinə geri 

dönmələrinə mane olmağa çalışırlar. Yerli ermənilərin fikrincə, məhsəti türklərinin regiona 

köçürülməsi ilə Ermənistan  dörd bir tərəfdən türklərlə  əhatə olunacaqdır və bu Ermənistanın 

geosiyasi mövqeyi üçün ən böyük təhlükədir. Gürcüstan-Rusiya, Gürcüstan-Türkiyə, Gürcüstan-

ABŞ münasibətlərində  də erməni faktoru mühüm amildir. Axalkalakidə Rusiyanın hərbi 

bazasının bağlanması zamanı ermənilərin qaldırdığı  səs-küy, eləcə  də Gürcüstanın NATO-ya 

üzvlüyü məsələsinin gündəliyə gətirilməsinə ermənilərin münasibəti ölkənin siyasi həyatına təsir 

edə bilmək iqtidarındadır. Cavaxetiya ermənilərinin Gürcüstan hökuməti qarşısında qondarma 

“erməni soyqırımı”nı yanıması tələbi ilə çıxış etməsi də onların siyasi dikbaşlığından irəli gəlir. 

“Rusiyanın Cavakx diasporu” 2011-ci ilin dekabrında yaydıqları  bəyanatda bildirmişdir ki, 

“Gürcüstanın NATO-ya üzvlüyü Cavaxetiya ermənilərinin maraqlarına ziddir və Cavaxetiya 

erməniləri Gürcüstanın tərkibindən çıxmaq məsələsini qaldıra bilərlər”. Digər tərəfdən ABŞ-da 

ermənipərəst konqresmenlər Cavaxetiya ermənilərinə  də ABŞ-ın vəsait ayırması  məsələsini 

gündəliyə  gətirmişlər. Gürcüstanda erməni separatçılığına məruz qaldığı digər bir bölgə 

Abxaziyadır. Öz müstəqilliyini elan etmiş bu qondarma “dövlətcikdə” ermənilər aparıcı mövqe 

tuturlar. Aparılan rəsmi statistikaya görə 2003-cü ildə ermənilər ümumi əhalinin 21%-ni (44 900 

nəfər) təşkil etmişlər. Təşkilatlnmağı yaxşı bacaran ermənilər Abxaziyada Rusiya yönlü 

siyasətdə xüsusi çəkiyə malik mövqeyə yiyələniblər. Ermənilərin üzdəniraq xəstəliyi hara qədər 

inkişaf edibsə, artıq rus ziyalıları da etiraz səslərini ucaltmağa başlayıblar. 

  

Ermənistanın Rusiyanın vassalı olduğu bəlli olsa da, ermənilərin xəyanətkar xisləti elədir ki, öz 

məqsədləri üçün hətta Rusiyanı da satmağa hazırdırlar. Bunu ermənilər üçün yox yerdən dövlət 

var edənlər də yaxşı bilirlər. Ermənistan mətbuatına müsahibəsində Beynəlxalq Avrasiya 

Hərəkatının lideri, Kremlin millətçi ideoloqu , politoloq Aleksandr Dugin deyib: “Postsovet