Harakatli o’yinlarni tarixi va qisqacha tushuncha, turkumlar, rivojlanishi bosqichlari va pedagogik ahamiyati

1.1. Harakatli o’yinlarni qisqacha tarixi va tushunchasi.
Harakatli o’yinlarning eng asosiy belgisi-bu ularning ongli haddi-harakat tasnifi. O’yinchilarning oldida har qancha maqsad qo’yiladi-o’yinni asosiy vazifasi qanday bo’lmasin yutib chiqishi,natijaga erishish, qanday yo’llar va usullar bo’lmasin faqat belgilangan qoidalarga rioya qilish natijasida va o’yinchalarni o’zlari, o’z imkoniyatlaridan kelib chiqib masalalarini yechish beriladi.
«Harakatli o’yin» tushunchasi o’ziga ko’pgina har-xil falklorli o’yin shaklini qamrab olib, shulardan har qaysisi nihoyatda bolalarni har tomonlama rivojlantirishiga jismoniy psixologik va aqliy o’sishiga yordam beradi.Harakatli xalq o’yini falklor o’yinlarning bir turidan iborat bo’lib,asosiy mazmuni ko’proq harakat faoliyatining samaradorligini oshirishga yo’naltirilgan.
1.2. Harakatli o’yinlar davrlari.
Eng qadimiy, boshlanishdavrdagi harakatli o’yinlar faqat mehnatga hamda uy ro’zg’or ishlashiga xos narsalarni aks ettirgan xolos. Keyinchalik bu tushunchalar anchagina kengaytirilib, unga keng miqyosida mazmuni boyitib berila boshladi.
Boshlang’ich davrida harakatli o’yinlarning oyoqqa turish holatlariga ega bo’lib, ular ko’proq taqlid qilish hamda ko’rgan, bilgan narsalarni yig’indisi va ovga chiqish kabilardan (odamlarning eng qadimiy faoliyatlarini shakli sifatida) iborat bo’lgan. Shuning uchun ham ko’pgina xalqlar harakatli o’yinlarning mazmuniy tomonlari qushlar, hayvonot olami bilan bog’liq, hayvonot olami bilan bo’g’liq («G’ozlar va oq oushlar», «»Bori va cho’pon», «Tulki va tovuqlar»-rua xalq o’yinlariga talluqli.
«Cho’pon», «Oq terakmi, ko’k terak», «Chavandoz», «Qirqtosh», «Mushuk va sichqonlar» va hakazo. O’zbek o’yinlariga xos)
Mehnatga taqlid qilish harakatli o’yinlari, ko’rinishi bo’yicha, juda erta jismoniy tarbiya vositasi kabi ob’ektiv hayotiy manba sifatida qo’llana boshlanganligi aniq. Binobarin jamiyatni rivojlanishi bilan o’ziga xos va mos talablar paydo bo’la boshladi, ya’ni harakatli o’yinlarni boshqacha shakillariga o’tkazish hayajonliroq, raqs, ashula, she’r va hakazo. Faqatgina harakatlar bilan chegaralanmay yana ham jonliroq o’tkazilishi to’g’ri keladi.
Bolalarni kolliktivchilik,mehnatsevarlik va jamoat oldida o’z burchi his qilish ruhida tarbiyalash hozirgi kunning eng muhim masalalari hisoblanadi. Bola maktabga qadam qo’ygan birinchi, kundan boshlab, unda mehnatga nisbatan muxabbat uyg’otish, uyushqoqlik, ishchanlik va boshlangan ishni oxiriga yetkaza bilish xususiyatini tarbiyalash kerak. Buning uchun tarbiyaning barcha vositalaridan, jumladan bolalarning sivimli o’uinlaridan foydalanish ayni muddaodir.
O’yinlar hayotidagi to’siqlarni yengish hamda har xil hislat va qobilyatlarini ro’yobga chiqarish bilan bog’liq bo’lgan jismoniy mashqlarning turli kompleksini o’z ichiga oladi. Bundan tashqari odatda, bolalar sevib o’ynaydigan, ularga quvonch baxsh etadigan musobaqa elemintlari xam harakatli oyinlarga kiradi.
Ma’lumki, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning o’yinlari taqlid qilish tabiatida bo’ladi. Bola tevarak atrofdagi borliqni kuzatadi, undagi ba’zi narsalarni o’yiniga kiritadi va shu o’yin vositasida o’zini qurshab turgan olamni bilib oladi, binobarin, unda turmush hodisalariga nisbatan muayyan munosabat paydo bo’ladi.
O’quvchi turmushdagi, mehnat sohasidagi tabiat hodisalari va jonivorlar hayotidagi har xil narsalarni taqlid qilib o’ynar ekan, bu hodisa va harakatlarning ma’nosini anglay boradi, asta-sekin hayotiy tajriba arttiradi, qiyinchiliklarni yengishga o’rganadi, unda harakat ko’nikmalari hosil bo’ladi va tasavvur tobora boyib boradi.
Kitobda bayon etiladigan o’yinlar, chunonchi yurish, yugurish, sakrash, irg’itish yoki uloqtirish, tirmashib chiqish kabi mashqlar bola harakatlarini rivojlantirish va takomillashtirishda katta ahamiyatga ega bo’ladi.
Harakatlarning takomillashi bilan birga, jismoniy qobilyat ham taraqqiy eta boradi, yurak va nafas sestemasining faoliyati yahshilanadi. Bundan tashqari, o’yinlar bolalarning jismoniy barkamol bo’lishi uchungina emas, balki aqliy va ahloqiy jihatdan tarbiyalash uchun muhim bo’lishi ahamiyatga ega.Ko’plashib o’ynaydigan o’yinlarda bolalar maqsadga erishishi uchun farosatini va tadbirkorligi, qat’iyatini ko’rsatishib jamoat oldida faqat o’zining emas, balki o’rtoqlarining xatti-harakatlari uchun ham javobgarlik xissini sezadigan bo’lishi kerak.
Harakakatli o’yinlar jismoniy tarbiya darslarida xosil qilingan harakat ko’nikmalarini takomillashtirish va mustahkamlash uchun xizmat qiladi.
O’yinlardan foydalanishda faqat ularning elimentlarni qanchalik tez bajarilganini emas, balki bajarilish sifatlarini ham alohida xisobga olish zarur.
Ushbu bilimlar bolalar bog’chalari murabbiylari, boshlang’ich sinf va jismoniy tarbiya o’qituvchilari, kuni uzaytirilgan guruh tarbiyachilari, JEK larning tarbiyachi- tashkilatchilari xamda jismoniy tarbiya inistituti talabalari, pedagogika inistitutlarining jismoniy tarbiya fakulteti talabalari va jismoniy tarbiya kollejlari o’quvchilari uchun ham foydali bo’ladi.