Hatasız Düşünme Sanatı
Yüklə 1,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
HİPERBOLİK İNDİRGEME
Carpe diem -Gününü gün et; ama lütfen sadece pazarları! Şu cümleyi duymuşsunuzdur: “Her günü son gününmüşçesine yaşa”. Bütün yaşam-stili dergilerinde illaki en az üç kere geçer, yaşam koçlarının da standart repertuarındandır. Ama bütün bunlar o cümlenin mantıklı olduğu anlamına gelmez! Farz edin ki, bugünden itibaren dişlerinizi fırçalamıyorsunuz, saçlarınızı yıkamıyorsunuz, evinizi temizlemiyorsunuz, işi gücü bırakıyorsunuz, faturalarınızı da ödemiyorsunuz –kısa sürede kendinizi yoksul, hastalanmış ve hatta belki de hapiste bulursunuz. Yine de bu cümle içinde derin bir özlem barındırıyor; dolaysızlık özlemi. Günümüze dek unutulmadan kalabilmiş bütün Latince vecizelerin arasında “carpe diem” herhalde en sevileni: Gününü yaşa, gününü gün et ve yarını düşünme. Dolaysızlık bizim için çok değerli. Peki tam olarak ne kadar? Mantık çerçevesinde açıklanabilecekten daha fazla. Bir sene sonra 1.000 euro almayı mı tercih edersiniz, bir sene bir ay sonra 1.100 euro almayı mı? Çoğu insan gibi düşünüyorsanız, 13 ay sonra 1.100 euro’da karar kılarsınız. Bu tercih akıllıcadır çünkü euro için aylık % 10 (ya da yıllık % 120) faizi başka hiçbir yerde bulamazsınız. Bu faiz oranı bir ay beklemenizden doğabilecek zarar ziyan tehlikelerini ziyadesiyle karşılar. İkinci soru: Bugün 1.000 euro almayı mı tercih edersiniz, bir ay sonra 1.100 euro almayı mı? Çoğu insan gibi düşünüyorsanız, bugün 1.000 euro’da karar kılarsınız. Bu hayret vericidir. Her iki örnekte de tamı tamına bir ay bekleyip karşılığında 100 euro alıyorsunuz. İlk örnekte kendinize şunu söylüyorsunuz: Bir yıl beklediysem bir ay daha beklemekten ne çıkar? İkinci örnekte ise bu durum sözkonusu değil. Dolayısıyla –zaman ufkuna bağımlı olarak– istikrarsız kararlar veriyoruz. Bilim bu olguya hiperbolik indirgeme adını veriyor. Bu terim, bir karar şimdiki âna ne kadar yakınsa “duygusal faiz oranımızın” o derece yükseldiği anlamına geliyor. Sübjektif olarak farklı faiz oranlarıyla hesap yaptığımızı iktisatçıların pek azı kavramış durumda. Onların modelleri sabit faiz oranlarından yola çıkıyor ve dolayısıyla bu modeller beş para etmez. Hiperbolik indirgeme, yani dolaysızlığın cazibesine kapılmış olduğumuz gerçeği hayvansı geçmişimizden bir kalıntı. Hayvanlar, gelecekte daha büyük bir ödülü elde etmek için bugün bir ödülden vazgeçmeye razı olmaz. Fareler, ne kadar eğitilirlerse eğitilsinler, yarın iki parça peynir alabilmek için asla bir parça peynirden vazgeçmezler (ama sincaplar cevizleri gömerler dediniz, değil mi? Bu sadece içgüdüdür, dürtü kontrolüyle kanıtlandığı üzere hiçbir alakası yoktur). Peki çocuklarda durum nasıl? Walter Mischel 60’lı yıllarda, ödül ertelemesiyle ilgili ünlü bir deney yaptı. Youtube’da “Marshmallow Test” adı altında bu deneyle ilgili harika bir video bulabilirsiniz. Deneyde, dört yaşlarındaki çocukların önüne birer şekerleme konuyor ve onlara iki tercih sunuluyor: Ya hemen yiyebilirler ya da yemeden birkaç dakika beklerlerse bir tane daha şekerleme alabilirler. Hayret verici olan sadece birkaç çocuğun bekleyebilmesiydi. Daha da hayret verici olan, Mischel’in ödül ertelemesi yeteneğine sahip olmanın ilerideki kariyer başarısı için güvenilir bir gösterge olduğunu tespit etmiş olmasıydı. Yaş ilerledikçe ve otokontrolümüzü geliştirdikçe, ödülleri ertelemek bizim için daha kolay başarılır hale geliyor. Fazladan 100 euro kazanmak için 12 ay yerine seve seve 13 ay bekliyoruz. Ama bir ödülü bugün elde edebileceksek eğer, onu ertelemeye razı olmamız için özendirme çok yüksek olmalı. Bunun en iyi örneği kredi kartı borçlarının fahiş faizleri ve diğer kısa vadeli tüketim kredileridir. Sonuç: Dolaysız ödül son derece caziptir –ve hiperbolik Yüklə 1,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|