Harajatlar hisobi va mahsulot tannarxini hisobga olish holati va rivojlanishi

www.scientificprogress.uz
 
Page 330
bu tizim uchun o’rnatilgan prinsiplarga rioya qilish tavsiya etiladi, ya’ni: shartnoma 
bajarilishining erta davrlarida foydani hisoblamaslik- bu daromad va xarajatlarni 
baholashning past ishonchliligi;ziyrak bo’lish- hisobot davrida aniqlangan zararlar shu 
davrda realizatsiya qilingan ishlarning tannarxiga kiritilishi kerak. agar zararlar 
kutiladigan bo’lsa, unda ularning summasi realizatsiya qilingan mahsulotning 
tannarxiga zararlar ehtimoli aniqlangandan so’ng kiritiladi. Masalan, ta’til summalarini 
to’lash bilan bog’liq ishchilar ta’tili va qo’shimchalarni to’lash uchun zaxira yaratiladi. 
35-85% atrofida bajarilgan shartnomaga ketgan anchagina xarajatlarga ziyrak bo’lish 
kerak. Hisobot sanasiga bo’lgan foyda quyidagi formula bilan hisoblanadi. Shunday 
qilib, tannarxni buyurtma bo’yicha hisoblash va kalkulatsiya qilish tizimi quyidagicha: 
sarflar haqidagi ma’lumotlar mahsulotning turlariga yoki tayyor mahsulotning alohida 
seriyalariga o’tkazish, xarajatlar hajmining oraliq vaqtda emas har bir tugallangan 
guruh (partiya) bo’yicha o’zgarishi, bosh kitobda debet qoldig’ida tugallanmagan 
ishlab chiqarishning hajmi ko’rsatiladigan "Asosiy ishlab chiqarish" hisobotni yuritish 
bilan tavsiflanadi. 
Хo’jalikni yuritishning samaradorligini oshirish mamlakat iqtisodiy rivojlanishining har 
qanday bosqichida asosiy va muhim masala hisoblanadi. Bu boshqaruvning me’yoriy 
tizimini milliy xo’jalik tarmoqlari darajasida va bir subyekt ramkasida qo’llashni muhim 
qilib qo’yadi. Хarajatlarni boshqarishning me’yoriy tizimi o’zi bilan rejalashtirish, 
me’yorlash, materiallarni ishlab chiqarishga berish, ichki hisobot tuzish, mahsulot 
tannarxini kalkulatsiya qilish, xarajatlarning me’yori asosida iqtisodiy tahlil va 
nazoratni ro’yobga chiqarish bo’yicha muolajalarning jamlamini aks ettiradi.Chetga 
chiqishlar boshqaruvning chiziqli personali tomonidan boshqaruvning har bir darajasida 
tannarxning 
shakllanish 
jarayoniga 
tezkor 
aralashish 
maqsadida 
olib 
boriladiKalkulatsiya qilish xarajatlarning me’yoriga asoslanadi, me’yordan chiqib 
ketishlar ularning vujudga kelishi bo’yicha buxgalteriya hisobining schyotlarida ishlab 
chiqarish natijasining ko’payishi yoki kamayishi sifatida ko’rsatiladi. Ishlab chiqarishga 
bo’lgan xarajatlarni va mahsulotning tannarxini kalkulatsiya qilishni hisobini me’yoriy 
usuli boshqalardan ko’proq xarajatlarni boshqarishni me’yoriy tizimining talablariga 
javob beradi. O’zining universal xususiyati tufayli u xalq xo’jaligining hamma 
tarmoqlariga tatbiq etishga tavsiya qilingan. Me’yoriy boshqaruv hisobiga me’yoriy 
rejalashtirish va ishlab chiqarishga bo’lgan xarajatlarning tizimi sifatida qarash qabul 
qilingan. Bu tizimning asosiy elementlari: mahsulotning ishlab chiqarish muddatlarini, 
uning tarkibi va sifatini me’yorlash; iste’mol, moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarni, 
shuningdek ishlab chiqarish vositalarini sarflash va ishlatishning me’yoriy asoslanishi; 
me’yor va me’yorlashtirishlar asosida iqtisodiy samaradorlikni rejalashtirish, hisoblash 
va baholash hisoblanadi. Birinchi element to’g’ridan-to’g’ri butun subyekt, asosiy 
ishlab chiqarish sexlari bo’yicha va brigadalarning ishlab chiqarish topshiriqlarini 
hisobga olgan holda mahsulot ishlab chiqarishni hajmli, kalendar va nomenklaturali 

---

SCIENTIFIC PROGRESS
VOLUME 2 ǀ ISSUE 8 ǀ 2021 
ISSN: 2181-1601
Uzbekistan