Hatasız Düşünme Sanatı
Yüklə 1,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ÖNGÖRÜ İLLÜZYONU
Kristal küre bakışımızı nasıl çarpıtır? “Kuzey Kore’de gelecek iki yıl içinde rejim değişikliği olacak.” “Arjantin şarapları yakında Fransız şaraplarının pabucunu dama atacak.” “Facebook üç yıl içinde en önemli eğlence medyası haline gelecek.” “Euro çökecek.” “Uzayda yürüyüş 10 yıl sonra herkes için mümkün hale gelecek.” “15 yıl sonra ham petrol kalmayacak.” Günbegün uzmanlar tarafından geleceğe yönelik tahmin bombardımanına tutuluyoruz. Bu öngörüler ne kadar güvenilir? Birkaç yıl öncesine dek kimse bunların kalitesini denetlemeye zahmet etmemişti. Sonra Philip Tetlock çıkageldi. Berkeley’li profesör 10 yıllık bir süreci temel alarak, toplam 284 uzmanın 82.361 öngörüsünü değerlendirdi. Sonuç: İleriye donuk öngörüler bilgisayarda rastgele sayı üretmekten ender olarak daha sık doğru çıkıyordu. Özellikle isabetsiz öngörülerde bulunanlar medyada en fazla ilgiyi toplayan uzmanlardı; bilhassa kıyamet tellalları, onların arasında da çözülme senaryolarının taraftarları –Kanada’nın, Nijerya’nın, Çin’in, Hindistan’ın, Endonezya’nın, Güney Afrika’nın, Belçika’nın ve Avrupa Birliği’nin dağılmasını hâlâ bekliyoruz (tipik olarak hiçbir uzmanın aklına Libya gelmedi). “Gelecekte olacakları tahmin eden iki tip insan vardır: Biri hiçbir şey bilmez, diğeri de hiçbir şey bilmediğini bilmez” diye yazdı Harvard’lı ekonomist John Kenneth Galbraith. Böylece kendi topluluğu içinde sevilmemesine sebep oldu. Fon yöneticisi Peter Lynch’in ifadesi daha da küçümseyici: “ABD’de 60.000 eğitim görmüş ekonomist var. Bunların çoğu ekonomik krizleri ve faizleri önceden haber vermek için işe alınmış. Öngörüleri yalnızca iki kere arka arkaya tutsaydı, hepsi milyoner olurdu. Bildiğim kadarıyla hepsi hâlâ uslu uslu eleman olarak çalışıyor.” Bu 10 yıl önceydi. Bugün ABD’de üç kat daha fazla ekonomist çalıştırılıyor olsa gerek –öngörü kalitesinde sıfır etkiyle. Sorun şu: Uzmanlar yanlış öngörüler için bir bedel ödemiyor –ne para ne de nam olarak. Farklı ifade edersek, toplum olarak bu insanlara fazladan opsiyon veriyoruz. Öngörüleri tutmazsa artan bir risk yok, ama tutarsa ilgi ve müşteri artışının yanında yayın imkânı var. Bu opsiyonun bedeli sıfır olduğu için gerçek bir öngörü enflasyonu yaşıyoruz. Böylelikle, giderek daha çok öngörünün tamamen rastlantı sonucu doğru çıkma ihtimali artıyor. İdeal olan, öngörüleri yapanları bir “öngörü fonuna” para yatırmaya zorlamak olurdu –öngörü başına 1.000 euro diyelim. Öngörü doğru çıkarsa uzman parasını faiziyle geri alır. Tutmazsa o meblağ bir hayır kurumuna aktarılır. Neler öngörülebilir, neler öngörülemez? Bir yıl sonra kaç kilo olacağım konusunda çok yanlış bir tahminde bulunmam. Bir sistem ne kadar kompleks ve zaman ufku ne kadar genişse geleceğe bakış o derece bulanıklaşır. Küresel ısınma, petrol fiyatları ya da döviz kurlarını önceden tahmin etmek neredeyse imkânsızdır. İcatlar hiç öngörülemez. Bizi ne tür teknolojilerin mutlu edeceğini o zamanlar bilseydik onlar zaten o an icat edilmiş olurdu. Sonuç: Öngörülere karşı eleştirel olun. Bunun için şöyle bir refleks edindim. Her tahminde, ne kadar karanlık olsa da önce bıyık altından gülüyorum. Böylece onun ciddiyetini alıyorum. Ardından kendime iki soru soruyorum. Birincisi, uzmanın teşvik sistemi ne? Bir yerde çalışan mı, sürekli yanlış öngörülerde bulunursa işini kaybetme tehlikesiyle karşı karşıya mı? Yoksa gelirini kitaplardan ve yaptığı konuşmalardan elde eden, kendi kendini trend gurusu addedenlerden biri mi? Bunlar medyanın ilgisine ihtiyaç duyar. Dolayısıyla öngörüleri o derece sansasyonel olur. İkincisi, uzmanın ya da gurunun isabet oranı ne? Son beş yıl içinde kaç öngörüde bulunmuş? Bunların kaçı tutmuş, kaçı tutmamış? Medyadan bir ricam var: Lütfen, sözde yorumcuların başarı delillerini vermeden hiçbir öngörü yayınlamayın. Son olarak, çok isabetli olduğu için Tony Blair’den bir alıntı: “Geleceğe dair tahminlerde bulunmam. Hiç yapmadım ve hiç yapamayacağım.” |